Draumen om ein velsmakande fiskemiddag kan døy brått når du står der og sløyer fisken og finn ut at magesekken, levra og bukhola er fulle av små, samankveila rundormar, nokre bleike, andre meir raudbrune i farga. Og det stoppar ikkje der, fiskekjøtet kan òg vere fullt av same slaget, frå buksida og heilt inn til ryggbeinet.

Tek du deg litt tid under sløyinga, før du kastar svineriet, kan du oppdage at det er fleire typar kveis i fisken. Nokon er det mest av i muskulaturen, nokon mest i bukhola, og nokon finn du overalt i heile fisken. Kveis i fiskekjøtet er ikkje berre ulekkert, det kan òg vere helsefarleg, og det seier seg sjølv at dette ikkje er noko du vil ha i maten.

«Akutte mage­smerter berre få timar etter måltidet er typisk for anisakiose.»

Komplisert

To vanlege artar av kveis, som også er dei som oftast gjev sjukdom hos menneske (anisakiose), er Anisakis simplex (kvalorm) og Pseudoterranova decipiens (torskemark). Vaksne Anisakis held til i magen hos kval som niser, spekkhoggarar og vågekval, Pseudoterranova decipiens har sel som sluttvert, medan andre artar av kveis har satsa på sjøfugl, som skarv.

Kvalormen Anisakis likar feitt og er ein vanleg parasitt hos sild, makrell og vill laks, og du finn ofte mykje av han i levra til sei og torsk. Dei blanke og fargelause larvane held til både i bukhola og inne i fiskekjøtet, der dei kan vere ganske vanskelege å få auge på. Kveis av typen Pseudoterranova er vanleg hos torsk (derav namnet torskemark), dei sit ofte inne i muskulaturen, men er meir raudbrune i farga enn Anisakis og er mykje lettare å sjå når du skjer opp fisken.

Felles for all kveis er at dei har ein temmeleg komplisert livssyklus. Dei kjønnsmogne ormane lever trygt inne i magesekken til dei varmblodige vertsdyra sine, der dei nyttar tida til å ete, pare seg og legge egg. Nokon slår seg ned i større koloniar i mageslimhinna, og det kan føre til smertefulle magesår for verten. Egga som kjem ut med avføringa, blir klekte til larvar som for å utvikle seg vidare må bli etne av krepsdyr, som kril og tanglopper. Men før dei kan kome attende som vaksne og bu i ein varm magesekk, må dei også innom ein fisk eller ein blekksprut på turen.

Kvifor evolusjonen har varta opp med slike komplekse livsløp for noko så enkelt som desse rundormane, kan vere litt vanskeleg å forstå. Det verkar også litt risikabelt å gjere seg avhengig av eit så stort nettverk for å få fram neste generasjon, så noko nyttig må det vere i dette omflakkande levesettet. Ein mogleg teori er at parasittar som på denne måten skil mellom vertar der dei veks og vertar der dei formeirar seg, får betre spelerom til begge delar, og at det kan gje større genetisk mangfald og på det viset sikre framtidige parasittgenerasjonar.

All fisk utanom oppdrettslaks (og aure) må frysast før han kan nyttast til sushi.

Akutt

Her i landet er rå fisk som sushi og ceviche temmeleg nytt på menyen. Vi har vore vande med å koke og steike fisken, og det er som regel effektivt for å drepe larvane i fiskekjøtet. Andre trauste og sikre metodar for handtering av fisk er tørking, kraftig salting eller ei vekes tid i frysaren. Varmrøyking til ein kjernetemperatur over 60 grader skal gå ganske greitt, medan graving, kaldrøyking og marinering har liten effekt.

Infeksjon hos menneske er særleg vanleg i Japan og Sør-Korea, der rå fisk, som makrell, er fast innslag på menyen for folk flest. I Italia og Spania er det ikkje uvanleg at folk vert sjuke av å ete heimelaga ansjos, i Nederland kan sesongmaten matjessild by på ei overrasking. For oss oppdrettsbaronar i Noreg er det kjekt å vite at laks og aure som får pelletert og varmebehandla mat, er blitt grundig granska og ikkje er rekna som smittefarleg mat.

Hos eit menneske som et levande kveis vil parasittlarvane bli frigjorde i magesekken, men larvane er førebudde på å finne eit sjøpattedyr og finn seg dårleg til rette inne i eit menneske. Resultatet er at ormane borar og gneg seg inn i mageveggen eller tarmveggen for å finne ut av situasjonen, nokon få kan til og med komme seg tvers igjennom og ut i bukhola og leite vidare der etter ein trygg stad å slå seg ned. Ikkje overraskande gjer dette temmeleg vondt, og akutte magesmerter berre få timar etter måltidet er typisk for anisakiose.

Medisin har liten effekt, så ei vanleg behandling i akutte tilfelle er å sende ned ein sonde i magesekken og plukke ut larvane. Plagene kan òg gå over av seg sjølv når larvane døyr, men larvar som har kome ned i tarmane, eller verre: ut i bukhola, kan det vere naudsynt å operere ut. På toppen av det heile kan kveis òg utløyse allergiske reaksjonar, alt frå kløe og utslett til livstrugande sjokk.

Fisk full av kveis er både udelikat og usunt.

Foto via Wikimedia Commons

Meir kveis

Fleire vitskaplege studiar tyder på at det har blitt mykje meir kveis av typen Anisakis i fisken dei siste tiåra, og særleg her i Nord-Atlanteren. Kystfiskarar har lenge klaga over at torsken er full av kveis, og har ofte lagt skulda på dei store selbestandane. Vern av marine sjøpattedyr og større bestandar av kval og sel kan godt vere ei viktig årsak til meir kveis i marin fisk, men det er truleg ikkje rett å legge all skulda på sjøpattedyra.

Det er ikkje berre i politikken at alt heng saman med alt. I havet kan alle endringar i temperaturar, fiskebestandar og samansetjing av heile næringsveven ha store konsekvensar for balansen mellom parasittar og vertskapet deira.

Arve Nilsen