Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Frå dekk på ferja over Dardanellane såg vi teksten i fjellet: «Dur Yolcu!» – «Stans, reisande!» Vi var midtfjords i sundet som skil Europa frå Asia nordvest i Tyrkia, på veg mot ruinane av Troja. Under utropet i fjellsida stod det: Utan å vite det trakkar du no på jorda der ein epoke gjekk under.

Inskripsjonen var eit minnesmerke over slaget om Gallipoli i første verdskrigen, henta frå eit tyrkisk dikt. «Bøy deg ned og lytt», fortset diktet, «på denne vesle haugen dunkar eit fedrelands hjarte.» Teksten er kjent for tyrkarar flest, og minner flyktige reisande om å senke farten, ikkje berre rase forbi og loggføre erfaringa, men å stoppe opp og tenke over forholdet mellom dei sjølve og det dei lærer om. Sigerherrane og dei slegne, offer og angripar, politikar og turist, alle blir oppmoda om å bli medvitne posisjonen dei ser krigsminna og krigsvisjonane sine frå. Eg antok i alle fall at noko slikt var poenget. Det kan hende eg las for mykje inn i det.

Utanom krigsminnetematikken hadde skrifta i fjellet ingenting å gjere med reisemålet vårt. Vi var på veg til den arkeologiske utgravingsplassen der ein meiner å ha funnet det forjetta Troja, også kjent som Ilion, scena for verdas mest kjende krigsdikt.

Det var ikkje det at eg trudde det var noko konkret eller spesielt klokt å hente i å lese våre krigar i lys av Iliaden, eller omvendt. Men det var ikkje ikkje det heller. I årevis hadde eg drøymt om å sjå Troja, ikkje fordi eg var ein spesielt ihuga lesar av Iliaden, men fordi det var noko så forlokkande med måten Troja dukkar opp på, i tekstar om raseri og sorg og krigens kraft, halvt som ein faktisk plass, halvt som eit tankeeksperiment.

«Noreg?», sa guiden i minibussen som tok oss mot Troja. Han sa han hadde vore guide for Jens Stoltenberg då han for ikkje lenge sidan var på besøk. «Ja, og Stoltenberg var jo opphavleg frå Noreg», forklarte han, og eg freista sjå for meg kva slags parallellar Stoltenberg kan ha trekt, mellom desse krigane og dei der han sjølv hadde ein finger med i spelet.

Iliaden er eit episk dikt som skildrar dei siste dagane av ein mangeårig krig som vi ikkje veit om faktisk utspelte seg, mellom Troja og dei mykenske grekarane. Vi veit heller ikkje om forfattaren, Homer, var éin eller mange, eit einsleg geni eller eit tverrgenerasjonelt kunstnarkollektiv. Vi veit berre at namnet hans, Homeros, betyr noko slikt som den som set saman ulike delar.

Diktet handlar for det meste om raseriet og sutringa til helten Akilles, si tids mest notoriske krigskjempe, og om hemntokta han blir tvinga ut på av ein konge han ikkje respekterer, mot eit folk som i dette diktet er lettare å sympatisere med enn dei som vi inntar perspektivet til.

Før diktet startar, har krigen blitt utløyst av at Paris, ein trojansk prins, tok med seg verdas vakraste kvinne, Helena, frå Sparta over havet til det trojanske riket. Nokon les forteljinga som at Helena blir forelska i Paris og villig går med han. Andre ser valdtekt og bortføring. Ei tredje og kanskje betre lesing ser ei kompleks kvinne som blir halvt forført, halvt bortført, og som med tida går lei av det som viser seg å vere ein småleg og umoden prins. I alle høve blir ho forstått som ei kraft som vekker kjensler i menn som kan ta heile sivilisasjonar med seg i dragsuget.

Diktet endar med gravferda til Trojas fremste krigar, Hektor, før krigen er ferdig. Iliaden nemner aldri den store trehesten fylt med soldatar som i krigens siste kapittel skal ha blitt etterlatt på dørstokken til Troja, under dekke av å vere eit fredsoffer. Trojanarane skal naivt ha trilla han innanfor murene, og slik invitert fienden inn, som var det vestlege ein vampyr.

