Kasakhstan

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Eg ser ut glaset og undrar: Om dette er stagnasjon, korleis såg da ekspansjonen ut? Folk seier at finanskrisa råka Astana svært hardt, og det er sikkert sant. Likevel: Når eg kikar ut vindauget i husværet eg leiger, kan eg sjå nitten heisekranar, og dei fleste av dei er i rørsle.

Eg bur i ei ny høgblokk i sørenden av den nye hovudstaden. Bortanfor kranane kan eg sjå den kasakhstanske steppa, det store ingenting. Ho strekkjer seg tusen kilometer mot sør før ho støyter mot Tian Shan-fjella, og det er 1500 kilometer med steppe mellom meg og Kaspihavet i vest. Kasakhane likar å fortelje at dette er verdas niande største land. Når eg ser mot horisonten, kjenner eg meg merkeleg svimmel, som om verda har bikka nitti gradar og eg kikar nedover langs ein umåteleg høg vegg.

Astana ligg midt i ingenting, og lenge var ingenting også her. Soldatane til tsaren bygde eit fort her i 1824, og kring fortet voks byen Akmolinsk opp. Da Sovjetunionen kollapsa i 1991, var russarane framleis i fleirtal i byen, medan dei mongolske kasakhane berre utgjorde 17 prosent. Men i 1997 vart dette hovudstaden i det sjølvstendige Kasakhstan, og byen vart omdøypt til Astana, som enkelt og greitt tyder «hovudstad». No er kasakhane i fleirtal, og folketalet nærmar seg 700.000 – ei tredobling på ti år.

Heile byen liknar eit påfunn, ei hildring, ingenting her kjennest verkeleg. Astana er eit Dubai på steppa, ein månebase, ein kulisse til ein Lyn Gordon-film. Når eg går mellom dei lysande skyskraparane og praktbygga ein laurdagskveld, er dei breie avenyane nesten folketomme. Det kjennest som om eg promenerer gjennom planskissene til ein arkitekt, eg er eitt av strekmenneska som er innteikna berre for å vise dimensjonane på byggverka. Dei eksklusive bustadblokkene kalla «Nordlyset» skimrar grønleg i mørkret med kurva fasadar, dei buktar seg til vêrs, det ser ut som om dei har skote opp frå bakken så fort at dei framleis står og dirrar.

Tusenvis av tre er planta langs avenyane for å mjuke opp gatebiletet, men dei er framleis tynne og puslete. Astana er ein framtidsby som ventar på at samtida skal nå han att og puste liv i han.

Da den vitale, kosmopolitiske millionbyen Almaty heilt sør i landet vart forlaten av regjeringa og statsapparatet i 1997, klaga mange si naud over å måtte flytte: Almaty er kanskje kaotisk, støyande og halvkvelt av smog, men det er ein by med sjarm og sjel, omkransa av 4000 meter høge fjell og kjend for eit ellevilt uteliv og ualminneleg gode eple. I Astana veks det ikkje epletre. Den nye hovudstaden ligg langt nord i Kasakhstan, ute på steppa der innlandsklimaet er dobbelt ekstremt: Her er det gjerne førti varmegradar om sommaren og førti kuldegradar om vinteren.

Det finst så mange forklaringar på kvifor hovudstaden vart flytta – geologiske, geopoli- tiske, økonomiske, strategiske, trafikale, psykologiske og demografiske forklaringar: Almaty var for jordskjelvutsett. Almaty var blitt for stor for sitt eige beste, trafikken kvelte byen. Almaty kunne ikkje bli større, fjella blokkerte for vidare ekspansjon. Almaty ligg for perifert i landet, nær grensene mot det ustabile Kirgisistan og det stadig mektigare Kina, Astana ligg meir sentralt i Kasakhstan. Flyttinga gav sentralmakta betre kontroll med dei mange russarane som bur i nord. Flyttinga skulle røske opp i dei inngrodde maktstrukturane frå sovjettida. Og til slutt den psykologiske forklaringa: Den allmektige Nursultan Nazarbajev, Kasakhstans første og einaste president, ville byggje eit monument over seg sjølv.

