Så lat oss no like gjerne ta det heile frå byrjinga: Jordkloten er cirka 4,56 milliardar år gamal. Tenk du på det, fire og eit halvt tusen millionar år! Det er svimlande gamalt, langt utanfor vår forstand å fatte. Island er berre 20 millionar år, men sjølv eit slik rom av tid er for oss uskjøneleg, og derfor til noko hjernen vår klarer å femne:

Tvers gjennom den duvande Atlanteren frå Sørishavet og heilt opp i Nordishavet strekker ei undersjøisk fjellkjede seg. Denne blir kalla den midtatlantiske ryggen. På den eine sida ligg den eurasiske kontinentalplata, på den andre sida den nordamerikanske, og slik gnissar dei mot kvarandre. Eller – eigentleg riv dei seg frå kvarandre.

Like sør for Polarsirkelen, i grenselandet mellom den tempererte og polare klimasona, bryt ryggen seg trassig opp av ishavet og dannar eit over hundre tusen kvadratkilometer stort landområde av fjell, fjordar og øyer, av isbrear, vulkanar, geysirar, av stein, grus, myr, kratt, lyng og langflate, grøne graslier.

Dette er Island. Halve landet kviler på den vestlege plata, den andre halvparten på den austlege, og i brytninga mellom desse skjer eit vaklande, skorpetynt mellomland seg skrått over. I geologisk tidsrekning er jo 20 millionar år ingenting. Øya er så å seie nylaga, eller som dei seier på engelsk – Iceland is work in progress. Så seint som i 1967 fekk islendingane eit stort tilskot av nytt land, då magma igjen steig opp frå det indre av jorda og skapte øya Surtsey.

Rundt heile Island strekker Ringvegen seg, og eg har åtte–ti dagar på å kome meg rundt. Alt kjem til å bli bra.

I år 874 eller der omkring gjekk nokre misnøgde vestlendingar i båtane og sette kursen mot nordvest, og langt ute i det gråsalte ishavet fekk dei landkjenning. Dette forblåste øydelandet var på randa av det menneske kan leva i og av, men så intenst mislikte Ingolv Ørnsson frå Sunnfjord Harald Hårfagre og gamlelandet at han valde å busette seg der.

Det einaste som fanst av landdyr, var fjellreven. Dei fyrste nybyggjarane skipa med seg sauer, geiter, kalvar og føl, dei skipa hundar, kattar og – utan å vilje det – rotter og mus. I den urørte villmarka rydda dei seg gardar og husa seg i steinbuer og torvhus. Der inne sat dei i sot og mørke og åt kokt sauekjøt, harskt selspekk og salta fisk, og slik pinte dei seg gjennom tusen isvintrar med svolt, pest, uår, vulkanutbrot, jordskjelv og dansk kolonistyre.

Men så i 1944, då danskane var opptekne på anna hald, reiv islendingane seg laus og erklærte seg som ein sjølvstendig republikk. Og langsamt bygde dei opp eit velferdssamfunn fundamentert på fisk, sau og turistar, sementert med språk og patriotisme, halde i gang av einvise, trass, byrgskap og lykkepillar. Livsmottoet er: Detta reddast.

Det ordnar seg.

Dette landet var det eg skulle besøke sommaren 2023.

– Med bil?!

– Leigebil, ja.

– Men det bryt med grunnideen.

Reint med det same var eg ikkje ueinig med redaktøren i Dag og Tid i at dette braut med grunnideen, men så fekk eg tenkt meg om: Kva er eigentleg grunnideen? Dette er mitt sjette ferdaminne for avisa, som byrja med at eg sommaren 2018 gjekk på føtene frå Oslo og heim til Odda. Året etter padla eg kajakk ned Themsen, i 2020 køyrde eg scooteren Streiff gjennom Sverige og sommaren 2021 elsykkelen Daisy gjennom Danmark.

Og i fjor sommar fór eg gjennom Finland med buss, tog og elsparkesykkelen Arja. Denne sommaren går turen altså til Island, og det siste halvåret har eg fått mange forslag på kva framkomstmiddel eg kan nytte.

