Denne veka var den greske statsministeren på besøk hos Recep Tayyip Erdogan i presidentpalasset i Ankara. «Det finst ingen uløyselege problem mellom landa våre», sa tyrkaren til grekaren, som om konfliktane mellom dei to ikkje skjer seg bakover gjennom tidene, frå Homers Iliaden til delinga av Kypros, frå knuffing om herredømme over dei greske øyene som ligg klistra til den tyrkiske kystlinja, til dei glitrande oljefelta aust i Middelhavet.

Ved same høve sa Erdogan at dei hadde over tusen Hamas-medlemmer på sjukehus i Tyrkia, ein organisasjon han igjen understreka er ei «motstandsrørsle», ikkje ein terrororganisasjon.

«Lat oss berre vere samde om å vere usamde», sa grekaren, Kyriakos Mitsotakis. Det var på tide å intensivere kontakten mellom dei to landa, sa han.  

Vel ei veke tidlegare hadde Tyrkia stoppa all handel med Israel, noko som fekk den israelske utanriksministeren til å seie: «Dette er oppførselen til ein diktator.»

Mange spør seg no kven Erdogan og Tyrkia har blitt, dette massive landet som har den nest største hæren i Nato, etter USA. Erdogan har hatt ei eiga evne til å skli sidelengs mellom alliansane sine. Det eine året er han bitter fiende av Russland, det neste er han og Putin tjommiar. Ein dag er han på godfot med Netanyahu, den neste rullar han tilbake den raude løparen i Ankara. 

Alt i februar 2022, rett etter Putins fullskalainvasjon av Ukraina, var Erdogan vertskap for ei mislykka fredsforhandling mellom dei to partane. Eit halvår seinare, i lag med FN, mekla han fram kornavtalen mellom dei krigande partane, noko som seinare skulle få fleire til å håpe at han kanskje kunne ta ei liknande rolle i våpenkvileforhandlingar mellom Hamas og Israel. Vener eg prata med i Istanbul, avviste ideen. «Ingen stoler på Erdogan lenger», sa dei. 

Eg hadde reisefølge i tre dagar i Istanbul før eg drog vidare aleine, til Ankara. Utgangspunktet for heile reisa hadde vore at eg ville ta Doguekspressen, den visstnok vilt vakre togreisa som kryssar Anatolia frå vest til aust, frå Ankara til Kars. Derfrå skulle eg komme meg vidare til Georgia.

I Istanbul gjekk vi gjennom Den store basaren og langs Bosporossundet, gjennom Den blå moskeen og Hagia Sofia. Vi tok ferja over Bosporos, frå Europa til Asia, til nabolaget Karalöy, der dei hadde den tettaste førekomsten av hipsterkafear eg nokon gong har sett. I Kadiköy plukka vi opp ei bok av Orhan Pamuk, nobelprisvinnaren i litteratur som har budd i dette nabolaget heile livet. På ferja tilbake over Bosporos opna vi boka på ei tilfeldig side. Det viste seg å vere eit essay om ferjereiser på Bosporos. Reisefølget las høgt, over buldringa frå motoren.

Vi var i Istanbul i kjølvatnet av eit lokalval som eit par veker tidlegare hadde skaka landet. Borgarmeisteren i Istanbul, karismatikaren Ekrem Imamoglu, hadde vunne stort, og det var no snakk om at han kunne bli Tyrkias neste president, sjølv om presidentvalet var fire år unna. Imamoglu erklærte raskt at dette var byrjinga på ein heilt ny æra.

Vi gjekk frå Taksim-plassen i hjartet av Istanbul nedover Istiklal Caddesi, avenyen som ser ut som om ein hadde bede ein parisisk bulevard slynge seg bysantisk. Vi skulle møte Merve, ei istanbulsk venninne som eg ikkje hadde møtt sidan vi budde i Paris i lag for mange år sidan, og kjærasten hennar, ein brite som heitte Luke.

Vi skulle møte dei på stamvinbaren deira, Beyoglu saraphanesi, ikkje langt frå der Erdogan spelte fotball og selde sesamkringler på gata då han var ung.