Når ein lagar ein by frå grunnen av, blir linene rette og symmetriane slåande. Det går ein tanke og ein akse tvers gjennom det nye Astana, planlagd av japanske Kisho Kurokawa. Lengst vest ligg Khan Sjatyry, eit eksklusivt kjøpesenter forma som eit kasakhisk nomadetelt. Men dette teltet er åtte etasjar høgt, med innlagt berg- og dalbane og eit badeland på toppen. Vidare går aksen gjennom palasset til det nasjonale oljeselskapet KazMunaiGaz, som ei påminning om det underjordiske opphavet til alle dei himmelstrevande monumentalbygga. Så kjem midtpunktet i det nye Astana: Det 105 meter høge Bajterek-tårnet, smekre søyler av aluminium som løftar eit gylle, klodeforma egg mot skyene. Om du tek heisen opp i egget, kan du leggje handa di i handavtrykket til president Nazarbajev. Og når du gjer det, spelar lydanlegget av den nye nasjonalsongen, «Mitt Kasakhstan» – som presidenten sjølv har vore med på å skrive teksten til. Det er ikkje så rart, det er jo hans Kasakhstan. «Landet vårt er lukkeleg. Slik er landet vårt», heiter det i nasjonalsongen.

Frå Bajterek-tårnet styrer fasadane blikket austover, rett mot palasset til presidenten i det lukkelege landet: ei kvit blautkake av marmor, det minner påfallande mykje om eit anna kvitt hus, men har ein blå kuppel som lokal touch. Dessutan er det kvite huset i Astana fire gonger så stort som det i Washington.

På enden av makt- og praktaksen gjennom Astana står ein pyramide. Til liks med nomadeteltet på vestsida er Freds- og forsoningspalasset verket til den britiske arkitekten sir Norman Foster. Dette bygget er del av den kanskje mest bisarre ambisjonen til president Nazarbajev: å gjere Astana til «verdas åndelege hovudstad». Kvart tredje år kjem leiarfigurar frå dei store religionane hit til verdskongress.

Det er ikkje mange gjester her denne dagen.

Nett no er det berre meg. Eg får ein guida tur gjennom bygget av Alnagul, ei ung jente pertentleg kledd i svart drakt. Ho viser meg operasalen i kjellaren og viser meg skisser som syner at pyramiden er mindre enn Taj Mahal, men 12,5 meter høgare enn Triumfbogen i Paris. Så tek vi heisen til konferanserommet der religiøse leiarar frå heile verda møtest kring rundebordet. Lyset fløymer inn gjennom glastaket i øvste etasje av pyramiden, kjempestore duer er måla på glaset. Kjell Magne Bondevik var visst her på den siste verdskongressen i 2009. Det kjennest i grunnen passande.

– Kva snakkar dei om på desse møta, spør eg. Alnagul tenkjer seg om.

– Fred på jorda, truleg, seier ho og ler litt. Ho kjem frå Karaganda, fortel ho, ein kolgruveby aust i landet. Alnagul er dotter av ein kolgruvearbeidar. Eg spør om ho har sett filmen, men ho har ikkje det. Loretta – gruvearbeiderens datter var soga om Loretta Lynn, arbeidarjenta som vart countrystjerne. Alnaguls livsreise er ikkje kortare eller mindre underleg.

– Om kvelden skiftar pyramiden farge kvart sjuande sekund, fortel Alnagul.

Språket er vindauget vårt til verda, og blikket mitt på Kasakhstan går gjennom eit trongt prisme. Eg kan ikkje eit ord kasakhisk, og russisken min er for dårleg til konversasjon. Alle tilfeldige møte eg kan ha med folk, skjer på engelsk, og slik er storparten av folket eliminert frå synsfeltet. Dei eg kan møte i tilfeldig samtale, er frå den unge, velutdanna, klatrande middelklassen i storbyane, dei som kan engelsk og gjerne vil praktisere språket. Dei er ikkje representative, slett ikkje, men dei representerer likevel noko.

Som Almas, til dømes. Han representerer staten, i det minste på dagtid. Og på heiltid er han ein representant for dei mange unge og ambisiøse som har flytta frå Almaty til Astana. Eg møter Almas i heisen i den nye blokka der eg bur.

– Kjenner du nokon her i byen, spør han.

– Nei, svarar eg.

– Da skal eg vere din første ven i Astana, seier Almas.

Han tek meg med rundt i byen i den svarte SUV-en sin.

– Visste du at Kasakhstan er det niande største landet i verda, spør han.

– Ja, svarar eg.

Almas er ein fyldig, ung mann av kasakhisk ætt – han er 29, men ser yngre ut. Eit kvikt hovud, sinnelaget til ein livsnytar. Almas har før jobba som eigedomsmeklar.

– Det var ein god business ei stund, men så kom finanskrisa. Det fanst ikkje nokon marknad lenger. Så da søkte eg jobb i staten, fortel Almas.

No jobbar han med å lokke utanlandske investorar til Kasakhstan. Almas jobbar ikkje med kontraktar på mindre enn fem millionar dollar, fortel han. Men eigentleg vil han helst snakke om sex og bustadprisar. Dei to emna er eit lingua franca for den mannlege reisande av i dag. Kva er kvadratmeterprisen på bustader i Oslo? Og er eg på jakt etter damer her i Astana?