Gjengangaren er islandshest, hah, men dei tenker ikkje på at Island er stort. På vêrkartet ser det lite ut, men legg vi det islandske kartet over det norske, vil det dekke store delar av Sør-Noreg. Å ri over Island ville teke meg fleire månadar. Eit anna forslag var ATV, altså firehjuling, og det stilte eg meg positiv til, men det synte seg å vere dyrt, og så er det alt dette regnet.

Kunne eg haike? Det var eit forslag, men er ifølge The Rough Guide to Iceland frå 2007 eit dårleg forslag. Haiking er ikkje tilrådeleg, då det kan vere langt og lenge mellom bilane, og igjen er det dette regnet. Tog finst enno ikkje på Island, men buss kunne eg sjølvsagt teke. Det krev rigid planlegging, og alt eg ville gå glipp av undervegs: geysirar, isbrear, små bygder, sauegardar – alt langs vegen ville eg skimte gjennom ei bussrute. Nei, skulle eg oppleve Island, verka bil mest praktisk. Og grunnideen er vel ikkje anna enn å ta seg gjennom eit land og skrive om reisa?

Under eit besøk i den islandske ambassaden i Oslo fekk eg gode argument på hand, for dei gjorde meg merksam på Hringvegur. Ring 1, eller Ringvegen, strekker seg rundt heile landet og har ei total lengd på 1339 km. I teorien, sa dei, kunne eg køyre heile runden på 14–­15 timar om eg heldt ei snittfart på 90 kilometer i timen. Kva kunne eg ikkje rekke over med bil i løpet av sju, åtte, ni eller ti dagar?

– Ja, det er no opp til deg, sa redaktøren.

Så derfor bestilte eg den billegaste bilen som var å leige, ein Hyundai I10. Under panseret ein tusen kubikks motor fordelt på tre sylindrar. Femtisju sørkoreanske hestekrefter, null til hundre på femten sekundar.

Ein gråkjølig søndag føremiddag i juni 2023 sette eg igjen føtene på islandsk jord og blei med straumen av flypassasjerane som følgde skilta Exit Iceland. Forfattaren Hallgrímur Helgason har ein gong sagt at Keflavik er den einaste staden der islendingar verkeleg trivst. Der smiler dei glade og nøgde, for der er dei anten i ferd med å forlate landet dei hatar, eller dei er tilbake i landet dei elskar.

Døgnet rundt landar fly frå Nord-Amerika og Europa her ute på det flate Reykjanes. Frå Seattle, New York, Paris, Toronto, Vancouver, Denver, London, Roma, Boston, Warszawa, for etter pandemien skal no alle igjen til Island. Om lag to millionar turistar er venta i 2023, og det er klart: det er i meste laget for eit land med knapt 390.000 innbyggjarar.

– Aldri meir Island, seier ein tilårskomen trønder og sessar seg nok ein gong tungt ned i loungestolen.

Frå Keflavik er vi blitt bussa ned til leigebilfirmaet Fair Car, som held til i eit industriområde eit kvarters køyring frå flyplassen. Trønderen i Adidas-T-skjorte har vore i landet ein knapp time, men har alt bestemt seg.

– Dette er min fyrste og siste gong!

I følget hans er det tre andre, og saman skal dei køyre rundt ei veke i leigebil. Det er denne bilen som frustrerer han, og ikkje berre han, vi er kanskje tjue rastlause turistar som ventar på å få utlevert bilane vi har leigd. Bak kvar sitt skrivebord sit tre islendingar som klipper i eit frodande hav av frustrasjon. Dei verkar heilt upåverka, fram til ei kvinne eksploderer og skjeller ut den eine leigebilrepresentanten på gestikulerande italiensk.

Den islandske representanten reiser seg bak skrivebordet, ho har rosa hår og eit profesjonelt smil, men no smiler ho ikkje. Det lyner ut av auga hennar, ho peikar på italienaren og seier med høg røyst.

