Eg har byrja gå ei ny rute til jobb. Det er mest for å ymsa i vegvalet. Til vanleg følger eg kvakkinga langs Akerselva før eg går opp Telthusbakken og gjennom Vår Frelsers Gravlund. Det er slett ikkje sørgeleg å gå der oppe blant gravstøttene. Faktisk er det mange kjekke folk der. Kjendisar òg. Dei tre store ligg på rekke og rad: Jokke, Pushwagner og Ari Behn. Det hender nokon set ut ein ølboks til førstnemnde. Han har ikkje etternamn på støtta si eingong, det står berre «Joachim».

Men no er det haust, og eg friskar opp ruta. Eg går om Alexander Kiellands plass første dagen. Så tar eg ein avstikkar om St. Hanshaugen. Og ein morgon står eg der, framfor ein bygard eg kjenner godt. Ei underleg sitring går gjennom kroppen. For her budde eg i kollektiv for snart tjue år sidan.

Døra er høg og porten er vid, og eg kikar så vidt inn i oppgangen. Eigarane har pussa grundig opp sidan sist. Då eg budde her, var sjølv trappa lealaus. På ringeklokka klistra me ein lapp der det stod S.T. Avanger. Det var kodespråk, så rogalendingar skulle finna fram når det var fest. På trettiårsdagen min spelte haugesundaren Pål Jackman konsert på kjøkkenet. Han trampa hòl i golvet. Og ein gong lo Carl så godt at han ramla ut vindauget og brekte armen. Han merka det ikkje eingong, så kjekt hadde me det.

Eg går ut att på fortauet. Det heng ein lapp på veggen. Husværet i øvste etasjen er partert og lagt ut til sals i to bitar. På eitt av bileta kan eg sjå den gamle utsikta frå vindauget mitt. Det er mine eigne minne i ein bustadannonse, nett det same eg såg når eg vakna om morgonen og kika ut. Men innanfor er det nymåla og framande møblar.

Ei god, men samstundes vond kjensle fyller bringa. Eg kjenner eit lite stikk når eg minnest den grensesprengande fridomen som forsvann på tidas elv.

Og eg veit godt kva det er: nostalgi.

Det regnar og blæs. Eg sit lunt på kontoret. Det kjem opp ein reklame for matiné på Klingenberg Kino. Filmen heiter Nostalgia, og siste visning er i dag. Først trur eg det må vera reprise av ein gamal Tarkovskij-film som eg hadde på VHS i ein kasse i potekjellaren på Dalegarden. Kassetten vart oppeten av mus. Men det er ikkje den. Det er ein ny, italiensk film med same tittel.

Det er lenge sidan eg har vore på Klingenberg. Då eg budde i kollektiv, gjekk me på kino nett når me ville. Men no lyt eg handla middag og køyra til fotballkamp. Røa lyder som ein bydel ein stad på austkanten, men det tar minst ein halv time å køyra i rushtrafikken. Det er så langt vest at dei fine der oppe seier Røen. Det vert ikkje nokon kino på meg.

Eg hentar tubeosten og set meg til på kontoret med eit knekkebrød. Eg les om filmen mens eg kikar på bilete av skodespelarane. Det er ikkje akkurat noka medrivande oppleving. Filmen handlar om ein italienar som vender heim til Napoli for å seia hallo til den gamle mor si. Kanskje filmen kjem på streaming om nokre år, men då gidd eg vel ikkje sjå han.

Ein skulle ikkje tru det. Men det var dei praktiske sveitsarane som først sette ord på fenomenet. Sveitsiske soldatar som drog til Frankrike på slutten av 1600-talet, vart bokstaveleg talt sjuke av heimlengsel i låglandet. Nokre av symptoma var livstrugande. Det var ikkje berre melankoli og tiltaksløyse som råka dei, men feilernæring, hjerneinflammasjon og sjølvmord. Dokter Johannes Hofer fann opp ordet nostalgi i ei avhandling han skreiv i 1668. Ordet var samansett av det greske nostos, «heimreise», og algos, «smerte».

Om eg vart fødd sånn eller blei sånn, veit eg ikkje. Men eg har nok nostalgisk legning. Eg kan verta nostalgisk av å sjå ei tilfeldig gate eg har gått ned éin gong før. «Sjå!», tenkjer eg. «Tenk! Her har eg vore før. Ja, her gjekk eg altså den gongen eg berre var fireogførti år. Og no er eg førtisju!»

Men sveitsarsjuka er ikkje noko banalt og eintydig fenomen. Ho kjem i fleire fint avgrensa underkategoriar. Klassikaren er ein gubbe i livets haust som oppsøker staden der kjærleiken hans budde i sin ungdoms vår. Helst i Provence under krigen. Ein knapt nok middelaldrande mann som står i Oslo og kikar på det førre husværet sitt, er ikkje akkurat nokon Oscar-vinnar.