Sjølv er Almas gift og nybakt far og prøver å vere trufast, fortel han.

– Men når kona er gravid, må ein jo gå til andre. Eg prøver forresten å unngå alkohol òg, kona mi likar ikkje at eg drikk. Men røykjer du, forresten? Marihuana, meiner eg?

Eg takkar høfleg nei, men konstaterer at Astana er ein moderne by, og Almas er ein mann av si tid og sin stad.

Ein må jamføre. Og om ein jamfører på rette måten, er Kasakhstan ei suksesshistorie. Økonomien er éi side av saka: Grunnrenta er formidabel i dette landet. Ved Kaspihavet har Kasakhstan nokre av dei største olje- og gassreservane i verda, i tillegg er landet rikt på verdifulle mineral. Det blir sagt at heile det periodiske systemet finst i Kasakhstan, og staten og den økonomiske eliten har tent stort på råvareeksporten. Fordelinga av rikdomen er ei anna sak, folk flest ser lite til grunnrenta. Men når Kasakhstan blir sett på som ei suksesshistorie, handlar det mykje om å jamføre med andre tidlegare sovjetrepublikkar og sjå på kva dette landet ikkje har blitt. Kasakhstan har ikkje hamna i krig med naboland, slik Aserbajdsjan og Armenia gjorde. Kasakhstan har ikkje blitt herja av blodige etniske konfliktar, slik Kirgisistan gjorde så seint som i vår.

Kasakhstan har ikkje hatt borgarkrig eller utbrytarrepublikkar, slik Georgia og Moldova har. Kasakhstan har heller ikkje hatt ein ravgalen leiar som den no avdøde Turkmenbasji i nabolandet Turkmenistan, han som kalla opp januar månad etter seg sjølv, eller eit like brutalt regime som Islam Karimovs i Usbekistan, der fangar har blitt kokte levande i fengsla. Etter slike mål har folk i Kasakhstan mykje å vere nøgde med.

– Ting kunne nok vore betre i Kasakhstan. Men dei kunne òg vore mykje verre, seier Sonja. Ho er 27 år gammal, arbeider som tolk og er for det meste av russisk ætt. Sonja er ei særs skarp ung dame, med fortid som sjakkspelar på landslagsnivå. I den postsovjetiske sfæren vil det seie eit svært høgt nivå.

Ein stor del av russarane i Kasakhstan har emigrert sidan Sovjetunionen vart oppløyst, men framleis utgjer dei 30 prosent av folketalet.

– Eg er ikkje så sikker på at eg ville fått det betre om eg flytta til Russland. Og dei andre landa i Sentral-Asia er i alle fall ikkje meir attraktive for meg enn Kasakhstan, seier Sonja. Sjølv om det no sit etniske kasakhar i dei aller fleste maktposisjonane i landet, kjenner ho seg ikkje diskriminert eller uglesedd.

– Vi er likeverdige borgarar her. Det einaste problemet er at styresmaktene krev at det kasakhiske språket skal brukast i stadig fleire samanhengar. Det gjer ting vanskelegare for russarane, for dei fleste av dei kan ikkje språket.

Russarane i Kasakhstan kan truleg vere glade for at kasakhane ikkje har noko hemngjerrig folkelynne. Kollektiviseringa av landbruket i Sovjetunionen var brutal overalt, men i Kasakhstan hadde prosessen ein ekstra dimensjon. Folket her var frå gammalt av nomadar, tilværet deira var bygd opp kring dei årlege vandringane gjennom landet med krøtterflokkane. Eit strabasiøst tilvære, og fattigsleg etter moderne mål, men vel tilpassa den skrinne jorda på steppene, ein enkel økonomi med hestar og kamelar som motor. Og ein levemåte totalt usameinleg medmSovjetunionens krav om kontroll.

På slutten av 1920-åra vart dyra til kasakhane konfiskerte, og folket vart tvinga til å bli bufaste kollektivbønder. Ein urgammal levemåte vart likvidert, og ikkje berre levemåten døydde: Kanskje mista over ein tredjedel av det kasakhiske folket livet i løpet av ti år, dei svalt i hel eller vart avretta. Dei som overlevde, vart lenkja til kollektivbruka, tvinga inn i fabrikkane og ned i gruvene. Ei modernisering på aller mest brutale vis.

