Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

For 100 år sidan, i januar 1925, skreiv Virginia Woolf om det ho kalla frock consciousness, eller «kjolemedvit». Ho ser på kvinnene rundt seg og på seg sjølv og ser i deira forhold til klede noko uendeleg meiningsfullt, men mystisk. Ho elskar klede, men ho hater mote, ho dyrkar venleik, men ho liker ikkje å bli sett, og slik sirklar ho seg rundt det ho kallar «det evige og uoppløyselige spørsmålet om klede». 

I dagboka skriv ho: «Kjærleiken min til klede interesserer meg så djupt, berre at det er ikkje kjærleik; eg må oppdage kva det er.»

«Å nyte vennene mine er å nyte kleda deira òg, for kleda deira ber bod frå språklause plassar i dei, og dei plassane vil eg kjenne.»

Klede er morsmålet mitt, tenkte eg då eg nyleg låg influensasjuk på sofaen heime i Bergen, kledd i styggfine filler frå skapet på gamlerommet. Det beste eg veit å gjere i lag med mor mi, er å prøve klede. Og det er frå morsslekta kjærleiken til klede kjem. Ingen stader nyt eg andre sine antrekk slik eg gjer det blant søskenbarna og onklane og tanta mi; eg forstår kva dei gjer med kleda sine, eg snakkar klesspråket deira flytande, som om det var ein kollektiv tungetale. 

Favorittbuksa har eg brukt i tjue år, frå då eg arva ho av mor mi, som i sin tur hadde gått med ho i tjue år, sidan ho kjøpte ho brukt. Eg har reparert ho mange gonger, men no nyttar det ikkje lenger; kroppsdelar sklir gjennom det tynnslitne stoffet som spøkelse gjennom vegger. 

Klede akkumulerer autoritet med tida og hendingane dei har deltatt i, men det dreier seg ikkje om nostalgi. Kjærleiken til klede lengtar ikkje bakover på ein statisk eller reaksjonær måte; drivkrafta i han er ein vilje til å la seg forandre av nye vilkår, i møte med noko nytt, med fortida som rørlege byggeklossar. Der litteraturvitarar snakkar om intertekstualitet når dei peiker på indirekte koplingar mellom romanar, ser eg på slektningane mine rundt middagsbordet og nærles dei etter det eg tenker på som intertekstilitet.

Zadie Smit på sofaen til Bella Freud på YouTube.

På sofaen i Bergen dukka det opp ei YouTube-tilråding: den britiske forfattaren Zadie Smith intervjua av designaren Bella Freud i programmet Fashion Neurosis. Motenevrose. Det var ein intervjuserie om klede, og han høvde perfekt til småpjusk å la seg rive med av regresjonen som nødvendigvis følger med det å kome heim. 

Bella Freud er dotter av målaren Lucian Freud og oldebarn av Sigmund Freud, og det er denne arven ho spelar på når ho riggar episodane som ein psykoanalyse. Gjesten ligg på divanen i stova hennar; ho sit på eit stol og stiller spørsmål om pasientens forhold til det å kle på seg. Ho byrjar med å spørje: «Kan du beskrive det du har på deg i dag, og seie kva som inspirerte deg til å velje akkurat desse kleda?» 

«Om Bella Freuds syn på klede er modernistisk og nevrotisk, ser eg at klessynet mitt kanskje er meir fundamentalistisk og romantisk.»

Programmet har hatt ni gjester så langt: fotballspelaren Eric Cantona, modellen Kate Moss, designarane Owen Wilson og Jonathan Anderson, skodespelarane Courteney Cox og Kristin Scott, businessmogulen Trinny Woodall og vokalisten i Sonic Youth, Kim Gordon. 

Eg slukte episodane, men det var først då vår eigen Karl Ove Knausgård dukka opp, eg følte at eg kunne rettferdiggjere å skrive ein tekst om dei i avisa. 

Freud, som korkje er særleg karismatisk eller klassisk pen, fortel om trøysta ho fann i motebransjen. Ho lagar klede for å hanskast med sin eigen sjenanse og beskytte seg mot skam. Slik kompliserer ho den forsteina forteljinga om motebransjen som eksepsjonelt brutal. Kate Moss har fleire gode minne enn dårlege og fortel korleis supermodellar som Carla Bruni og Naomi Klein tok vare på ho då ho var ung.