Kan henda kjem det òg av at eg har budd lenge på mange stader, så eg kjenner meg knytt fast både her og både der, som ei vevkjerring. Til dømes i Sveits. I god tid før landet vart mål for norske skatteunndragarar, budde me der. Greitt, eg åt fondue og stod på ski i Alpane. Men på afterskien sat eg surt i ei krå og las Max Frisch og Robert Walser. Det handla om respekt for sveitsisk historie.

Etter kvart byrja meklarar, shippingmagnatar og lakseoppdrettarar frå Noreg å snika seg inn i landet. Eg forstod kvifor det finst norskpakistanarar i Frp som går og tyt om innvandringsstopp. Det høgkulturelle nivået me var vande med, byrja søkkja. Innflyttarane tok med seg snobbungane sine, som valsa omring Genfersjøen med genseren knytt over akslane. Til slutt vart me nøydde til å ta guten ut av skulen og berre flytta derifrå.

Den mest nostalgiske av alle verdsleiarar er Putin. Paradoksalt nok har han øydelagt for mange som nærte varme kjensler for det tidlegare Sovjetunionen. På midten av 2000-talet låg det ein pub i Oslo sentrum som heitte Spasibar. Namnet kom av det russiske ordet for takk, spasibo. Interiøret var kommunistestetisk, mens servitørane gjekk i russiske pelshuer.

Ved eit lukketreff stengde dei dørene eit par veker før Russland invaderte Sør-Ossetia. I dag ville ein sovjetnostalgisk serveringsstad i Oslo sentrum vore like god investering som Dritte Reich Bierstube.

Ikkje noko er sterkare knytt til nostalgien enn musikk. Det var også den største triggeren for patient zero. Nostalgien råka dei sveitsiske soldatane som verst når budeiene gjekk forbi, sjølv når dei kauka på fransk, og ikkje på sveitsartysk. Det gjekk så langt at det vart forbode med kauking i Frankrike, i det minste i område der det oppheld seg både kyr og sveitsarar.

Når eg om morgonen passerer Telthusbakken 5, minnest eg ofte kjærleikssongen av bokmålsrockarane i deLillos, om ein som kjende seg tyngd av nostalgi: «Det er fint jeg ikke husker alt det som en gang var.» Stavangermannen Alexander Kielland har gitt namn til ei rundkøyring som i sin tur har gitt namn til ei urnostalgisk vise av Lillebjørn Nilsen: «Det var her jeg første gangen så en vinter bli til vår.»

Men kva er verdas aller mest nostalgiske musikkstykke? Eg ringer til ei som er så kultivert at ho spelar i Oslo-Filharmonien, for å spørje.

– Kva er det? Eg er på øving, kviskrar ho.

I bakgrunnen høyrer eg Klaus Mäkäla rasla med notane. Han er berre fjorten år, men kan alle symfoniane av Sibelius utanåt. Heile den prislønte filharmonien byrjar diskutere. Sjølv han på triangel er med. Så kjem dei, som perler på ei snor:

– Førstesatsen av Goldbergvariasjonane, andresatsen av Mozarts Klarinettkonsert, adagietto frå Mahlers femtesymfoni, BWV 974, den av Erik Satie, den av Jean-Philippe Rameau…

– Okei, det er nok, seier eg.

– «Morgonstemning» av Grieg, høyrer eg nokon rope.

Men er den nostalgisk? Kanskje om du vaks opp i eit heilnorsk fjordlandskap. Men på til dømes St. Hanshaugen er det ei form for juksenostalgi.

Nostalgien kjem i meir og mindre sannferdige variantar. Juksenostalgien oppstår når me skyv på geografien eller tidsomgrepa for å oppleva nostalgi me eigentleg ikkje har gjort oss fortente til.

Alle som har vakse opp i Sovjetunionen, vert nostalgiske når dei høyrer den cubanske boleroen «Bésame mucho», sjølv om dei aldri har vore utanfor Murmansk fylke. Det same gjer nordmenn når dei høyrer Edith Piaf. Dei minnest liksom ungdomstida på Montmartre omtrent 1938 heller enn Hønefoss på syttitalet, der dei eigentleg vaks opp.

To månader etter at me flykta frå gettofiseringa, måtte eg ned att for å henta bilen. Eg tok fly til Genève og buss til staden der eg hadde parkert, og byrja straks køyra heim att, motsatt veg av den eg nettopp hadde floge. Men alt før eg var komen ut av sentrum, kjende eg det. Sjå, der låg Coopen der eg pla handla middag. No var det tilbod på nett den kjøtdeigen eg så mange gonger hadde stått heime og steikt. Og eg kjende sitringa bygga seg opp i bringa.

Men kva i fanken var eg nostalgisk etter? Eg hadde jo nett vore her! Det eg dreiv med, var rett og slett sniknostalgi. Ein framtvinga nostalgi, der ein gjenopplever noko ein knapt har fått tid til å sakna. Til og med jakka var den same som då eg forlét Sveits. Eg kjende att den kvite flekken med upasteurisert yoghurt frå Gruyère på ermet.