Dei store, opne flatene i Kasakhstan var eit lerret der makta i Kreml kunne måle ut nokre av dei verste og mest storslåtte ideane sine, på behageleg avstand frå Moskva. Og i desse tomromma fekk sovjetmakta ha løyndomane sine i fred: elleve GULag-leirar spreidde utover øydemarka, Semipalatinsk-området i nordaust der 456 atombomber vart sprengde, og romfartssenteret Bajkonur i sør der Jurij Gagarin vart send til himmels i Sputnik 1. I Kasakhstan var òg åstad for spektakulært mislukka landbrukseksperiment: vatningsanlegga for bomullsplantasjar som tørka ut storparten av Aralsjøen så fisken kreperte, og kolossale nydyrkingsprosjekt som gjorde millionar av mål med steppejord om til halvørken gjennom erosjon.

Også om ein jamfører med fortida, ser dagens Kasakhstan ganske bra ut. Men det vil ikkje seie at ein ikkje kan stille høgare krav enn som så.

Anara Ibrajeva er av dei som krev meir av styresmaktene enn økonomisk vekst. Rettstryggleik, til dømes. Ytringsfridom. Slutt på tortur i fengsla. Religionsfridom. Det er nok å ta fatt i. Ibrajeva er leiar for Astana-kontoret til Kasakhstans internasjonale byrå for menneskerettar og rettsstat, ein av dei få menneskerettsorganisasjonane i landet.

– Kasakhstan slit framleis med den totalitære arven frå sovjettida, seier Ibrajeva. Ho gjev ei dyster skildring av rettsvesenet i Kasakhstan. I fengsla er mishandling og tortur utbreidd, uavhengige domstolar finst ikkje, og menneskerettskonvensjonane som Kasakhstan har skrive under på, blir ikkje følgde.

Politistaten er ikkje like allmektig i Kasakhstan som i somme andre tidlegare sovjetrepublikkar, men Ibrajeva tek det like fullt for gjeve at ho blir avlytta når ho snakkar i telefonen.

– Eg veit at dei er der på lina, men eg prøver å ikkje bry meg om det. Aktiviteten til organisasjonen vår er lovleg, og eg gjer ikkje noko gale, seier Ibrajeva.

Men det arbeidet ho driv med, kan vere risikabelt. Leiaren for organisasjonen hennar, Jevgenij Zjovtis, vart i fjor dømd til fire år i fengsel etter å ha vore innblanda i ei tragisk bilulukke. Rettssaka blir omtala som svært tvilsam av utanlandske observatørar.

– Vi har ikkje mange som tør snakke ope om menneskerettar i Kasakhstan. Zjovtis er eit unnatak, seier Ibrajeva.

– Kanskje er det noko med mentaliteten vår. Kasakhstan har nesten ikkje noko sivilsamfunn i det heile. Men folk kjenner jo til problema.

Visst gjer dei det. I løpet av dei ti dagane mine i Kasakhstan blir eg vand til ein særskild rutine når folk skal kritisere regimet: Dei ser seg diskré rundt, lener seg litt fram, dempar røysta og seier: «Du veit, presidenten vår ...»

Ein av dei som har meiningar om presidenten, er forretningsmannen Marat. Eg møter han i baren på nattoget frå Astana til Almaty. Det er eit luksuriøst tog, dette, med eit rikt utval av varmretter og drikkevarer. Marat spanderer, vi et godt, drikk oss brisne og lausmunna medan toget kryssar steppa. Marat er kanskje ingen god muslim, men han er ein dyktig forretningsmann som gjer gode pengar på vareimport. Han reiser mykje til utland både i aust og vest, og han er forbanna.

– Eg har ikkje så mykje mot korrupsjon i prinsippet, forklarer Marat.

– Om eg må betale ein tollar nokre tusen dollar for å få varene fortare over grensa, ser eg på det som å kjøpe ei teneste. Det er greitt. Men dei folka som sit på toppen – inkludert presidenten vår – dei syg til seg milliardar av dollar. Det er ikkje greitt, seier Marat.

– Og dei gjer ingenting for folket. Bygda er lutfattig. Pensjonane er ikkje til å leve av. Presidenten seier at Kasakhstan må setje av oljepengane i eit fond for framtida. Men ingen får vite kor mykje det er i dette fondet. Korleis skal vi da vite at dei ikkje stikk det i si eiga lomme?

Marat er forbanna på mykje: den lusne pensjonen mora får etter eit langt yrkesliv, aviser som ikkje skriv om korrupsjonen, uoppklarte drap på opposisjonspolitikarar. Men sjølv har han knekt dei kodane han treng knekkje. Han har alt han treng for å klare seg i det nye Kasakhstan. Vi skålar for Marats strålande framtid. Utanfor togvindauget kviler steppa i månelyset.

