Sommaren 1973 stod to unge bygdegutar på Voss jernbanestasjon. Dei skulle ta toget til Oslo og vidare nedover til kontinentet og Sveits. Målet var jazzfestivalen i Montreux. På programmet den sommaren stod musikarar som Miles Davis, Carole King og Dexter Gordon.

Etter ein av konsertane sette dei to gutane, Asle Haaland og Lars Mossefinn, seg til på ein benk, og der vart dei samde: Om sveitsarane kunne arrangera ein jazzfestival ved Genfersjøen med utsyn mot Alpane, måtte vossingane kunna gjera det same ved Vangsvatnet med fjellmassivet Gråsida i bakgrunnen.

Slike gode idear langt heimafrå vert det sjeldan noko av, men like før jol same året sende dei ut ei pressemelding: Det vert jazzfestival på Voss i mars. Same helga som bygda skulle vera vertskap for verdscupen i slalåm. Jazz og alpint høvde godt saman, meinte dei, og Voss skulle aldri verta det same.

Sjølv var eg elleve år og på besøk hjå besteforeldra mine den helga i mars 1974. Men eg var meir oppteken av å få autografen til alpinisten Piero Gros enn å gå på konsert med saksofonisten Jan Garbarek.

Gros var villmannen som køyrde utan luve, krossa seg på brystet før start og lét det stå til. I motsetnad til hovudkonkurrenten på den tida, italienaren og landsmannen Gustavo Thöni, som køyrde kontrollert og sikkert. 17 år gamle Ingemar Stenmark slo forresten gjennom den helga med andre- og tredjeplass.

Autografen til Gros fekk eg aldri. Heller ikkje den til Franz Klammer, som kom på åttandeplass i storslalåmrennet. Det var kamp om autografane. Tusen menneske var møtte fram då kronprins Harald delte ut premiane ved Vangsvatnet sundagskvelden.

Heller ikkje kronprinsen var på Vossa Jazz, men Harald og Sonja var altså i bygda under den fyrste Vossa Jazz-festivalen.

Programmet i 1974 var imponerande, med folk som Jan Garbarek, Frode Thingnæs, Laila Dalseth, Ketil Bjørnstad, Lars Klevstrand, Georg Johannesen, Cecilie Løveid – og Mal Waldron, den siste pianisten til Billie Holiday.

Venegjengen som stod bak den nye festivalen, var unge. To av dei, Anne Knutsson og Gunnbjørg Aase, var begge 17 år og dørvakter på konsertar med 18-årsgrense. Dei var strenge, og sidan Frode Thingnæs ikkje hadde med seg festivalpasset, slapp dei han ikkje inn.

Arrangørane var entusiastiske amatørar som ikkje hadde høyrt om organisasjonsnummer, og som fekk ordna seg med vedtekter fyrst fire–fem år seinare. Budsjettet var på 30.000 kroner, underskotet på 12.000.

Femti år etter fortel dagens Vossa Jazz-leiar, Trude Storheim, at inntektene frå festivalen no i palmehelga vart på over tre millionar kroner, med 59 konsertar, eit årleg tingingsverk og 250 friviljuge medarbeidarar. Jazzfestivalen er vorten ein institusjon. Eller rettare: musikkfestivalen, for Vossa Jazz inneheld i dag dei fleste sjangrar. Det er nesten berre country og klassisk musikk som manglar.

Norske jazzvokalistar: Laila Dalseth, Karin Krogh, Nora Brockstedt, og størst av dei alle, Radka Toneff. I 1980 var ho på Vossa Jazz. Mi nøkterne interesse for jazz starta då, for vi var i slekt, og eg var nyfiken på kven ho var. Bestemor mi hadde fortalt om Radka. For bestefar til Radka, Brynjulv Rivenes, var bror til min oldefar, begge frå garden Sætre på Voss, der bestemor mi voks opp.

