Biletkunst

Håvard Rem

havard@rem.no

Den uvanleg store Louisiana-utstillinga omfattar så å seia alle bevarte verk av den danske biletkunstnaren og tidlegmodernistiske tradisjonalisten Jens Adolf Jerichau (1890–1916), som har vore så gløymd i heimlandet at mønstringa er den fyrste større separatutstillinga av kunstnaren, meir enn hundre år etter at han døydde, berre 25 år gamal. 

Av stor verdi er det at ein del sentrale Jerichau-arbeid som ein ikkje kjende til, eller berre kjende frå gamle fotografi og meinte var forsvunne, er oppspora, fleire av dei i Noreg. 

Dansk og norsk

Ein dryg halvtime tek toget frå Hovedbanegården i København til Louisiana Museum of Modern Art, som det no heiter. Då eg såg den store Picasso-utstillinga her for førti år sidan, utlånt frå Musée Picasso i Paris, på ei tid då Noreg ikkje hadde ressursar til å henta verdskunst i eit slikt omfang, heitte det Museum for moderne kunst. 

No snakkar eg med danske kunsthistorikarar som planlegg noregsferder, for å sjå Munchmuseet, Canica-samlinga, Nasjonalmuseet for kunst, Kistefos og så vidare. Det er godt å vera norsk i Danmark no, uavhengig av kunsten, fyrst og fremst av di danskane er takksame for at me kjem. Det er mi fyrste utanlandsferd på nær to år. 

Men før eg tek Helsingør-toget dei fire mila til Louisiana, vitjar eg Statens museum for kunst, ein halvtime å gå frå Hovedbanegården i haustljoset, for å sjå verk av besteforeldra til Jens Adolf Jerichau, ja, kan henda av far hans òg, og eit par onklar. 

Fem av 200 år

Jerichau junior – som me kan kalla han av di den meir kjende farfaren heitte Jens Adolf Jerichau, han òg – høyrer heime i ei kunstnarleg slektssoge med ei ramme på 200 år av nordisk og europeisk biletkunst. 

Det byrja i 1782 då Bertel Thorvaldsen, ein islandsk-dansk tolvåring frå ein dårleg heim, kom inn på Det kongelege kunstakademiet i København og vart ein av Nordens fremste bilethoggarar gjennom tidene, og læraren til Jens Adolf Jerichau senior, og det enda 200 år seinare, i 1983, då den siste attlevande systera til junior, Elisabeth Jerichau, døydde i same byen, barnlaus som syskena.

Den omfattande Louisiana-utstillinga rommar verk frå berre fem av desse 200 åra, frå 1911 til 1916, for lengre vart ikkje kunstnarbanen til junior før han skaut seg i Paris. 

Kunstnarparet

Utstillinga heng til 6. mars neste år, og ei Jerichau-ferd til Louisiana kan gjerne byrja i hovudstaden, for i Statens museum for kunst i Sølvgade finst mange verk av og bøker om farfaren og farmora. Men eg finn lite eller inkje om dei mange kunstnarborna deira. Det gode omdømet til den fyrste generasjonen vart rasert i den neste, og freista atterreist i den tredje. 

Farfaren og farmora hadde vore suksessrike og anerkjende, ja, eit kjendiskunstnarpar i Norden kring 1860, men ikkje av di dei tilpassa seg tida. Båe gjekk dei eigne vegar. Slik sonesonen seinare skulle avvika frå den rådande trenden i samtida, tidlegmodernismen, og hente tradisjonalistiske impulsar frå italiensk renessanse, avveik farfaren frå den rådande trenden i si samtid, den nordiske nasjonalromantikken, og henta impulsar frå antikken og kontinentet. 

Likevel vart bilethoggaren og Thorvaldsen-eleven Jens Adolf Jerichau (1816–1883) professor ved det danske kunstakademiet, og såleis læraren til norske bilethoggarar som laga til dømes Karl Johan-statuen framføre Slottet i Oslo og Henrik Wergeland-statuen i Studenterlunden.

Polskdanske Elisabeth Jerichau Baumann (1819–1881) – ikkje Baumann Jerichau, dei gifta seg i 1840-åra – stod aldri i skuggen av mannen, men trassa eit nasjonalromantisk Gullalder-Danmarks skepsis til polakkar og kvinnelege kunstnarar, og vart eit namn, dels av di ho tilpassa seg og vart meir katolsk enn paven, det vil seia meir dansk enn danskane, med måleriet «Moder Danmark», der ei blond vikingkvinne står sigrande med flagg og sverd som ei valkyrje, ein feministisk nasjonalist. 

Dei ni borna

Ni born fekk paret. Medan kunstnarsønene døydde unge, gjerne på tragisk vis, står fleire av døtrene nemnde i manntalet som sinnssjuke. Så då han ville verta kunstnar, yngstesonen òg, Holger Jerichau (1861–1900), far til Jens Adolf junior, sa senior nei, men mora støtta han. Heller ikkje han fekk det til, og døydde 39 år gamal, då sonen var ti. 

Junior møtte aldri dei kjende besteforeldra sine og knapt borna deira heller. Som med bysbarnet Søren Kierkegaard vart det meste av den næraste familien utradert på få år. Berre eitt av dei ni borna til Jens Adolf Jerichau var i live då sonesonen forlét barndomen.