Merve og Luke er begge djupt engasjerte i tyrkisk politikk og historie, ho som journalist og omsettar, han som lærar, skribent og dataspelforfattar. På terrassen over vinbaren snakka dei på inn- og utpust om landet dei begge elska. «Historia om Tyrkia dei siste tjue åra er historia om éin mann», sa Luke. «Det er ei historie om Erdogan.»

Erdogan har sjølv sagt at den som vinn Istanbul, vinn Tyrkia.

Han prøver å skjule det, men han skjelv no, sa Merve og Luke. Han er ikkje så sterk som han var, sa dei. Det er ein open løyndom at han har hatt helseproblem dei siste åra, og det har blitt openbert at han taper på å ha trekt stigen opp etter seg i partiet. Det finst ingen klare arvtakarar, for Erdogan har skote ned alle nye talent i frykt for å miste makt.

Merve meiner at folk hadde gått til urnene i lokalvalet med ein slags resignert fatalisme. Difor hadde alle hadde blitt overraska av at tala var så tydelege. No var det altså snakk om at Imamoglu kunne bli Tyrkias neste president. Han hadde slått seg opp som karismatisk og velgjerande og relativt sekulær, utan at det hefta eit elitiststempel ved han, slik det ofte gjer ved sekulære politikarar i Tyrkia.

Vi spør korleis det kan ha seg at det heng bilete av sekularisten Atatürk overalt i bybiletet, samstundes som Erdogan trekker landet i stadig meir religiøs retning. Korleis kan Erdogan bruke Atatürk-symbol for å fremme seg sjølv? Er det ikkje ei ideologisk sjølvmotseiing?

«Atatürk er større enn politikken», sa Luke.

Han fortel at då han fekk jobb som engelsklærar på universitetet i Istanbul, fekk han streng beskjed om at all politikk var forbode i klasserommet. Så tok dei han til klasserommet, der det hang eit svært bilete av Kemal Atatürk på veggen.

Etter middag rusla vi gjennom nabolaget, forbi hotellet der Agatha Christie skal ha skrive Mord på Orientekspressen. Gjekk ein heim her om kvelden, risikerte ein å bli vitne til knivstikking, sa dei, litt stolte. I ei smal blindgate drakk vi grumsete tyrkisk kaffi på ein kafé med ein bøffel på logoen, ein referanse til omkvedet om at tyrkisk kaffi skal vere så tjukk at ein bøffel ikkje trakkar gjennom.

Denne kvelden var første gong eg såg håret til Merve. Då vi var vener i Paris, gjekk ho alltid med hijab. Men ho var, som ho sa, framleis «så langt frå ein Atatürk-person som du kjem».

Merve fortalde om då ho for ti år sidan var tolk for ein delegasjon frå ein norsk menneskerettsorganisasjon som kom for å gi ein pris til ein kurdisk forfattar. Ein representant for den norske organisasjonen asa seg opp framfor tyrkisk presse med harmdirrande taler om at dei levde i eit nyfascistisk regime. Merve lo. Ved eit tidlegare høve hadde Aftenposten vore i byen og laga ei sak der dei framstilte Merve som ei fortapt, religiøs lita jente. Ho gremma seg over biletet ei norsk avis hadde brukt av henne, der ho blei gjord stakkarsleg og kua, stilt opp mot eit glamorøst bilete av ei ung tyrkisk kvinne utan skaut.

«Så pinleg!» sa eg. «Eg ber om orsak på vegner av det hovne, vesle landet mitt.»

Eg måtte ta ein treig buss frå Istanbul til Ankara fordi togsystemet låg nede for teljing den dagen, og dermed kom eg for seint til Doguekspressen og fekk eit uventa døgn i Ankara, ein by som var koselegare enn eg hadde førestilt meg. Den gamle Suluhan-basaren var mykje kjekkare enn Den store basaren i Istanbul. Her var det ingen som masa.

Eg kjøpte smykke og kjøkkenutstyr, åt egg og drakk kaffi i eit rolig atrium i midten av det fem hundre år gamle kjøpesenteret. Eg gjekk vidare til Museet for anatolisk sivilisasjon og derfrå til togstasjonen.  

«Det viste seg at alle dei andre sovekupeane var tinga av Tyrkias største callsenter.»

