Færøyane 2024

I seks somrar på rad har Hallgeir Opedal vore på reise for Dag og Tid. Han har gått heim til Odda, padla Themsen, besøkt Sverige, Danmark, Finland og Island. Denne sommaren sende vi han til Færøyane. Her er rapporten hans.

Dag 5: Klaksvik–Hvannasund–Kalsoy–Klaksvik–Runavik

På det bøkelaminerte nattbordet ligg Det nye testamentet. Eg står berrføtt ved vindauget og ser over bølgjeblekktaka mot byen og hamna. Alt ligg i ei tåkedimme. Det regna konstant i natt, trudde eg, men no viser det seg at det er sisterna på toalettet som sildrar.

Men det er no yr i lufta, det ser eg, og ifølgje grafikken på den vegghengde TV-skjermen skal det vere åtte grader her i Klaksvik. Vêret kunne vore betre, men det kunne òg vore verre. For nitten dagar sidan snødde det, det var den 9. juni.

Planen i dag er å ta meg over til Kalsoy for å sjå fyrtårnet der ute. Kallur lighthouse er eit av dei mest populære fotomotiva på Færøyane, der det vippar ytst på klippekanten over det aldri kvilande Atlanterhavet. Jo, det var der James Bond døydde i 2021.

Ferja går klokka ti frå Klaksvik, men om eg skal ta bilen med, har eg enno ikkje bestemt. Det er 17 kilometer å køyre, men ferja er lita. Ho har ikkje plass til fleire enn tjue bilar, og lokalbefolkninga har førerett, og i verste fall kan eg bli ståande ferjefast der ute. Alternativet er å ta lokalbussen ut til grenda Trøllanes. Derifrå er det ein times gonge opp og fram til fyret.

Elles var eg i går ein kjapp tur ut til Vidoy, den nordlegaste av Nordøyane, og deretter køyrde eg like så godt over til Kunoy. Nordøyane kan minne om ei venstrehand, der Svinoy og Fugloy er tommelen, Vidoy blir peikfingeren og Kunoy ringfingeren. Sjå på eit kart, om du har fantasi nok, er det logisk.

Men eg reiste no ut mest for å få to øyar til, og medrekna mine tre sekund på kaien på Svinoy, har eg vore på sju av til saman atten øyar. Med Kalsoy i dag blir det åtte. Sjølv om ho stikk lenger nord, er det veslefingeren.

«Eit og anna ord skjønar eg. Grinda og komen, høyrer eg. Kor stor er grindin, spør ho i studio.»

I frukostsalen på Hotel Klaksvik sit eit tysk par åleine denne fredagsmorgonen, og eg høyrer at dei snakkar om presidentdebatten i USA. Joe Biden har skjemt seg ut, såpass tysk skjønar eg. Sjølv høyrde eg lokale nyheiter, der dei kunne fortelje at føroyskt verdur nú eisini á Google Translate, som tyder at det færøyske språket omsider er blitt ein del av den amerikanske omsetjartenesta. Det var på høg tid, for eg har slite med å skjøne avisartiklar, nettsider og liknande.

Til saman er det mellom 75.000 og 80.000 menneske i verda som snakkar færøysk, og dei fleste bur her på øyane. Sjølvsagt. Elles bur 25.000 i Danmark, 5000 på Island og nær 1000 i Noreg. Som tidlegare nemnt skjønar eg forbausande mykje av talespråket, sidan det er ei blanding av islandsk og vestnorske dialektar. Skriftspråket er det verre med.

Det kom først til på 1800-talet, då presten og filologen Venceslaus Ulricus Hammershaimb reiste rundt og samla inn kvad og soger. Øyane hadde ulike dialektar, men gjennom artikkelen «Færøisk Sproglære» i 1854 og tobandsverket Færøsk Anthologi i 1891 la han grunnlaget for ei ålmenn skriftform. Skriftspråket er seinare revidert i fleire omgangar, men V.U. Hammershaimb blir rekna som Færøyane sin Ivar Aasen, og fødselsdagen hans 25. mars blir feira som Dagur Málsins – språkdagen.

Når eg startar bilen, slår radioen seg på og igjen er det Gódan morgun Føroyar, det vil seie, dei har visst teke sommarferie, og i staden sender dei programmet Summarmorgun, men det går i same tralten – prat og lett musikk. Det er enno førti minutt til ferja går, og det passar meg bra, for eg har nokre bilete som må takast, og det fyrste er av ein fiskebåt.