På vegen stoppa vi i næraste vesle by, for å sjå den trojanske hesten. Han var donert frå Hollywood-settet til filmen Troja, med Brad Pitt i rolla som Akhillevs. Det er ein imponerande dårleg film, som ved å hoppe over alt som har med gudar og overjordiske krefter å gjere, freistar fortelje forteljinga som om det var historie, ein krig som alle andre krigar. I eit forsøk på å vere truverdig gjer dei forteljinga mindre sann.

Hesten frå filmen stod midt på kaia i den vesle byen, og eg kjente eg blei litt fornærma på vegner av folket her, som om den amerikanske gåva var eit ekko av ei gammal fornedring.

Ved inngangen til den arkeologiske utgravings­plassen som ein meiner er Troja, forsikrar dei om at den trojanske hesten er i ferd med å bli bygd.

Foto: Ida Lødemel Tvedt

I turistbrosjyrane hadde det vore avbilda ein gigantisk trojansk hest ved inngangen til utgravingsplassen, annleis enn den hollywoodske vi såg i nabobyen. Men då vi kom fram, var han der ikkje. Først tenkte eg at dei kanskje hadde tatt til fornuft og fjerna han for å avdisneyfisere erfaringa av å vere her, gjere det heile meir historisk og litterært, mindre mytologisk. Men det viste seg at den tyrkiske kopien av hesten som skal ha ført til Trojas fall, berre var rulla til sides for reparasjon. Vi kunne skimte skjelettet av det, på ein stor open plass bak trea. På eit skilt stod det «The Trojan horse is under construction».

Ironien i at den tyrkiske staten bruker pengar på å bygge si eigen trojanske hest, er påtakeleg, og har i seg ein slags parallell til det dei dreiv med, dei pensjonerte australiarane i reisefølget vårt. Dei skulle på ein større rundtur enn vi, med stopp både i ruinane av trojanarkrigen og på slagmarka i Gallipoli, der australske soldatar fall i hopetal. Mange australiarar reiser visst på slike pilegrimsferder hit, for å minnast eit identitetsdannande nederlag.

Troja var større enn eg hadde forventa. Det var mykje att av byen. Ein kunne sjå spor av ingeniørkunstane som skal ha gjort byen umogleg å storme. Vi såg hjørnet dei hadde lagt inn innanfor hovudinngangen som gjorde det umogleg å komme seg heilt inn med rambukk. Og vi såg bakken opp til ein annan inngang, der dei hadde lagt inn ein liten omvend fartsdump som ville få fiendar med rambukk til å snuble, miste vinkel og momentum.

Aldri før hadde eg hatt så lite tid i ein oldtidsruin. Dei siste åra har eg dyrka denne ruinhobbyen åleine, og funne vegen til grushaugane sjølv, og difor har eg kunna sitte mellom steinane heile dagen. Men denne gongen reiste vi som privilegerte turistar på gruppetur, i ein minibuss som hadde henta oss i Istanbul grytidleg om morgonen, og som måtte haste vidare for å få oss tilbake før dagen var omme. Så snart vi hadde tatt runden, blei vi gjette tilbake mot bussen.

Omvisinga hadde vore god, men utan avsett tid til berre å vere der, ta det inn over seg, gjere det eg tenker er hovudoppgåva i møte med restar av for lengst tapte livsformer: fylle ut tomrom, trene empatimusklane i møte med fjerne lagnader.

Å sitte mellom grushaugane på arkeologiske utgravingsplassar er å dikte. Plassen sjølv byr berre på ein disposisjon, eit skjelett å spinne fiksjonar på. Skal ein få noko ut av det, må ein sjølv førestille seg korleis det var å leve akkurat der, i ei heilt anna tid.