Karl Ove Knausgård på sofaen til Bella Freud på YouTube.

Eg var i Bergen for å vere med på eit «talkshow» på biblioteket. Tre unge poetar, ein etablert forfattar, ein musikar og eg, var inviterte til eit sceneshow med «laus snipp». 

Då turen kom til meg, skjedde det noko som både minte om Bella Freuds intervju og var heilt annleis. Mellom uvanleg private spørsmål bad intervjuaren meg kommentere eit knippe bilete av meg som ho hadde samla frå internett. Om eg forstod ho rett, ville ho ha meg til å seie kva eg freista oppnå med det eine og det andre uttrykket. Eg spelte med, freista lage god stemning, men det kjendest som om ei grense var overskriden. 

Ho peikte på at håret mitt på eitt av bileta var bustete. At kleda mine var sånn og sånn på det andre. Kva ville eg med det? Eg veit vel ikkje, ville eg seie. Eg jåler meg, og eg tøffar meg, og eg er forfengeleg. Og eg ville legge til: men utover det er der ingen plan, ingen strategi, eg berre riffar. Er det ikkje det vi alle driv med?  

På det eine biletet på skjermveggen hadde dei uhyggeleg sett hovudet mitt på ein framand kropp. I motsetnad til den fordomsfrie tonen i stova til Bella Freud kjendest det her som om det var meininga at eg skulle settast på plass på eit vis, bli sjølvmedviten og sårbar, kanskje for slik å skape ei slags intim stemning. 

Eigentleg hadde samtalen vore heilt uskuldig, men i dagane etterpå følte eg meg skitten. Eg angra på at eg ikkje hadde sagt: Eg har mange forfengelegheiter, men klede er faktisk ikkje ein av dei. 

Dei fleste på Bellas sofa er mellom 50 og 70 år, og fleire av dei er jamgamle med Bella sjølv, som er tidleg i 60-åra, noko som gjer programmet til eit slags generasjonsportrett.

Dei snakkar med avsky om dei blaute kleda til hippiane og med glede om skarpe linjer, punk, hælar, skreddarsydde dressar og uniformer. Dei er samde om at ein som kler seg skikkeleg dårleg og klumsete, er mykje meir tiltrekkande enn ein som slavisk følger trendar. 

På spørsmålet «Om ein du er forelska i, har på seg noko du ikkje liker, drep det då tiltrekkinga?», seier kvinnene meir ja, mennene meir nei, og Knausgård seier «tvert imot». 

Å bla i klede er å bla i fiksjonar.

Vi lærer at Courtney Cox aldri likte nittitalsstilen som ho blei symbol på som Monica i Friends. Ho ligg på sofaen i ein formlaus, grå strikkegenser som ho drar ned over handledda, som ein keitete tenåring som vil vere usynleg, og seier at ho jo berre er ei enkel jente frå Alabama. Ho fortel at ho hadde brystimplantat då ho var på TV, men at ho har tatt dei ut no, noko ho liker mykje betre. 

Knausgård snakkar om hårmanken han la seg til då han skreiv Min kamp, og som han kvitta seg med så snart det kapittelet av livet var over. Zadie Smith snakkar om turbanane ho gjekk med på offentlege tilstellingar tidleg i karrieren, og som ho slutta med då ho blei så kjend at ein turbanen ikkje lenger skilde forfattaren frå privatpersonen.

Designaren Chris Owens – kjend for eksentriske klede som forvrenger og overdriv menneskelege proporsjonar – snakkar om korleis han gradvis kom heim til sin eigen kropp etter år på steroid, og korleis han no endeleg ser ut slik han skal. 

Kate Moss fortel om fotoseansane som gjorde ho til verdas mest berømte modell, då ho i tenåra poserte i bar overkropp mot sin vilje og gret etterpå. Ho fordømmer ikkje dei som sette ho i den situasjonen. Ho seier at sånn er modellyrket; ein må gjere seg til ein tom behaldar for andre folks kreative visjonar. Det var forferdeleg, men ho fekk mykje godt ut av det. 

Slike faustiske bytehandlar ser ut til å gå att i liv der klede har spelt ei nøkkelrolle. Fleire av intervjuobjekta har i si tid ofra integritet for å tekkast andre eller eit prosjekt, men det har vore skritt mot å kunne bere klede meir kompromisslaust. 