Heile denne reisa hadde vore eit lite paradigmeskifte: Det var det første eventyret mitt i framandt land som var gjort språkleg flytande av kunstig intelligens. Overalt drog folk telefonen opp frå lomma og helte tyrkisk inn i omsettingsappen, og ut kom engelsk. Eg svarte, med babelfisken, noko eg aldri hadde gjort før. Kommunikasjonsforma var ikkje innarbeidd i Noreg enno, men i smeltedigelen var ho det.  

På togstasjonen i Ankara forklarte eg til dama i billettluka at eg hadde mista toget mitt kvelden før og gjerne skulle hatt ein ny billett, om mogleg med liggeplass, noko eg ikkje hadde hatt på den andre. 

«Yes. But strangers may sleep with you», tasta ho inn i omsettingsappen.

«Women?», tasta eg.

«Women strangers», tasta ho.

«I like women strangers», tasta eg. 

Men ingen framande kvinner kom for å sove med meg i kupeen. Eg skulle få ha han for meg sjølv heile vegen gjennom Aust-Anatolia, i nesten tretti timar.

Kupeen hadde fire køyer ein kunne slå ut frå veggen. Eg slo ut dei to nedste. Billettkontrolløren delte ut laken, teppe, pute og putevar. Eg reidde opp. Reisefølget hadde sendt med meg favorittsjokoladen min til reisa, og eg hadde spart ei lita vinflaske frå flyet. Eg stilte luksusen opp på bordet mellom køyene og blei totalt lukkeleg.

Toget rulla ut av Ankara med svart røyk frå lokomotivet, frå by til forstader, gjennom eirgrøne landbruksområde til nakne fjell som var djupt oransje i solnedgangen.

På vindauget i kvar kupé var det klistra ein månesigd med ei stjerne mellom halvmånespissane. Slik fekk alle landskapa vi fór gjennom, eit vassmerke på seg, som for å minne om at alt dette var tyrkisk land.

Det er tradisjon for at reisande pyntar opp kupeane sine på Doguekspressen.

Då det blei mørkt, høyrde eg Orhan Pamuks Snø på lydbok. Hovudpersonen i Snø er ein poet som er tilbake i Tyrkia for første gang etter tolv år i politisk eksil i Tyskland, dels for å skrive ein reportasje om eit lokalval og om ein epidemi av unge kvinner som gjer sjølvmord i protest mot ei lov om hovudskaut, og dels for å spore opp ein gammal flamme.

Poeten heiter Ka, eit namn som minner om lyden av ordet snø på tyrkisk, namnet på byen som mesteparten av handlinga utspeler seg i.

Ka tar buss mot Kars frå Erzurum, eit av dei siste stoppa på togreisa mi, den største byen i Aust-Anatolia. Erzerum betyr «Romas grense» på persisk. Ka sovnar på skuldra til mannen i setet ved sida av han på bussen, og når han vaknar, kjem dei i snakk. Den framande spør kvifor han som så openbert ikkje kjem frå traktene, skal til Kars:

«’Eg er journalist’, kviskrar han til svar. Dette var ei løgn. ’Eg er interessert i lokalvala’, sa han. ’Og i dei unge kvinnene som gjer sjølvmord.’ Dette var sant.»

Ka gir seg ut for å vere journalist, noko han på sett og vis er. Han seier han er der for å rapportere om lokalvala, men veit eigentleg at han jagar etter forelsking og meining og eit nytt liv. Boka handlar om kulturkrig og kjærleik om kvarandre.

Neste morgon drakk eg pulverkaffi i kafévogna. Der viste det seg at alle dei andre sovekupeane var tinga av Tyrkias største callsenter. Dei var på ein slags blåtur. Dei inviterte meg inn i kupeane dei hadde pynta med lyslenker, kunstige blomstrar og bamsar. Dei spelte inderleg tyrkisk musikk og gav meg rista solsikkefrø og sjokolade.