– YOU – SIT DOWN!

– Ma io voglio…

– Sitt ned! Vent på tur!

Den italienske kvinna tuslar tilbake til mannen sin, ho smiler forfjamsa til oss andre, som for så vidt støttar ho i sak, men det er jo noko umode å skrike slik til. Sjølv tek eg det roleg. Eg har matpakke og god tid, og i staden for å la meg irritere lèt eg meg fasinere. På eit vis er eg førebudd. I går kveld såg eg ferdig showet til den islandske standupkomikaren Ari Eldjárn på Netflix, og han nemnde på kor dårlege islendingane er til å planlegge.

Ein gjennomsnittleg danske, sa han, er meir organisert enn ein islandsk statsminister nokosinne kjem til å bli. Det finst ikkje orden på nokon ting, seiest det, og no får eg syn for segn. Islendingane er Nordens, ja, kan hende Europas mest uorganiserte folk, blir det hevda, dei er tankelause og impulsive, og gyv laus utan å tenke konsekvens. Detta reddast, gjentek dei, og slik slentrar dei sutlause gjennom livet.

To timar har gått, og eg vil ikkje seie at eg aldri skal tilbake til Island, men det er no brennsikkert at eg aldri igjen skal leige bil hos Fair Car. Det som byrja som fasinasjon, er over. No vil eg ha bilen, eg vil sette i gang, for eg har ei lang liste av opplevingar eg skal gjennom denne fyrste dagen. Eg går bort til han som er sjefen, held opp nummerlappen min, seier at no har eg venta i to timar. Han ser på skjermen, seier:

– Du har venta i éin time og femtifem minutt.

– Ja, men når får eg bilen?

– Du må vente på tur. I apologize.

Litt meir om Island: Island er ein arktisk utpost med polare vindar og horisontalt isregn. Det er ei endelaus rekke av lågtrykk og rå natur, omgitt av kaldt ishav med torsk, sild, vågekval, spekkhoggarar og død. Island er kongesagaer, mannedrap og blodhemn, det er Snorre Sturlason, Egil Skallagrimsson, Eirik Raude og Leiv Eriksson. Island er Alltinget, Vigdís Finnbogadóttir og spekulantbankane Kaupthing, Landsbanki og Glitnir.

Island er ein nordleg bananrepublikk, der nokon alltid kjenner nokon, med alt det fører til av uformelle nettverk og løynde maktstrukturar. Island er Morgunbladid, rikskringkastaren RUV, det er fotball, handball, varme bad og beiskt brennivín. Island er bølgjeblekk, betong og flassande husmåling, det er alvar, snåle etternamn og eit reint og røkta språk.

«Det islandske folk er høie og slanke med kraftig legemsbygning, avlangt ansikt med tilbakevikende panne og lyseblå øine og ligner derfor meget nordmennene; håret er dog i regelen noget mørkere, mer lysebrunt – muligens en følge av den lille keltiske islett», skreiv overlærar Johan Dyring i boka Island – folk og land, næringsliv og samfundsinnretninger, som kom ut i 1927.

Dette keltiske islettet kjem av at dei fyrste islendingane fór til Irland og røva kvinner. Seinare genforsking har vist at over halvparten av kvinnene har opphav rundt Irskesjøen, mens åtte av ti menn kjem frå Noreg eller der omkring. Island står oss nordmenn nær, men likevel på eit fjernt vis. Det er eit slektskap og gjensidig respekt, jamvel begeistring. Trass i at enkelte islandske filologar har ei nedlatande haldning til det lallande, norske notidsspråket, og særskilt til nynorsken, som dei meiner er eit rekonstruert bastardspråk.

Under føtene til islendingane skakar det i jordskjelv og putrar i magma, det boblar i geysirar og imellom strøymer lava opp til overflata. Det gjer nok noko med eit folk som har føtene på slik ei tynn skorpe – under dei glødande magma og over dei den nattsvarte polarhimmelen. Det er kan hende dette i hop med isolasjon og lange mørke vintrar som gjer at Island har Europas høgste forbruk av antidepressiv.