Då eg kom til Klaksvik i tolvtida i går, fekk eg syn på eit smekkert skip som låg til kai på motsett side av der eg var, og det var ikkje ulikt slike enorme luksusyachtar som russiske oligarkar får bygd seg. Eg spurde to sjarkfiskarar som stod utanfor eit skur, og dei kunne fortelje at det var trålaren «Christian í Grótinum». Han liknar meir på eit cruiseskip, sa eg. Det er nærast eit cruiseskip, svara dei.

Om bord er elleve store enkeltlugarar, alle med salong, det er kinosal, trimrom, boblebad, parkett på alle dekka, og møblementet kjem frå møbelprodusenten Ekornes i Sykkylven. Båten blei bygd i Skagen 2022 og kosta 460 millionar norske kroner, men har vist seg å vere ei god investering. Han er supereffektiv, og etter eit tokt no i februar leverte «Christian í Grótinum» over 3600 tonn kolmule i Eskifjördur på Island. Nei, slike tal seier ikkje oss vanlege folk noko som helst, men det er den største fangsten som nokosinne er levert i ei islandsk hamn.

«Christian í Grótinum» er eigd av Kristian Martin Rasmussen, som etablerte det fyrste reiarlaget med faren og ein svoger i 1971. Men snart var han på eigen kjøl, og etter finanskrisa på 1990-talet kom dei tre sønene med på eigarsida. Det har vore oppturar og nedturar for Rasmussen og søner, men no går det dei godt. Sonen Bogi er kaptein på «Christian í Grótinum», mens Jón er kaptein på frysetrålaren «Nordborg», og sidan dei ikkje har fleire båtar, er sonen Eydun teknisk direktør i reiarlaget.

Over 90 prosent av eksportinntektene til Færøyane kjem frå fiskeri og oppdrett, men ifølgje utanriksminister Høgni Hoydal er det ei utfordring. Dei marine ressursane er samla på nokre få hender.

– I dag har fem reiarlag kontroll på dei fleste fiskekvotane, og innan oppdrett har vi tre store selskap, fortalde Hoydal tidlegare i veka.

Innteninga til desse åtte selskapa er enorm, heldt han fram, og dei investerte overskotet i hus og eigedomar, og i all slags handel frå daglegvare til bilforretningar, og dessutan i hotell og alt anna som har med turisme å gjere. Hoydal frykta at om dei heldt fram i same glupske tempo …

– … så vil dei aktørane pluss dei to bankane våre om tjue år eige meir enn dei restarande 99 prosent av færøyingane eig til saman.

Då Høgni Hoydal blei fiskeriminister etter valet i 2015, starta han det han kallar ein fiskerirevolusjon. For å få ei meir rettferdig fordeling blei fiskekvotane tilbakeførte til den færøyske regjeringa og tildelt for åtte år om gongen. Deretter skulle dei leggjast ut på ein offentleg auksjon.

– Det blei sjølvsagt protestar frå reiarlaga, for no måtte dei betale ti gonger så mykje for kvotane, og vi fekk store inntekter som vi kunne bruke til å senke skattane til vanlege lønsmottakarar.

Fiskerinæringa varsla krise og arbeidsløyse, og folk frykta for arbeidsplassane. Ved neste val vende veljarane seg mot partiet til Høgni Hoydal.

– Så vi tapte valet på den saka. Då kom det ei ny regjering som gjekk tilbake til den gamle ordninga.

Ho har gjort Kristian Martin Rasmussen til ein halden mann, og til ein bauta i Klaksvik. Nokre pengar har han brukt på det store forsamlingshuset til Brødrasamkoman i sentrum. Og nettopp Betesda er det andre eg skal ta bilete av denne morgonen, men fyrst no «Christian í Grótinum». Eg parkerer nede i hamna, men mens eg i går var for langt unna, kjem eg no for tett på. Kanskje eg kan ta bilete frå ferja til Kalsoy?

«No skal ein ikkje vifte med pressekortet i tide og utide, og dette er nok i utide.»