Det er lett å gløyme at Kasakhstan er eit stort sett muslimsk land. Det er langt færre skaut å sjå i Astana enn i Oslo. Sytti år med sovjetisk undertrykking av religionen er ikkje heile forklaringa: Den kasakhiske forma for islam var moderat frå gammalt av. Men også i Kasakhstan er religionen i rørsle.

På flyreisa frå Almaty til Astana blir eg sitjande ved sida av Nurbatu, ei livleg og sjarmerande jente på 22. Ho sit og vernar om ei rose som ho har fått av kjærasten sin, som er karatetrenar i Almaty. Sjølv er ho utdanna folkemusikar, på veg for å feire bryllaupet til søstera.

Flyreisa er ikkje så lang, men vi rekk å vikle oss inn i ein alvorleg, open samtale om tru og livssyn. Nurbatu kan ikkje skjøne korleis eg kan leve utan å tru på at sjela er noko separat frå kroppen, noko som lever vidare når kroppen døyr. Eg prøver å forklare korleis eg mista barnetrua mi, at eg no ser på mennesket som eit intelligent dyr, og at det er greitt å leve med. Ho gjer verkeleg sitt beste for å forstå, men det går ikkje.

Nurbatu ser seg sjølv som ein typisk moderne, kasakhisk muslim. Familien hennar klarte seg godt i sovjetsystemet. Faren var jagarpilot i Den raude hæren, og ho vart fødd i ein militærbase på den russiske Stillehavskysten.

– Søster mi har blitt mykje meir religiøs enn eg er. Ho har byrja å gå med skaut. Det er fleire jenter her i landet som gjer det no, fortel Nurbatu.

Søster hennar skal òg gifte seg med ein sterkt truande ung mann. Og planlegginga av bryllaupet har vore ei stor påkjenning for familien, fortel ho.

– Søster mi ville slett ikkje at det skulle serverast alkohol i bryllaupet hennar. Men faren vår insisterte på at det måtte vere alkohol der, elles ville ikkje nokon av dei russiske venene hans kome.

– Kven fekk viljen sin, spør eg.

– Far. Det er jo han som skal betale for bryllaupet, seier Nurbatu.

Eg trur ikkje på ei sjel som overlever når kroppen døyr, men Kasakhstan får meg til å tru på ei folkesjel som overlever dei mest radikale skakingar. Kasakhane har vore gjennom minst like nådelause prosessar som folk lenger vest i den gamle Sovjetunionen, men her er lite av den trykkjande tyngda og mutte surheita eg kjenner frå Ukraina og Kviterussland. Her finst noko leike og lett, ei anna livshaldning. Og ei tilpassingsevne utanom det vanlege.

Ein varm søndag går eg gjennom den store parken langs elva i Astana og stoggar ved eit breakdanceshow. Unge gutar av både russisk og kasakhisk opphav viser kunstane sine. Innimellom går hjelparar rundt og deler ut flasker med brus. Danseshowet viser seg å vere ei lansering av leskedrikken DaDa Day. Namnet kjennest underleg passande her i Astana: modernitet på amfetamin, modernisme som parodi på seg sjølv. Ein fotograf krabbar rundt på asfalten og knipsar med entusiasme, lokkar fram stadig villare sprell frå gutane. DaDa Day.

Eg kjem i snakk med Sanjar og Gulnara, eit venleg, ungt studentpar. Middagsinvitasjonen kjem raskt, eg takkar ja. Dei to bur i ein splitter ny forstad til Astana. Husværet er ikkje stort, men delikat innreidd. Eg kjenner meg respektlaust sjuskete i dongeribuksa mi. Faren, søstera og svogeren til Gulnara er alle fint kledde for høvet. Både faren og svogeren jobbar for eit oljeserviceselskap. Kring bordet utvekslar vi opplysningar om landa våre, plasserer kvarandre i verda. Kasakhstan er ein svært ung stat, Noreg er heller ikkje så gammalt. Vi samanliknar flateinnhald, oljeproduksjon, vintertemperaturar og gjennomsnittleg levealder. Kasakhstan er verdas niande største land, får eg høyre. Alt er nytt kring oss, men noko av maten er tradisjonell. Det grilla hestekjøtet er kraftig, men godt. Kamelmjølka frå plastflaske har ein uvant, overraskande syrleg smak.

Etter lunsj køyrer Sanjar meg attende til sentrum. Eg får auge på eit kolossalt kasakhstansk flagg utanfor ein offentleg bygning.

– For eit stort flagg, seier eg.

– Det er det tredje største flagget i verda, seier Sanjar.