Kva meir? Nei, er Island så mykje meir? Eg kjenner ikkje til noko anna musikk enn Sigurd Rós og verdsartisten Björk, elles ingen låtar, ingen kjende skodespelarar, og med unntak av flyselskapet Icelandair og klesmerket 661/4 North har dei ingen kjende merkevarer.

Islands fremste merkevare er landet i seg sjølv – Island eller Iceland. Jo, så har dei sjølvsagt alle forfattarane som alt nemnde Hallgrímur Helgason, det er Einar Már Gudmundsson, Jón Kalman Stefánsson, Sjón, Kristín Marja, Baldursdóttir, Bergsveinn Birgisson, og eg kunne fylt heile avisa med å ramse opp islandske forfattarar, for dei er uhorveleg mange. Alle på Island skriv bøker, men éin må likevel takast med: Islands nasjonalskald – den sigarrøykande sosialisten og katolikken Halldór Kiljan Laxness.

Han fekk Stalinprisen i 1949 og den vestlege Nobelprisen i 1955 for forfattarskapet sitt. Det blir sagt at Laxness kjøpte seg ein beinhvítum Jaguar for prispengane, men den beinkvite bilen kjøpte han fyrst etter at han fekk den danske Sonningprisen i 1969. Han var av dei som er skeptiske til nynorsk. Dampande på sigaren skal han sagt på sitt slepne skandinavisk: «Jeg kan ikke lese norsk bygdemål. Det irriterer meg så jeg blir syk av det. Det virker som en ondskapsfull imitasjon av islandsk.»

Ingen har som Halldór Laxness sett ord på det fattigslege livet til islendingane i førre hundreår. Ei av bøkene hans heiter Sjálfstætt fólk, på norsk Sin egen herre. Ho handlar om sauebonden Gudbjartur Jónsson. Etter å ha træla i atten år kjøper han seg ein tungdriven øydegard med torvhus som han optimistisk kallar Sumarhús. Slik blir han Bjartur i Sumarhús og besett av å klare seg sjølv. Ingen skal styre over han, og alt han har tanke for, er sauene sine.

Boka kom til som ein reaksjon på Knut Hamsuns lyse og romantiske førestilling om den frie bonden Isak Sellanrå i Markens grøde. Den andre sida av mynten, som Laxness har sagt. Mens Isak klarer å bygge opp ein gard, går det meste skeis for Bjartur, det er brutal bonderealisme som endar i tragedie. Trongsynet gjer Bjartur til ein sta og kompromisslaus tyrann, han seiest å vere den mest uavhengige mannen på Island. Hos islendingane er Bjartur vel omtykt, og eit omgrep. Derfor har eg tenkt å kalle leigebilen opp etter han. Men pokker ta!

Er det ikkje snart min tur?

Tre timar har gått. Det finst ikkje ein fiber av glede i kroppen. Island er eit dritland. Jo, det meiner eg bestemt. Verkeleg a shithole country. Å vente ein time eller to på leigebil, er toleleg, nesten sjarmerande, men tre timar? Det er uhøyrt, og no har eg mistanke om at eit par fekk snike i køen. Dei kom inn lenge etter meg, men blei vinka fram, og no er dei vel over alle haugar, og det er ikkje utenkeleg at det var pengar involvert.

Slik urettferd toler eg ikkje. Slikt gjer meg rasande. Om eg hadde fått eit tilbod om å snike i køen, ville eg takka blankt – ja! Med kva grunngiving? Jo, då vi kom i denne minibussen, styrta alle ut, mens eg tok det roleg. Venta til dei hine hadde trekt kølappane sine og tok så min. Eg tenkte at ti minuttar frå eller til ikkje spelte noka rolle. Om mi høviske framferd no skulle bli påskjøna, ville det ikkje vore anna enn rettvist. Eg kan ikkje heilt prove at dette paret fekk snike i køen, men eg stiller meg framfor kontorpulten til sjefen, korsar armane.

– Eg ser deg, seier han.