Leiaren av laget heitte Kübra. Ho hadde eit smykke med eit motiv som minte om utkastinga frå paradis, med orda «The lover» på. Eg peikte på det, sa «beautiful», og før eg visste ordet av det, hadde ho rive det av seg og hengt det på meg. Ho insisterte gjennom omsettingsappen. Ho skreiv at ho hadde hatt uflaks i kjærleikslivet og fått lykkeamuletten av ei venninne for at ho ein dag skulle finne ein bra mann. Det hadde førebels ikkje funka. «You?», skreiv ho i omsettingsappen. «You have a lover?»

Vi spelte inn ein musikkvideo, eg og dei om lag 25 venene frå callsenteret. Kübra var regissør og fekk alle til å øve gjennom koreografien mange gonger, før ho til slutt filma medan ho gjekk gjennom vogna med tyrkisk pop på slep. Tre og tre hadde fått utdelt nokre strofer av songen, og idet ho gjekk forbi, spratt syngande hovud i tur og orden ut frå kupeane.

Då eg tok farvel med callsenteret på perrongen i eit kaldt og mørkt Kars, sa ein av dei, via robotstemma på telefonen: «You provided great motivation for our team.» Eg stod smigra att.

Kübra og kollegaene hennar frå callsenteret tok avskjed på perrongen i Kars.

Eg veit ikkje om eg hadde funne vegen vidare til Svartehavet og den georgiske grensa om ikkje det var for Ha, ein lokal frilansar eg møtte på ein busshaldeplass i Kars neste dag. Alle eg hadde møtt i byen, sa at det var umogleg å komme seg til grensa utan bil; dei gamle bussrutene gjekk ikkje lenger, og grenseovergangen eg hadde sett meg som mål, var altfor langt nord, meinte dei. Alle tilbaud seg å køyre meg i staden, for 150 dollar. At alle tilbaud same sum, gav meg ei kjensle av at byen konspirerte mot meg.

Omsider fann eg likevel ein busshaldeplass og ein buss som skulle nordover, heilt til Svartehavet, og der sat altså Ha. Han snakka litt engelsk, etter arbeidsopphald i Texas og New Jersey, og han skulle til Georgia, han òg, med heile heimekontoret i ryggsekken.

Landskapa på bussturen frå Kars til Hopa var like dramatiske som på togturen frå Ankara til Kars. Først køyrde vi over eit platå av store himlar, stein og snø og små landsbyar der eit og anna barn gjekk for seg sjølv og grubla og sparka i jorda. Derfrå vov vi oss gjennom våte ravinar og snirkla oss langsmed steile fjell. Ein plass kunne eg sjå rett ned på store dyr som balanserte mellom husa på eit gardstun som låg på ei altfor lita fjellhylle.

Alpeformasjonane blei brattare og mindre grøne, og stakk seg no rett opp frå våte dalar på ein måte eg kjende meg heime i. Det var som om nokon hadde skrelt eit hudlag av det norske Vestlandet.

Fjella blei laksefarga knoklar av stein og støv. Vi stoppa på ein rasteplass i solsteiken der eg og fem gamle menn åt lunsj rundt eit vinglete plastbord. Vi åt linsesuppe, braut brød, drakk te, sa ingenting, såg på den feite hunden som låg i ørske ved beina våre, heilt til bussjåføren vinka oss inn igjen og vi drog vidare. 

Kort tid seinare blei bussen stoppa av fire væpna menn. Alle passasjerane viste identitetspapir, og alt gjekk greitt, heilt til dei kom bak til meg og mitt utanlandske pass. Eg blei beordra ut av bussen og måtte ta kofferten ut av bagasjerommet. Eg kviskra til Ha at han ikkje måtte la bussen køyre frå meg; han blei med ut, men blei send inn igjen av soldatane som saumfor tinga mine.

Seinare sa han at denne scena var typisk for den stadig meir autoritære utviklinga han meinte landet hans var inne i. 

«Har det blitt mindre fritt i Tyrkia?», spurde eg.

«Under Atatürk var det fritt», sa han. Eg gav han ikkje motstand, sjølv om påstanden var dryg. Språkbarrieren var motstand nok.

Han heldt fram: «No blir alt meir og meir kontrollert. Noko framandt senker seg over landet. Alt blir vanskelegare og strengare. Ein har stramma hardt inn på ulovleg innvandring. Det var difor soldatane tok deg ut av bussen og gjekk gjennom tinga dine. Det er den nye offisielle linja; vi stoler ikkje lenger på utlendingar. Ikkje heilt utan grunn, det skal seiast. Altfor mange av flyktningane som kjem, er unge menn. Flyktningar skal ikkje sjå ut som soldatar. Dei skal sjå ut som gamle, barn og sjuke.»