Brynjulv Rivenes (1874–1930) gjekk på teknisk skule i Bergen med karakteren «utmerket godt». Han reiste til Amerika 30 år gamal i 1904, vart arkitekt i Miles City i Montana og teikna mange kyrkjer og bank- og hotellbygningar i Montana og Dakota, og gifta seg med Aagot Riis, dotter av grosserar C.A. Riis i Oslo.

Dei fekk tre born, yngst av dei var mor til Radka, Lilly Ann Rivenes (1924–2009). Då Brynjulv døydde, etter det som skulle vera ein rutineoperasjon, måtte resten av familien reisa tilbake til Oslo. Dei hadde ikkje pengar å leva for i USA.

Det var i Praha Lilly Ann møtte Toni Toneff. Han var frå Bulgaria og arbeidde for den norske delegasjonen. Dei gifte seg og busette seg fyrst i Oppegård utanfor Oslo. Radka voks opp i ein genuin musikkfamilie. Mora spela piano, faren var tenor og utdanna i klassisk musikk. Men fyrst og fremst var han folkesongar og hadde reist rundt i Bulgaria og samla inn folkemusikk. Farmora hans, Nicolina, var ein landskjend songar i Bulgaria.

Den bulgarske arven hadde mykje å seia for Radka. Ho heitte eigenleg Ellen Radka til førenamn, men nytta berre Radka. Faren ville ho skulle verta pianist, men ho ville ikkje. Det var song ho ville driva med. Jazzrøysta hennar var prega av bulgarsk folkemusikk og imponerte alle som høyrde ho.

Så korleis var konserten på Vossa Jazz i 1980? «Godt gjennomført», skreiv ein ung Jon Fosse i Gula Tidend, og skildra gatebiletet på Voss den helga: «Fredag vart Vangen fylt av så mykje skjegg og hår at sjølv den dårlegast informerte vossing måtte av gamal vane skjøne at no hadde jazzfolket innteke Vangen. Kvar ein gjekk trefte ein folk med oppakka ryggsekkar og gulbrune skuldervesker av lær.»

To år etter konserten kom Radka Toneff med albumet Fairytales saman med pianisten Steve Dobrogosz. Same året døydde ho, berre 30 år gamal. I Morgenbladet i 2011 kåra norske musikarar Fairytales til beste norske plate gjennom tidene, uansett sjanger.

Inspirert av Radka Toneff var eg året etter òg på Vossa Jazz. No med World Saxophone Quartet i Voss kino. Men der skulle eg ikkje ha vore. Jazzinteressa fekk ein alvorleg knekk den laurdagskvelden.

Gruppa var sett saman av fire saksofonistar frå New York, utan rytmekomp. I programheftet stod det at i musikken skulle det vera element av swing, bop og R&B. Det var ei overdriving. Eg burde ha lese heftet betre, for no i ettertid ser eg det også stod at konserten ville by «på mange utfordrande lydar». Det siste var meir presist.

Det må ha vore tusenvis av friviljuge innom festivalen dei siste 50 åra. Min største innsats for Vossajazz var som sjåfør i 1982. Då var eg 18, hadde nett fått førarkort og var ein av to som vart sende i kvar vår bil til Flesland for å henta saksofonistane Dexter Gordon og Jonny Griffin og dei tre bandmedlemene deira. Eg køyrde den grøne Volvo stasjonsvogna til foreldra mine.

Dexter Gordon hadde vore i Noreg alt i 1964 og spelt «Kjerringa med staven» saman med Ivar Medaas på Molde jazzfestival, fire år etter at Nora Brockstedt hadde sunge «Voi, Voi» med trioen Deep River Boys.

Men strengt teke var Gordon meir kjend som ein av verdas leiande jazzsaksofonistar og spelte i orkesteret til Louis Armstrong og seinare med Nat «King» Cole og Charlie Parker. Han er med i Jack Kerouacs kjende roman On the Road frå 1957 og vart i 1986 nominert til Oscar for hovudrolla i filmen Round Midnight.