Zadie Smith seier: «Eg vil aldri komme inn i eit rom sjåande ut som spørsmålet ‘Am I pretty?’». Med pretty meiner ho ikkje at ho ikkje vil vere fin, det vil ho, men at ho ikkje vil sjå ut som ein vandrande vilje til å gjere andre komfortable, eller ein bønn om begjær. Ho vil at kleda skal gjere ho mektig, gjerne litt skremmande, ikkje søt og tekkeleg. Ho er ferdig med å vere innyndande, slik mange gjer seg ferdige med det, fordi det uansett ikkje er berekraftig. Som Smith skriv i romanen On Beauty: «Any woman who counts on her face is a fool.»

Då ho var i tjue- og trettiåra gjekk ho mykje i kjole, seier ho. No føretrekker ho karibisk gatemote – skarpe silhuettar, stramme frisyrar og kritkvite sneakers. Ting endrar seg. Då ho var ung, kunne ho ikkje forstå dei eldre damene som brukte ein formue på vesker og smykke, men no når ho ikkje lenger er like interessert i å framheve kroppen, overraskar ho seg sjølv med å sjå med lengsel på dyre vesker. 

Dagen etter at Trump vann valet, gjekk eg gjennom Chinatown på Manhattan med det best kledde mennesket eg kjenner. Då vi studerte i lag, gledde eg meg alltid til å sjå kva kreasjon ho skulle dukke opp til seminar i. Så snart vi var ferdige med studia, fekk ho jobb i Vogue og starta eit nyhendebrev om klede som heitte Against Nudity. 

Denne kvelden gjekk ho gatelangs i plastsandalar med froskar på, noko ho fekk til å sjå uforståeleg glamorøst ut. Ho sa at om ho skulle levd eit anna liv enn det ho levde, så skulle ho vore personleg shoppar for superrike folk. Ho meinte der var ein enorm uforløyst marknad, sveltefôra på folk med djup forståing for gatemote.

Ho er sjølv styrtrik og beveger seg friksjonsfritt mellom finansverda og rufsete kunstnarvenner. Ho sa at alle dei fattige vennene hennar hadde stil, men at dei rike sleit. Dei kunne kjøpe seg kva som helst, noko som paradoksalt nok tok brodden av alle instinkt. Dei kjøpte estetiske ferdigpakker og var elles heilt fortapte, dei kunne ikkje anna enn å følge ein slags etikettereglar som sluttar å vere elegante idet ein blir slave av dei. «Dei meistrar ikkje cool», sa ho. «Eg kunne gjort dei kule.» 

Dei eg nyt mest i bybiletet, er eldre kvinner, kanskje fordi dei demografisk er den gruppa det er minst sannsynleg at eg skal vilje ha noko frå, eller omvendt. Eg kan sjå på dei slik Immanuel Kant meiner ein skal felle sannferdige estetiske dommar: desinteressert. Eller slik Walter Benjamin meiner er den einaste måten å kjenne nokon på: å elske dei utan håp. Ei eldre kvinne kan eg nyte slik, utan eigeninteresse og utan von. 

No sit eg på ein kafé på Torshov i Oslo (i klede som i går kjendest styggfine, men som i dag er heilt feil: turbukse, dumme joggesko og holete ulltrøye til skittent hår; eg vonar eg ikkje treffer nokon eg kjenner) og ser på ei kvinne som står ved disken.

Ho er i syttiåra, høg og rakrygga, kanskje ein dansar som seinare blei CEO. Det er hårfargen som gjer ho så slåande: mørk skifergrå i djupe, blålege sjatteringar, blenkande som ein fjellvegg. Ho beveger seg med ein autoritet som gjer boblekåpe interessant. Fjellskoa er nette rundt ankelen. Ho ser ut som rein makt.  

Her om dagen gjekk eg over jernbanetorget for å møte ei venninne. Eg hadde pynta meg for ho, så eg følte meg fin då eg møtte auga til ei anna kvinne, også ho rundt 70 år, og vi delte ein augneblink av anerkjenning av den andre sitt uttrykksbehov. Ho hadde svart pelskåpe og hatt, store briller med ein svak skugge av solbrilleeffekt i, tynn strømpebukse‚ og i auga verka ho herja av eit problem som kanskje også gav ho oppdrift. Vi såg kvarandre inn i auga og smilte innforstått.