– Ja, og…?

– Du må vente.

Eg er sur, eg er lei, og inn strøymer turistar som skal levere leigebilar attende, og dei har prioritet for dei har fly å rekke. Og kva skal eg rekke? Mykje. Eg vil ned mot kysten og sjå øya Eldey, der islendingane drap dei to siste geirfuglane sine. Heilt sidan eg var gutunge har eg vore fasinert av lagnaden til denne pingvinen på den nordlege halvkula som evolusjonen gav evna til å dykke og symje, men ikkje flyge.

På land var han klumsete og lett å fange. I tusenår levde dei i store koloniar på øyer og skjer over heile Nord-Atlanteren, frå Noreg til Newfoundland. Han vog fire–fem kilo, var kjøtfull og blei nytta som proviant for sjøfarande. Duna var òg etterspurd. Mennesket er grådig, tenker ikkje konsekvens, og snart blei det færre av dei.

Den siste store kolonien hekka på Geirfuglasker sørvest av Reykjanes. Etter eit vulkanutbrott i 1830 sokk skjera i havet, og dei flytta hekkeplassane til Eldey, ei åtti meter høg klippeøy nærare land. Fuglane blei stadig sjeldnare å sjå, og naturhistoriske museum, som ville ha geirfuglskinn til utstopping, betalte godt. Så var det berre eitt hekkande par igjen på Island. Måndag 3. juni 1844 gjekk Jon Brandsson, Sigurdur Islefsson og Ketil Ketilsson i land på Eldey. Dei fann reiret, fanga hannen, så hoa, og vreid om halsen på dei båe. Og ved eit uhell trakka Ketil Ketilsson i reiret.

Den siste geirfuglen i Noreg blei drepen i Vardø i fire år seinare, og den siste sikre observasjonen blei gjord på Newfoundland i 1852. No finst han ikkje meir. Det er altså ikkje alt som kan reddast, men om ikkje anna, vil eg gjerne få sett Eldey.

Heilt sidan eg var gutunge, har eg vore opptatt av lagnaden til geirfuglen. Dels på grunn av namnet.

Illustrasjon: J.G.Keulemans / Wikimedia Commons

Sidan skal eg nedom fiskeværet Grindavík der dei i dag feirar sjømannens dag. Det gjer dei over heile landet, og i dag tidleg la statsminister Katrín Jakobsdóttir ut ei melding på Facebook: «Til hamingju med sjómannadaginn!» Gratulerer med sjømannsdagen. Klok av skade la ho ikkje ut meldinga på Instagram.

Tre veker tidlegare delte statsministeren frå Venstrerørsla – dei grøne fire bilete frå Europarådets toppmøte i Reykjavik, og det var nok tenkt som ei gladsak. Ho fekk rett nok over tusen hjarte, men kommentarfeltet blei fylt opp av over hundre kritiske kommentarar, som alle handla om kvalfangst. Stop whaling, please.

No har regjeringa rett nok lova å stanse kommersiell kvalfangst frå 2024, men i mai tok det fyr i debatten. Ein filmsnutt gjekk viralt og synte ein kval som blei jaga i timevis før han blei avliva. Den brutale fangsten sjokkerte fleire enn internasjonale kvalfangstmotstandarar, og for fyrste gong er fleirtalet av islendingane mot kvalfangst. For fire år sidan var 42 prosent mot, no bikkar talet 51 prosent. Regjeringa har reagert med å utsette årets kvalfangst fram til 31. august. Om ikkje anna er då turistsesongen over.

Vidare har eg tenkt å svinge bortom vulkanutbrotet ved Fagradalsfjall, som vakna sommaren 2021 etter ei kvile på 781 år. Lavaen strøymde ut av ein 300 meter lang sprekk og flaut nesten heilt ned til bilvegen. Deretter skal eg til Selfoss der sjakkspelaren Bobby Fischer ligg gravlagd, og kan hende rekk eg oppom dalen der Gunnar frå Lidarende i Njåls saga heldt til.