Så for å få ein ende på galskapen vart junior som gut sett i murarlære. Biletkunstnarar hadde slekta hatt nok av. Men sjølv kjende han det ikkje slik: «Jeg følte selv, at jeg var født til noget – det største måske i vor Slægt.»

Moderne tradisjonalist 

Berre dagar før han skaut seg i Paris i 1916, lét ein stivpynta Jens Adolf Jerichau seg fotografera i lag med verka sine, og fotografiet fyller ein heil vegg i den store introduksjonshallen i Louisiana. 

– Det iscenesette biletet var ein høgst medviten avskil og helsing til ettertida, fortel kurator Mathias Ussing Seeberg før han tek oss gjennom utstillinga.

Kunsthistorikar er eg ikkje, men skal ein tru dagens fyrste talar, Louisiana-direktør Poul Erik Tøjner, er det lov å sjå sjølv, eller Se selv, ei stund arbeidstittel på boka Verdenskunst (1997), som eg var med på gje ut ei norsk utgåve av. 

Når ein i Statens museum for kunst vandrar i den kronologisk ordna korridoren for vestleg kunst i dei stutte åra Jerichau arbeidde, ser ein at tidlegmodernismen då nærma seg det nonfigurative og abstrakte, ei ferd Jerichau ikkje ville vera med på. Det ville heller ikkje ein av dei kunstnarane han trefte i Paris, Pablo Picasso (1881–1973), som vart så fascinert av Jerichaus måleri at han ville fara til Normandie saman med dansken så dei kunne arbeida i lag. Kvifor? I staden for å gå vidare mot abstraksjonen, gjekk Jerichau attende til dei store meistrane i italiensk renessanse. Dels måla han moderne parafrasar over dei bibelske motiva deira, dels reproduserte han figurkomposisjonane deira i heilt moderne motiv. Men berre veker etter Picassos invitasjon var venen daud. 

Norsk utstilling

Ein veit ikkje kvifor. Den danske kjærasten, ei åtte år eldre firebarnsmor, hadde gjort det slutt. Same kva kom det neppe av kunstnarleg motgang og stillstand. Ei stor vandreutstilling i Noreg var planlagd, til Kristiania, Bergen og Haugesund, og på grunn av sjølvmordet vart ho utsett til 1919, då som minneutstilling. 

Nær helvta av dei drygt 200 verka hans kom til Noreg, og avisene skreiv notisar om dei mange som vart selde. I arbeidet med utstillinga har Seeberg klart å oppspora nokre av dei. Fleire kjem nok til rette om det går som den danske kunstkritikaren ynskjer seg – å få utstillinga til Noreg. 

Komponistonkelen

Eit norsk spor finn ein ikkje berre heilt sist, men òg heilt fyrst i den korte kunstnarbanen. 

At familien, særleg mor hans, ikkje ynskte han eit liv som kunstnar, kom nok ikkje av vantande talent, men heller av at dei hadde fått så stutte og tragiske liv, dei mannlege kunstnarane i slekta.

Den truleg mest gåverike av onklane, Harald Jerichau, gift med ei kusine, døydde i Roma berre 25 år gamal, tolv år før nevøen vart fødd. Hans eigen far, den meir kommersielt orienterte «snøggmålaren» Holger Jerichau, gift med ein tremenning, døydde 39 år gamal, då sonen framleis var berre guten. 

Viktig for han i tenåra vart difor den eldste av onklane, komponisten Thorald Jerichau. Rett nok vart han etter måten gamal, heile 61 år, men han vart aldri anerkjend i heimlandet, og freista lukka fyrst i Amerika, sidan i Noreg. Han var like ukonvensjonell som slektningane, freista å innføra eit notesystem med berre tre liner, og gav opp å skipa eit musikkonservatorium i New York, og drog i staden til sørstatane av di han «opdagede snart at negrene var langt mere musikalske enn de hvide amerikanere», skriv Nordisk Tidende i 1893, «skjønt han vidste, at det betød det samme for ham som udstødelse af det saakaldte civiliserede samfund».

Attende i Danmark tok han seg av nevøen, før han drog til Noreg for å overtyda vensame nordmenn om det nye notesystemet. Men helsa var øydelagd, og då han døydde i Kristiania jolaftan 1909, synte det seg at nevøen i København var oppført som einearving. Summen var stor nok til at 19 år gamle Jens Adolf Jerichau straks avbraut handverkarutdanninga og byrja på treårig målarskule.

«Slægten kalder»

Nei, kvifor skaut han seg i staden for å reisa til Normandie saman med Picasso og sidan på vernissasjar i Haugesund og Bergen? Var det vonbroten kjærleik, som biografen Mikael Wivel er inne på, eller forvirra kjærleik, som kuratoren Seeberg ymtar om, eller var det kan henda slekta som innhenta han, slik det aller siste verket hans tyder på, «Slægten kalder» (1916), der ein ung, naken mann står og lyttar mot det hisidige, med handa bak øyret, medan den andre handa strekkjer seg mot avlidne representantar for den tettvovne slekta, i ein figurkomposisjon frå den italienske renessansen.

«Kun døden tænker jeg på, denne skønne død, der skal fylde mig og opsluge mig», skreiv han i notatboka si eit par veker før han døydde, og heldt fram: «Og Moder, dig kalder jeg på, for jeg elsker dig, og jeg må have dig nær.»