Det er på veg inn mot Betesda eg høyrer det fyrste gong. Grind. Eg skrur opp radioen og høyrer ein mann bli intervjua på telefon. Eit og anna ord skjønar eg. Grinda og komen, høyrer eg. Kor stor er grindin, spør ho i studio. Alltid vanskeleg å vurdera, men ei stor grind. Hundrad eller tvey hundrad, spør ho. Ja, ganske næra tvey hundrad. Det neste skjønar eg ikkje, men så: Kor mange folk treng du? Meir folk enn som no er. Og det siste er Sea Shepherd og avspært.

Grindadráp står øvst på lista av opplevingar eg vil ha med meg her på Færøyane, men ein skal ha bra flaks for å få oppleve det. Det skjer fem til ti gonger i året, og ingen veit når eller kvar. No er sannsynlegvis noko på gang, men på kva øy? Kven kan svare? Turistkontoret! Eg må til turistkontoret, og det ligg her ved Betesda.

Eg parkerer bilen utanfor og spring inn. Det er sjølvsagt ikkje dette Visit Faroe Islands vil marknadsføre, for desse brutale slakta av grindkval er kontroversielle. Det er nok derfor dei vekslar blikk – og nøler. Jo, dei har òg høyrt at eit grindadráp er varsla, men kvar veit dei ikkje. Nei? Radioen står på, og på ny snakkar dei om grind. Eg peiker på radioen.

– Sa ho Hvannasund?

Jo, ho sa kan hende Hvannasund. Men det er jo der eg var i går, eg kan vegen og kan vere der på ti–femten minutt. Pulsen dunkar i det eg set meg i bilen og køyrer opp att mot dei einvegskøyrde tunnelane, og fleire bilar er på veg, det er nærast kø. Vi får raudt lys og må vente. Kjem eg for seint? Det lyser grønt, og vi rasar gjennom den fyrste tunnelen, og når vi kjem ut av den siste, legg eg meg på hjul etter dei andre bilane. Dei parkerer utanfor kyrkja i Hvannasund.

Eg følgjer etter dei på den gruslagde gangstien langs stranda, og der ved ein steinkai står alt tjue–tretti menneske. No må eg roe ned, no må eg ikkje vere for ivrig. Eg slentrar bort til nokre karar og spør om det er her det skal vere grindadráp. Dei ser på meg, og ein spør kvar eg kjem frå. Noreg, svarar eg, og det blir ikkje feil, for Noreg er ein kvalfangstnasjon.

– Så du er her på Færøyane som turist, spør han.

No skal ein ikkje vifte med pressekortet i tide og utide, og dette er nok i utide, så eg seier at, jo, eg er turist, og det er heller ikkje heilt usant.

Kvalflokken er på veg inn fjorden, fortel han så, og peiker. Og der – ut av tåka kjem ti–tolv småbåtar, og føre dei – i eit kvitt sjøkok – svarte kvalfinnar. Eg går ytst på kaien, båtane har bremsa opp der ute. Kvifor? Dei er ikkje nok folk, fortel ein. Eg går rundt og småpratar, og spør, men ikkje for mykje.

Det var ein fiskar som oppdaga kvalflokken utanfor Vidoy rundt åttetida om morgonen. Han melde frå til sysselmannen, og han avgjorde at flokken skulle takast til Hvannasund, som er ein av til saman 23 godkjende kvalvågar.

Den lokale grindaformannen blei kontakta, han tok nokre telefonar, og folk gjekk i båtane. Varselet om grindadráp blei lagt ut på den lukka Facebook-gruppa Grindabod og springarbod. På alle øyane forlèt no folk arbeidet, kastar seg i bilane og set kursen hit.

Politiet kjem til og trekkjer opp sperreband. Eg står på rette sida enn så lenge. Tunnelen på andre sida av sundet støyter ut stadig nye bilkolonnar, og stien langs stranda er snart fullsett av folk. Det er flest menn, men også kvinner og born. Tjukke kvite tau med stålkrok ligg klare i fjæra. Fleire har refleksvestar med grindamadur på ryggen, og på ein av ryggene står grindaformadur. Det er han som har mobilisert, det er han som blei intervjua på radioen, og det er han som har ansvaret for at drapet skjer etter forskriftene.