Vidare er det fossar og fjell, før eg skal til Vík i Myrdal, der eg har tinga overnatting på eit pensjonat. Hotellprisane på Island er himmelhøge, og ei seng på eit trestjerners hotell kostar fire, fem, seks tusen for ei natt! Tankelaust hardmjølkar dei turistane, og dei treng pengane. Inflasjonen er høg, og lånerentene ligg på 10–15 prosent. Men som dei seier: Detta reddast.

Etter fire timar lyser det 36 på tavla, og eg set meg ned framfor dama med det rosa håret, legg nummerlappen, som no er nær uleseleg, på skrivebordet, saman med førarkort, pass og visakort. Ho tastar inn det eine og det andre og spør:

– Har du kredittkort?

– Det ligg der, seier eg og peiker.

– Det er eit debetkort. Eg treng eit kredittkort.

Eg legg dei korta eg har med meg, på bordet, ho løftar det eine etter det andre, seier debet, debet, debet. I og med at eg ikkje har kredittkort, må eg betale ekstra forsikring, seier ho, og den kostar 420 euro.

– Fire hundre og tjue euro, gjentek eg og legg på eit vulgært, engelsk kraftuttrykk.

Ho ser på meg med sine himmelblå auge, seier:

– Ver venleg og ikkje bruk eit slikt språk.

Ho tastar inn, og brått stansar ho, og viftar passet framfor andletet.

– Er det noko gale?

– Nei, eg berre ser her i passet... Du er fødd i 1965.

– Ja?

– Det får eg ikkje til stemme. Du må då vere minst 15 år yngre?

– Eh... nei. Det stemmer.

– Wow, seier ho.

Kan det vere skinnjakka som gjer meg så ung? Eg kjøpte ho i Reykjavik i 1991. I eit halvt år hadde eg reist rundt i Sør-Amerika, og på vegen heim hadde eg lagt inn nokre dagar på Island. Eg hadde ikkje klede for den islandske våren, så eg kjøpte ei svart skinnjakke med glidlåsar og belte, ikkje ulik slike Elvis Presley brukte. Ei tøff jakke var det, og det er ikkje tilfeldig at eg her skriv i preteritum. For heime i Noreg var ho ikkje like tøff, og dei siste 30 åra har ho hange på loftet. Men no er jakka tilbake, for om klede gjeld to prinsipp: Blend in eller stand out.

Turistar flest på Island kler seg i skaljakker, dunjakker, dei har vass- og vindtette turbukser, dei går i fjellsko, dei har strikkeluer og fleecevottar, gåstavar og selfiestenger, og på ryggen sekkar med sugerøyr, og frå desse vil eg skilje meg ut.

Eg er ingen vanleg turist, eg er ein reisande. I ein stim av gnissande Gore-Tex-jakker skal denne svarte skinjakka knirke i lêr og klirre i metall. Ho er symbol på individualitet, men at ho skulle gjere meg femten år yngre, var ein gledeleg og uventa vinst.

Ho brukar god tid, trekker 5225 kroner frå kontoen min, og fortel at no er bilen forsikra for det meste. Sidan eg har venta så lenge, seier ho, har ho oppgradert bilen. Og vi menneske er no så enkle, for sjølv om eg har venta i fire timar og fått ei ekstrarekning på over fem tusen kroner, blir eg takksam for denne godhugen, og skal nok innrømme at eg heller ikkje er upåverka av kommentaren om at eg ser yngre ut.

Ho følger meg ut til bilen, ein kvit Ford Focus. Framdøra er bulka, det er skraper og skrammer, men bilen har automatgir og GPS. Eg legg bagen med telt, sovepose, liggeunderlag, kokeapparat i baksetet. Set meg bak rattet, tastar inn Vík i Myrdal, startar opp. Det er tolv grader, vindaugsviskarane skrik over frontruta. Tåka ligg tett og lågt, eg ser lite. Berre parkeringsplassen som ligg i dis, ingen fjell, ingen sjø, ingenting.

Eg set Bjartur i drive.

Det ordna seg. Vi er på veg.