Om Bella Freuds syn på klede er modernistisk og nevrotisk, ser eg at klessynet mitt kanskje er meir fundamentalistisk og romantisk. Det har eg ikkje tenkt på før akkurat no, men den rare scena på biblioteket i Bergen sette meg på eit spor som har leidd meg hit. Eg ser at eg ikkje taklar insinuasjonar om at måten eg og dei eg er glad i, uttrykker seg på gjennom klede, skulle ha noko kynisk ved seg. Slikt kjennest blasfemisk. Eg vil ikkje høyre folk snakke om klede som ein slags individets marknadsføringsstrategi. 

Å bla i klede er å bla i fiksjonar. Å kle på seg er å dikte. Men skal det bli god litteratur, hjelper det ikkje å følge ein mal eller å gjere kundeundersøkingar; diktinga må sprenge seg fram frå naudsyn, leik, flyt eller tankelause slumpetreff og bli sannare enn sanning. Det synest eg ikkje er for mykje forlangt av ei kåpe. 

Eg tenker på vennene mine, som kvar på sitt vis er blant moteikona mine: Ho eine som ikkje er glad i å stripynte seg, men som med episk beinstruktur, saftige lår og smal midje får yogatightsen til å sjå ut som utsnitt frå renessansemåleri; ho andre som absolutt alltid går i tjukke bomulls-T-skjorter laga av barndomsvennene på New Zealand; ho tredje som er totalt kaos, og som gir ein lyst til applaudere kvar gong ho kjem inn i eit rom, for det er som om ho har sykla på eitthjulssykkel gjennom fjorten klesskap, for så på komme ut sjåande ut som ei punkestjerne; ho fjerde som med svimlande lange bein får alle jeans til å sjå catwalkete ut; ho femte som omsider aksepterte at ho var utvitydig lesbisk, og som idet ho omfamna eit klassisk traktorlesbisk teiknsystem – flanellskjorte, kaps, gatehund i band – kom heim til seg sjølv og blei frykteleg sexy; kompisen som nyleg dukka opp på ein bar med gigantisk hår, raud lue og grøn regnponcho, eit antrekk som openbert hadde skjedd med han meir enn han har valt det. Han såg fantastisk ut. 

Å nyte vennene mine er å nyte klede deira òg, for kleda deira ber bod frå språklause plassar i dei, og dei plassane vil eg kjenne.

Bella Freud spør gjestene om dei hugsar første gongen dei fann eit plagg som dei elska, og då hugsar eg brått scener eg ikkje kan hugse å ha hugsa før. Eg står i skråninga på barneskulen, heilt åleine. Eg går kanskje i femte klasse, og eg står der og liksom berre opplever mine eigne klede. Eg har på meg ei Levis-bukse utan stretch, i rett snitt, ein ribbestrikka genser i militærgrønt og ei maskulin skinnjakke. Kvite joggesko. Eg står der i skråninga og kjenner at eg ikkje kunne vore meir nøgd med antrekket. 

Det finnes ingen andre enn meg i dette minnet, ingen blikk utanfrå. Det er eit minne frå ein introvert sfære, der kleda snakkar mitt språk, heilt flytande, der kleda er meg. Dei skal ikkje få noko til å skje. Eg frydar meg. 

Seinare, på same skuleplass, gøymd under buskane ved gjerdet, sit eg på ei rot og nyt korleis den skimrande sølvbuksa mi fell over platåjoggeskoa. Å hugse teksturen i dei plagga er som å hugse ein gammal kjærleik. Kjemien er perfekt, alt flyt, symbiotisk og sant. 

Dette at somme klede stod i eit ein-til-ein-forhold med den eg inst inne var, det var ei sann innsikt, det ser eg no. Eg kunne gått i nøyaktig det same i dag og følt det akkurat likt. Dei fleste på divanen til Bella Freud uttrykker liknande former for øm identifisering med dei første kleda som rørte dei. 

Eit barn eg kjenner, har byrja bevege seg inn i eit landskap liknande dette. Eg ser korleis ho for første gong verkeleg nyt kleda sine – at dei formidlar noko ho har på hjartet, men enno ikkje kan formulere. Det er ein famlande samtale ho har med seg sjølv, og eg ser kor privat han er, at han ikkje er adressert til nokon andre. Og eg unner henne det så sterkt. Det er så mykje glede der, så mykje fridom, så mykje lengsel bakover mot tradisjon og framover mot sjølvstende, så mykje eventyrlyst.