Geografisk sett hadde eg mitt på det tørre. Men eg visste med meg sjølv at dette var ei form for prematur nostalgi. Eg vart trekt mot han som ei fluge til smelta Toblerone. For nostalgi er ikkje berre noko smertefullt, det er ikkje berre nostos, men noko me vert trekte mot, nesten intuitivt.

Ifølge avisframsidene kjenner eit aukande tal nordmenn nokon som er råka av Alzheimers sjukdom. Det er ikkje nokon kjekk sjukdom. Mange tenkjer på gamledagar som andre tenkjer på notida. Det finst sjølvsagt medisinske forklaringar. Men på eit anna plan tenkjer eg at dette òg er ei form for nostalgi. Me ønsker oss attende til ein trygg stad i fortida. Me kjenner oss meir veltilpassa der. Bølger av heimlengsel til noko som fanst for tretti–førti år sidan, veks seg større og kraftigare, inntil dei omsluttar heile personen. Kva er vel det, om ikkje nostos – heimreise?

Eg er i Åsane utanfor Bergen for å henta eit tørkestativ. Eg greier ikkje la vera å ta ein ekstra runde i rundkøyringa og køyra opp Haukedalen. Då eg var liten, budde me på Skinstø, men eg har ikkje vore der sidan eg var ti år gamal.

Alt før eg når strøket der me budde, byrjar det, men mykje sterkare enn nokon gong før. Grendehuset der eg gjekk på skulen, er rive, men rekkehusa står der framleis. Eg klatrar opp på knausen me kalla Lillemasten, og det er nærast ei ut-av-kroppen-oppleving å stå der med utsikt over bustadfeltet. Eg minnest korleis me sprang og leika i skogen omkring. Samstundes kan eg strekka handa inn i mitt eige minne og stryka barken på trea. Dette er ikkje juksenostalgi.

Eg ser utover min eigen barndom, og der står eg som sjuåring attmed husveggen. Eg freistar brenna eit merke i beisen med forstørringsglas. Og der kjem den forhatte naboguten Einar Spurkedal ut. Han har grønt snott i heile andletet. Han skrik at eg ikkje skal trakka på deira side av hekken. Så plukkar han opp ein stein og kastar han rett i skolten på meg.

Og no kjem mamma ut. Ho er nett komen heim frå feltarbeid i nordisk litteratur på Island. Blodspruten står ut av skallen, og ho spring inn for å ringa etter drosje. Så køyrer me til sjukehuset, mamma og eg, for å sy.

Eg kjenner på panna mi no. Arret er der framleis. Men nokon andre bur i rekkehuset.

Det er søndag, og son min og eg følger trikkeskinnene langs Vogts gate på Grünerløkka. Eg testar han i uregelbundne substantiv, for det er det beste ungar veit utanom brokkoli.

– Ein hest, mange…

– Hestar.

– Bra. Ei ku, fem…

– Kyr.

– Ja! Men denne greier du ikkje. Ei gås, to…

Han tenkjer seg om.

– Ender.

Så ser me dumt på kvarandre og bryt ut i latter.

– Der lurte du meg!

Me ler så tårene trillar, son min og eg. Eg ler så godt at eg får ilt i magen, mest fordi eg veit at så kjekt og meiningsfylt som eg har det no, får eg det aldri igjen. Dette er sjølve høgdepunktet i livet, berre å gå her langs ei trikkeskinne og le høgt av fuglar i fleirtal.

Og eg skjønar kva som er meint med det psykologane eitkvart millennium etter Johannes Hofers avhandling har definert som anticipatory nostalgia, eller forventningsnostalgi. Det er nostalgi for det som ikkje enno er forbi, men som du veit kjem til å verta det. Eg stig ut av meg sjølv og veit at den augneblinken eg står i her og no, med ender og gjæser langs Vogts gate, kjem eg til å sakna i framtida.

Eg har byrja gå den vanlege ruta mi gjennom kyrkjegarden igjen. Nyleg lova eg å skriva nynorsk alle vekedagar i eitt år, men eg byrjar trøytna no som det er fredag. Det er ein slags sjølvpåført hjernevask. Hovudet driv på og omset alt eg ser. Det har gått så langt at eg reagerer på at kollektivtransport i retning Oslo vest ikkje er merkt «Majorstova».

Eg stoppar opp ved støtta til ein gamal namnebror. Ifølge Språkrådet er det tillate med s-genitiv i særnamn, men eg trur ikkje Aasen hadde likt det brukt om staden der han sjølv er lagd til kvile. Vår frelsar sin gravlund, burde det heitt, eller Gravlunden åt frelsaren vår.

Eit stykke lenger oppe ligg favorittgrava mi. Eg har rekna ut at ho som ligg der, vart nesten hundre år gamal. På støtta er det rissa inn to enkle ord: «Puh! Finito!»

Dette må ha vore ei kunstnarsjel som ikkje hadde tid til å mimra over svunne tider. I staden såg ho framover, sjølv når det snart var slutt. Det er ei god påminning å ta med seg på vegen heim frå jobb, særleg for oss nostalgikarar.

Ivar Dale

Ivar Dale er senior fagrådgjevar i
Den norske Helsingforskomité.