For å gjere grindadráp meir akseptabelt for omverda er det sett i verk mange tiltak. Tidlegare kunne dei stikke kvalane i sjøen, men det er ikkje lenger lov. Kvalen må dragast til lands, og det skjer med ein krok. Før var krokane spisse og kunne setjast kor som helst på kvalen. No er dei butte og skal ned i pusteholet. Han som krokar, må følgje kvalen til han er avliva. Sjølve avlivinga skjer med ein mønustingari, ei spinallanse, som skal inn ei handsbreidd bak pusteholet. Lansa blir trykt inn og vridd frå side til side til ryggsøyla er avskoren. Deretter bløggar dei kvalen ved å skjere over hals og nakke. For å ta del i kroking og avliving må ein ha gått kurs.

Tidlegare var krokane spisse og kunne setjast inn kor som helst i kvalen. No er dei butte, og skal setjast i blåseholet.

Brått byrjar folk å røre på seg. Grindaformannen har meldt ifrå til båtane. Dei er nok folk på land, dei er klare. Båtane set flokken i rørsle. Dei hoiar og dunkar hardt i reling og skrog, og snart kjem kvalane fossande som torpedoar mot land. Nokre prøver å bryte ut, men blir straks avskorne. Svarte ryggfinnar nærmar seg kaien, halar slår, sjøen er i opprør, det er malstraumar, bølgjer og sprøyt. Eg filmar med mobilen. Dei fyrste kvalane når stranda.

– FINISH WITH PHONE!

Ein kar i oransje refleksvest spring forbi, han vil ikkje ha dette på film og er ublid.

– OUTSIDE, kommanderer han, og peiker mot sperrebanda.

Eg nøler, og så får han det travelt. Han spring ned i fjæra. Fleire har kasta seg ut i den kalde sjøen med krokar og tau, og det er eit kaos av skrik og rop, menneske, båtar, kvalar og adrenalin.

– Fast, ropar ein mann i sjøen, fast gjentek dei på land, og åtte–ti–tolv mann dreg i tauet, dei baskar seg opp den bratte skråninga, og sekunder seinare ligg ein kval oppe i fjæresteinane.

Han slår med halen. Ein kar i refleksvest spring til med vatn til midja, og i hendene held han den stålkalde lansa. Høgrehanda om handtaket, venstrehanda om røyret nedst, han set spissen mot nakken. Og trykker. Lansa glir gjennom kjøtet, og inn i nakkevirvelen. Ei fontene av blod skyt ut, og kvalen gjer eit kast. Han er daud. Kroken blir losna, kvalnakken flekt over med kniv og ein kar kastar seg ut i sjøen for å kroke neste.

Kval etter kval blir dregen i land og avliva. Det er fem–seks meter lange hannkvalar på to–tre tonn, dei langt mindre hoene og så kalvane. På kaien står ein kar frå styresmaktene og filmar. Kvart grindadráp skal dokumenterast, og på førehand sa han til meg at drepinga ville vere over på eit kvarter, men no har det gått tjue minutt, og dei er så vidt i gang.

I sjøen kvervlar eit kok av kvalar. Kvifor rømmer dei ikkje? Dei kunne vel dukka ned under båtane og sett av garde ut i det opne havet. Dei kan halde pusten i ti–tolv minutt, og dykke tjue–tretti meter. Men dei er flokkdyr, dei held saman.

Eg blir ståande på grusvegen og veit ikkje kvar eg skal gjere av meg. Gå vil eg ikkje, eg vil sjå meir. Ein eldre kar kjem imot, og eg er budd på å bli jaga, men han seier mildt.

– Du treng ikkje gå.
– Nei?
– Du kan bli om du er med på å drage litt.
– Drage?
– Berre litt. Så er det greitt

Eg vil ta fleire bilete, eg vil vere her, men eg kan ikkje ta del i slaktinga. Færøyingane har halde på med denne jakta i tusen år, for dei er det kultur og tradisjon, og desse kvalane kjem til å døy uansett, men eg er ikkje færing, det er ikkje min kultur. Slakt generelt er brutalt, det veit eg, for eg har sjølv vore med på å slakte både sau og gris, så blod og innvolar gjer meg ingenting, men denne slaktinga er fordømd internasjonalt, ho skapar raseri og protestar.

Når kvalen er dregen inn, blir han avliva med ein mønustingari – ei spinallanse som skjer over nakkevirvelen. Treffer ein rett plass, skjer avlivinga på få sekund.