Far til Gordon var ein av dei fyrste svarte lækjarane i USA og hadde Duke Ellington som pasient. Sju år gamal var Gordon med familien på konsert med Duke Ellingtons orkester og høyrde «East St. Louis Toodle-oo». Det var Ellingtons signaturmelodi i mange år, med den særprega knurrande trompeten. «Det var magisk. Eg gløymer det aldri», har Gordon fortalt.

Bestefaren, Edward Parker var sjeftrompetist i det amerikanske 10. kavaleriet, der dei fleste soldatane var afroamerikanarar. Parker fekk den heroiske Medal of Honor-utmerkinga etter den spansk-amerikanske krigen. Under eld hadde han berga ein soldat frå drukning.

Jonny Griffin hadde òg vore i militæret. I 1951 skulle han fyrst sendast til Fort Chaffe i Arkansas, der Elvis Presley i 1958 fekk sin fyrste militærklypp. Men Griffin ville ikkje utsetja seg for den nedverdigande rasismen i sørstatane og klarte å koma seg til Hawaii i staden. Der vart han med i militærorkesteret som oboist og slapp å verta sendt til Koreakrigen. «Oboen berga livet mitt», sa han seinare.

Det var sterke historier dei bar, mange av dei svarte jazzmusikarane, fødde i USA på 1920- og 1930-talet, som kom til Voss på 1970- og 1980-talet. Rasismen dei hadde vakse opp med, og den store narkotikabruken i jazzmiljøet i tiåra etter andre verdskrigen. Dexter Gordon var på 50-talet avhengig av heroin og var stadig i fengsel. Å bruka narkotika vart sett på som «naudsynt for karriereframgang», har Waldron sagt. Sjølv tok han ein overdose i 1963, overlevde så vidt og måtte trena seg opp i lang tid for i det heile å kunna spela att.

Det var ein trøytt gjeng som sette seg i bilane på Flesland. Dei hadde spela konsert kvelden før, men Dexter Gordon og gjengen var likevel i godt humør. Dette var før nyvegen og E16, så vi måtte køyra over Bergsdalen og Hamlagrø. Ein legendarisk vestlandveg som var hovudvegen mellom Voss og Bergen fram til 1991.

Det er vakkert, men smalt og bratt opp dei 600 høgdemeterane frå Dale. Di lenger opp vi kom, og di meir dramatisk utsikta vart, di meir spesiell vart stemninga i bilen. Men etter kvart gav dei seg over til lagnaden. Gordons faste pianist på den tida, Kirk Lightsey, heldt humøret oppe i bilen. Volvo stasjonsvogna var ein elendig vinterbil, og vi slong over fjellet i hjulspora med is på kantane.

Med kupeen full av sigarettrøyk tok vi til på nedstiginga forbi Narheimsgjelet mot Vangsvatnet. Narheimsgjelet er spektakulært der vegen ligg på ei hylle med 80 meter ned til dalbotnen. Men trass i den smale vegen og istappane som hang nedover fjellsida, var stemninga god. «This was awesome», sa Kirk då vi var framme, og takka for den tre timar lange turen.

Sjølve konserten, korleis vart den? «Framifrå», skreiv Thomas Skålnes i lokalavisa Hordaland. Kirk «imponerte med svingande improvisasjonar». Han lever enno og hadde konsert i London i haus. Dexter Gordon døydde i 1990. Johnny Griffin i 2008.

I 1988 kom Van Morrison, rett frå heimbyen Belfast, til Vossa Jazz. Mannen med den særprega og gode røysta. Han syng og komponerer både jazz, blues, rock, folkemusikk og gospel. Han tok forresten toget. Vel, ikkje heilt, for han gjekk av på Bulken, stasjonen før Voss. Han ville ikkje møta folk og var heile helga lite imøtekomande både mot publikum og journalistar. Han sa så lite på konserten at ein publikummar ropte «say something».