Vi kom omsider fram til endestasjonen i Hopa ved Svartehavet. Vi tok taxi i lag til grenseovergangen, langs ei kystlinje der det var stabla tett i tett med oljetankar og kraftverk, og gjekk til fots gjennom grensekontrollen. 

Vi utveksla erfaringar frå åra våre i USA. Eg sa at eg ville dit for å skrive om valet til hausten.

«Kvifor?», sa han. «Kva forskjell gjer det kven av dei to som vinn?»

«Meiner du at det er hipp som happ, Biden mot Trump?», spurde eg.  

«Ja. Det har ingenting så seie, utanom den vesle detaljen at den eine av dei er fascist. Det er det same som skjer her. Vi har vår eigen Trump. Erdogan er vår fascist. Han er den mest fascistiske av alle.»

«Hatar du han?»

«Ja.»

Eg tenkte på Merve og Luke, dei to høgt utdanna venene mine i Istanbul, og korleis dei fnyste av at folk så lettvint greip til ordet «fascist». Eg har irritert meg mykje over det sjølv dei siste åra, særleg i møte med aktivistiske amerikanarar. Merve og Luke meinte det var lite å hente i å dra parallellar mellom ting som skjer i Tyrkia, og ting som skjer andre stader. Tyrkia er stort; her handlar det meste om interne forhold.

«Erdogan er mange ting, men han er ingen fascist. Han er autoritær», sa Luke.

Han sa: «Tyrkia har fascistar, dei samlar seg i organisasjonar som Dei grå ulvane, men desse har ingenting med Erdogan å gjere. Det er eigentleg absurd å bruke det ordet for å skildre tyrkisk styre. Det Vesten ikkje forstår, er at andre verdskrigen ikkje er alle tings mål her, slik han er det i Europa, der han er sjølve sinnbiletet på vondskap. Andre verdskrigen var aldri særleg viktig her.

Ha var eldre enn venene mine, og frå ei anna, mindre urban verd. Han elska heimbyen sin Kars, sjølv om han var «for kald, for høgtliggande, for snødekt». Han elska fjella. Han elska ruinane, dei urgamle holemaleria, dei unike steinformasjonane, heile det geologiske og historiske flettverket som han openbert kjende seg som ei frukt av. Han viste meg ein YouTube-kanal han laga med venene sine, dei filma seg sjølv med dronar når dei klatra opp på dei høgste fjelltoppane i regionen. Han fortalde at alle dei kringliggande landa var forma av elvene som renn frå Kars; at platået han kom frå, var eit «separation point».

Det var då det slo meg at Snø er Pamuks svar på Thomas Manns Trolldomsfjellet, ein annan roman av ein annan nobelprisvinner om ein annan ung mann som følger etter ein ven opp til ein by høgt over havet – til Davos i Trolldomsfjellet, til Kars i Snø. Eg var berre halvvegs i boka, men det stod klart for meg: I begge bøkene blir hovudpersonen verande mykje lenger enn planlagt, i første omgang fordi han sit snøfast, men i begge høve trur vi ikkje heilt på at dei hadde reist tidlegare om dei hadde kunna. Der oppe i den tynne lufta blir tida rar.

Begge bøkene handlar om konkurrerande viljar og verdssyn som riv og slit i ein protagonist som freistar forstå noko som er mykje større enn han sjølv, og som han kanskje ikkje er skikka til å gripe.

«No var det snakk om at Imamoglu kunne bli Tyrkias neste president.»

I Kars møter Ka Blue, ein karismatisk islamist som han både ser opp til og fryktar. Blue er ein skarp retorikar og lar ikkje Ka komme unna med hyklerske og orientaliserande vestlege flosklar om kva Tyrkia er og kva som skjer i Kars. Her kjem ikkje pseudo-journalisten langt med spørsmåla han har fått med seg frå ein liberal avisredaktør i Tyskland, om forholdet mellom Tyrkia og EU.