Sjøen er raud av blod, og svarte grindkvalar med avskoren nakke ligg side om side. Eg går fram og attende på grusvegen. Mannen som sa eg kunne få bli, kjem forbi, han festar blikket i mitt. OK, eg legg mobiltelefonen i innerlomma.

– Fast, høyrer eg, og snart kjem ein gjeng baksande opp den bratte, grovsteina fjæra, og eg tek tak i det sjøkalde tauet, og det er halvhjarta og varer ikkje mange sekunda, men no er eg med, eg kjenner adrenalinet pumpe.

Snart kjem eit nytt tau farande forbi, og igjen tek eg tak, og dreg det eg er god for. Skoa sklir i grusen. Ein av dei som held i tauet, er norsk høyrer eg, det er ein norsk tunnelarbeidar. Det er fleire tunnelarbeidarar her.

– Vi fekk høyre at det var grindadráp på gang, og kasta oss i bilane.

To kvalar. Eg har gjort mitt og er medskuldig. Eg har bokstaveleg tala blod på hendene, men har eg dårleg samvit? Nja, nok ein gong trøystar eg meg med at kvalane vil døy uansett, og at all slakting er brutal. Eg er meir fasinert, det heile er uverkeleg.

Etter ein dryg time er det over. Langs stranda ligg om lag 230 svartglinsande kvalskrottar. Grindaformannen står i telefonen, og eg stiller meg ved sida hans. Det er Kringvarp Føroya som har ringt.

– Grindin er deyd, seier han kort, og etter det eg skjønar, skal skrottane slepast bort til kaien i Hvannasund.

Eg spør han korleis det har gått. Han er ikkje heilt nøgd, seier han. Vanlegvis kjem kvalane opp på stranda av seg sjølv, men her var ho for bratt og sjøen brådjup. Dei måtte symje ut for å kroke, drapa tok for lang tid.

«Eg har gjort mitt og er medskuldig. Eg har bokstaveleg tala blod på hendene.»

Ein ung mann i ullgenser kjem bort til meg, han er våt til skinnet og spør kva eg synest. Sjølv har han vore med på grindadráp sidan han var gutunge, han er oppvaksen med dette, men lurer på korleis folk utanfrå opplever det.

– Det er jo brutalt, seier eg.
– Jo, å drepe er brutalt.

Og det er det dei seier på Færøyane: Kan du drepe ein sau, kan du drepe ein kval.

– Danskane vil at vi skal slutte med grindadráp, men kva med det intensive svinehaldet som dei driv med der nede? Det er industriproduksjon av kjøt frå griser som aldri får sett dagslys. Ingen får filme inne i dei danske slakteria, og kvifor ikkje? Fordi det er brutalt. Desse kvalane har hatt eit fritt liv. Dei blir jaga nokre timar, og så drepne.

– Er dei varme?
– Kva?
– Kjenner du varmen frå dei?
– Dei er varme, ja. Klart det.

Han begynner å skjelve no, han er kald, han seier:

– Vi færøyingar treng ikkje drive med dette. Det er ikkje slik at vi treng kjøtet for å overleve lenger. Men det er kultur, det er tradisjon, det er sosialt og samlande, og vi har alltid skatta av havet. Kvalfangsten er regulert, og han er berekraftig.

Ein firkant blir skoren for å kjøle ned kjøtet og lette på trykket. Om ikkje kan dei eksplodere.

Men så er spørsmålet: Kvifor må dei drepe alle? Kvifor ikkje nøye seg med halve flokken, og la resten sleppe fri? Akkurat det skjøner eg ikkje. Men det er vel som når eg plukkar kantarellar. Eg får aldri nok.

To kvinner går rundt og noterer namn og mobilnummer til dei som har vore med. Nei, mitt bidrag var så lite, eg skal ikkje ha noko kjøt. Det er reglar for fordeling. Han som oppdaga flokken, skal ha den største kvalen, dei som jaga i båtane, skal ha sine partar, og resten blir delt opp i skind: 50 kilo kjøt og 25 kilo spekk.

Det er stille no. Folk sit i fjæra og pratar lågmælt saman. Eg frys, eg må bevege meg, og småjoggar bort til kaien i Hvannasund, der ein lastebil med kran løftar kvalskrottane opp av sjøen. Det er eit berg av kjøt. Ein gaffeltruck legg dei utover asfalten. Med kniv skjer dei ein firkant i buken for å lette på trykket og kjøle ned kjøtet.