Pressekonferansen med Morrison på rom 407 på Park Hotell er legendarisk. Godt skildra i musikkbladet Puls av vår eigen no avlidne Roald Helgheim. Spørsmåla hadde Morrison fått inn på førehand, og sitjande på ein puff både las han opp spørsmåla og svara sjølv.

Det tok til slik:

– How did you like the concert?

– Good.

– How did you like the audience?

– Good.

Til slutt skjelte han ut journalistane for å stilla spørsmål som dei burde vita svaret på på førehand.

Men Morrison var som ha pla vera. Han er ofte sky og lite imøtekomande. Det er det mange som er. Bob Dylan har ein del av det same. Og kven kan ikkje verta lei journalistar?

Konserten i Voss kino var i alle fall storslått. Høyr sjølv, konserten på laurdagskvelden ligg på YouTube. Søk på Morrison og Voss, så finn du han. I Voss kino hadde han med seg Rune Klakegg band – sett saman av sju musikarar og to songarar. Dei hadde øvd saman i Nain, det sekskanta flotte forsamlingshuset til Indremisjonen like ved det gamle landsgymnaset.

Gode rykte fortel at Morrison var så nøgd at han ville ha med Klakegg og bandet vidare på turné i Europa, men at Klakegg takka nei. Litt som då Jahn Teigen i 1975 sa nei til å prøvesyngja for Genesis då Peter Gabriel slutta. Etter suksessen med «Queen of All Queens» ville Teigen satsa på Popol Ace.

Eg spør Klakegg om det er hald i rykta.

– Eg hugsar det ikkje akkurat slik. Men det kan vera. Uansett har det aldri vore nokon draum for meg å spela med dei store. Men spør Edvard Askeland, han vil vita det.

– Korleis var det å spela med Morrison?

– Svært kjekt. Vi sette i gang med øvinga med det same, og det var fullt køyr frå fyrste stund. Eg fekk gåsehud då han tok til syngja. Etter å ha spelt gjennom songane to gonger, var han nøgd og meinte at vi kanskje hadde øvd for mykje.

Eg ringjer Askeland, bassisten i bandet.

– Stemmer det at de takka nei til å vera med Van Morrison på turné?

– Vi fekk tilbod om å spela med han i Madrid, men det var han som til slutt takka nei. Vi ville gjerne vera med, men han rekna ut frå engelske løner og meinte at vi vart for dyre.

Aldri faktasjekk ei god historie. Atten år etter, i 2006, fekk Klakegg og bandet på nytt tilbod om å spela med Morrison, men det vart for vanskeleg å få til. Morrison fekk forresten 60.000 kroner for dei to konsertane på Voss, 135.000 i dagens pengar.

Kva er så tidenes konsert på Vossa Jazz? Vi lèt bokhandlar Anders Ullestad avgjera det. Olav H. Hauge var alltid innom bokhandelen og «gamle Ullestaden», bestefaren til Anders, når han var på Voss. I dagboka skriv han at «gamle Ullestad er greid, og hev gjort mykje for saki på Voss». Saki er sjølvsagt målsaki.

Men avgjerande her er at Anders Ullestad har vore friviljug medarbeidar på alle dei femti vossajazzfestivalane så langt.

– Eg vel meg konserten i 1989 med den då for oss ukjende sovjetiske duoen Michael Alperin på piano og Arkadij Shilkoper på valthorn og jakthorn. Vi hadde booka dei utan å ha høyrt dei, men stolte på oppmodinga vi fekk frå to ivrige vossajazzarar, Ola Nils Thue og Isak Rogde, som begge hadde budd i Moskva og opplevd dei der. Dei to trollbatt oss med ei blanding av klassisk musikk, jazz, moldovisk og jødisk folkemusikk, masse rop og lydar, humor og suverent spel. Ugløymande!

Svein Gjerdåker

Svein Gjerdåker er ansvarleg redaktør i Dag og Tid.