«Will the West, which takes democracy, its great invention, more seriously than the word of God, come out against this coup that has brought an end to democracy in Kars?» spør Blue retorisk.

«Or are we to conclude that democracy, freedom, and human rights don’t matter, that all the West wants is for the rest of the world to imitate them like monkeys? Can the West endure any democracy achieved by enemies who in no way resemble them? I have something to say to all the other nations that the West has left behind: Brothers, you’re not alone.»

Eg tenkte på Merve og Luke og den systematiske avvisinga deira av mine freistnader på å trekke parallellar mellom ideologiske vendingar i Tyrkia og utviklinga i andre land: Demonstrasjonane som samstundes endevende Columbia-universitetet, den gamle arbeidsplassen min i USA, medan nokon av dei sa som Erdogan, at Hamas er ei motstandsrørsle, og andre slo om seg med «fascist-stempel».

Samstundes byrja demonstrantar i nabolandet Georgia å fylle gatene i protest mot den såkalla «russarlova». Nokre få blant dei prata i amerikansk-aktivistiske flosklar, noko som skulle gi kraftig vind i segla til konspirasjonsteoriar om at det i båe desse tilfella var snakk om yrkesdemonstrantar haldne i trådane av mørke nettverk og Nato-propaganda.

Då eg snakka med Merve på telefon nokre veker seinare, var ho rasande. Ho hadde ikkje fått gå i demonstrasjonstog korkje på 8. mars eller 1. mai, fordi styresmaktene hadde nekta folk å samle seg.

«Eg er så sint», sa ho.

«1. januar var det ein massiv propalestinsk marsj i det same nabolaget – ein protestmarsj eg støttar 100 prosent. Men den mister tyngde når ein veit at desse andre demonstrasjonane ikkje fekk skje. Hykleriet gjer meg rasande. Eg støttar demonstrasjonen, men eg hatar hykleriet. Dette er Erdogan som skjelv etter nederlaget i lokalvala, og som igjen er ute for å vise alle kven som er sjef.»

«På 1. mai gjekk det ikkje eingong ferjer over Bosporos», sa ho. «Det er ikkje uvanleg at styresmaktene stenger Gezi-parken og Taksim-plassen på 1. mai, men radiusen i år var noko nytt. Politiet stengde ned byen.»

Å reise gjennom Tyrkia var å bli intellektuelt audmjuka. Eg hadde aldri før reist i eit land der folk gjorde meg meir akutt medviten om at eg ikkje forstod noko som helst. Dette er altså ein rapport frå den totale uvissa, fri for analyse eller spådom, berre med folk, landskap og kjensler frå forbifarten. Denne idiotien er ikkje ein positur, men den einaste ærlege avsendarposisjonen eg kan gi meg sjølv.

Reisande som rapporterer heim frå Istanbul – i bøker, aviser, postkort – seier ofte versjonar av det same. Dei seier: Istanbul er byen der aust og vest, Asia og Europa, gammalt og nytt, møtest, der fortida alltid er høglydt nærverande i det moderne, der det moderne er bygd oppå det arkaiske, lag på lag på lag. Den reisande skildrar krydderlukter og hektiske tilrop i basarane, søte kaker og vakre teppe, hippe og vakre menneske, lasteskip og ferjer på Bosporos. Eg kom til Istanbul lada med tusen slike skildringar, og dei første dagane forma dei det eg såg.

Men meir slåande enn det sanselege var det at Tyrkia, som ein tenkt meir enn ein følt storleik, framstod som ein plass der alle omgrep, kategoriar og konsept som freistar fange nasjonale karaktertrekk eller ei bestemt tidsånd, gjorde seg såpeglatte. På eit punkt langs togskjenene hadde eg i alle fall gitt opp å plotte posisjonane til Erdogan og Imamoglu langs vande aksar. Båe namn nekta å la seg fange av alle slags motsetningspar: Religiøs/sekulær, demokratisk/autoritær, austleg/vestleg, Atatürk/Anti-Atatürk.

Det same gjaldt måten det gamle omgrepsapparatet mitt kom til kort på i møtet med verdsstemninga våren 2024. Alt var rart, alle alliansar sklei sidelengs. 

Framhald