Dette var det tredje drapet i Hvannasund i år, og alle frysarane i mils omkrins er fulle. Fleire lastebilar kjem til, og skrottane blir løfta på plana. Femti kvalar skal til Klaksvik, femti skal til Runavik, og slik blir fleire titals tusen kilo kjøt og spekk fordelt på øyane.

Utanfor sperringa står ein kar i mørkeblå jakke med sekk på ryggen. I hendene held han eit kamera. Noko uvillig fortel han at han arbeider for stiftinga til den kanadiske dyrevernaktivisten Paul Watson. Sjølv er han frå Belgia og skal vere her i seks veker for å dokumentere grindadráp. Han har to veker igjen. Eg såg han heilt mot slutten, han stod på utsida av sperringa og filma ein kalv som svømte åleine rundt.

– Det er familiar som ligg der nede, seier han.
– Familiar?
– Kvalflokken. Det var fedrar, mødrer og born som leika i sjøen. Og no er dei massakrerte. Det er gruvsamt.
– Eg et kjøt, så eg er ikkje i posisjon til å kritisere nokon, seier eg.

Ein annan kjem til, han er frå Irland og arbeider òg for Watson og Sea Shepherd. Han stikk til meg ein papirlapp. Om eg vil lære meir om kvalfangsten, kan eg gå inn på heimesida. Eg tek imot, kikar på det: #TraditionsCanChange.

Til saman 230 kvalar blei drepne denne fredagen. Det var årets tredje grindadráp i Hvannasund, og frysarane i mils omkrins er fulle. Det er folk på andre øyar som får glede av dette kjøtet.

Klokka er fire når eg set meg i bilen og skrur varmeapparatet på fullt. Eg er kald og matt, og eg prøver å fordøye inntrykka. Nei, kanskje eg skulle sett om eg rakk ferja til Kalsoy. Det kunne no passa å avslutte dagen med eit besøk på grava til James Bond.

Eit kvarter seinare parkerer eg bilen i hamna i Klaksvik og går om bord i ferja, og eg er ikkje før komen om bord, før ho legg frå kai. Jo, bussen ventar på andre sida, fortel ein i mannskapet, men eg får det travelt, meiner han. Siste ferja attende går ti på sju. Eg ser på klokka. To over fire, det bør vel gå? Men ferja over tek tjue minutt, og så er det bussturen ut til Trøllanes, og han køyrer seint. Vi er der fyrst ti over fem. Eg spør sjåføren kva tid eg må vere tilbake. Han svarer ikkje, men trekker fram eit laminert ark: Peiker på 18.15. Det er éin time inn og éin time attende. Det går ikkje.

Men eg kan no sjå kor langt eg kjem, her er det berre å springe. Eg legg i veg og er ikkje komen mange meter før nokon ropar på meg. Ei mørk kvinne kjem ut av eit hus. Eg må betale, seier ho. Eg snur. Kor mykje kostar det? To hundre kroner. Eg leiter etter lommeboka. Skal du ta bussen tilbake, spør ho. Ja. Du rekk det ikkje. Nei? Nei, men om du rekk det, kan du kome innom og betale.

Det regnar og blæs no, og stiane opp grasbøane er berre gjørme. Skoa sklir, men det er godt å gå seg varm, og eg spinn meg oppover. Folk imot sklir sidelengs og ustøe ned. Pulsen dunkar, hjartet hamrar, eg slit meg oppover, til eg rundar ein kam. Stien held fram tvers over ei bratt skråning. Midtvegs mistar eg fotfeste og balansen og rullar nedetter grasbakken. Eg klorar meg fast og dreg meg opp att. Buksa og jakka er brune av gjørme.

Fem på halv seks er eg framme ved fyret. Vinden ular, det er vanskeleg å stå oppreist. Atlanterhavet er grått og kvitt, bølgjene knuser mot klippeveggen like under. Det går ein sti ut på ein egg, og det er nok der dei mest kjende bileta blir tekne. Nei, der ut vågar eg meg ikkje.

Gravsteinen til James Bond finn eg ikkje. Men bussen rekk eg.

Framhald