Ein må fargelegge marmoren, reise opp falne søyler og folkesetje restane av gater med menneske som var både heilt annleis enn vi og samstundes ganske like i det dei oppfatta som sine kjernespørsmål. I Troja fekk eg berre så vidt tid til å dikte fram luktene og lydane, ta inn over meg strukturane i steinane, korleis vinden kom inn over slettene som den gong var hav.

Kva, om noko, lærer vi av fortida? Det er eit typisk podkastspørsmål, kanskje, ein typisk selskapsleik for den britiske overklassa. Ein diskuterer om historia gjentek seg eller om ho rimar, eller om kanskje det einaste ein kan lære av ho, er at ting skjer, nokre gode, nokre dårlege, og at dei einaste alternativa våre er anten å gjenta gamle feil eller å gjere heilt nye. Kva slags tenking om fortida driv ein med, når ein går i oldtidsruinar og les dei som om dei var arkiv?

Eit minnesmerket over slaget om Gallipoli i (1915–1916), synleg for alle som kryssar Dardanellane mellom europeiske Kilitbahir og asiatiske Canakkele.

Foto: Jorge Láscar / Wikipedia Commons

Då han var åtti år gammal, skreiv Sigmund Freud eit brev til ein venn der han analyserer erfaringa han ein gong hadde då han midt i førtiåra stod med veslebror sin i oldtidsruinane på Akropolis i Athen. Dei hadde eigentleg vore på veg til Rhodos, men praktiske omsyn gjorde at dei hamna i Athen i staden.

Og der stod dei då plutseleg, på høgda over byen som dei hadde lese om sidan dei var små, men som dei aldri heilt hadde tatt inn over seg at faktisk fanst. Akropolis viste seg å vere ein like konkret plass som alle andre plassar. Freud klarte ikkje ta det inn over seg. Han klarte ikkje tru at han faktisk var der. Frå dette olympiske perspektivet fekk han ei kjensle av ikkje å ha grep om røynda. Det var som om verda utanfor han sjølv var på skeiva.

Teksten har seinare fått tittelen «A Disturbance of Memory on the Acropolis» og er eit underleg stykke kulturhistorie. Psykoanalysens far psykoanalyserer sitt eige forhold til sin far og skriv at han trur ein av grunnane til at Akropolis kjendest så ubegripeleg, var at når han stod der, vart det umogleg å ikkje innsjå at han var komen lenger enn far sin, at hans nedslagsfelt i verda var større. Han hadde reist lenger og meir, forstod meir, og for det hadde han dårleg samvit. Pieta patre, kallar han kjensla som lamma han der i det som feilaktig blir kalla «sivilisasjonens vogge»: farsmedynk.

Kanskje er det òg ei dobbel meining lagd inn i desse memoarane, ei forteljing om modernitetens forhold til det antikke: eit sivilisatorisk dårleg samvit for å ha overgått det vi eigentleg veit har vore ein i overkant skjønnmåla arv. Freud nyttar sitt eige yngre undermedvit som arkeologisk utgravingsplass, tilsynelatande berre for å forstå seg sjølv, men kanskje vel så mykje for forstå korleis kulturar møter den fortida dei har mytologisert.

Då Erdogan vitja Tyskland i vinter, sa han at Tyrkia kunne snakke fritt om det som no utspelte seg i Gaza, fordi «vi skuldar Israel ingenting». Implisitt: i motsetning til Tyskland og resten av Europa, som er knebla av samvitsgjeld.

Tyrkarar eg prata med på turen, hadde sagt noko liknande: I Tyrkia visste alle at andre verdskrigen var Vestens dårlege samvit, ikkje deira. Dei hadde ikkje jødisk blod og oske på hendene, og difor stod dei friare til å kritisere Israels framferd i Gaza enn det europearane gjorde, meinte dei. Det blei tydeleg for meg at det var sant, det mange no sa, om at Tyrkia ikkje lenger ville haldast tilbake av makter frå korkje aust eller vest, men vere herre i eige hus, og at dei viste dette ved å spele sine allierte ut mot kvarandre.

«Eurovision er ein trojansk hest», sa Erdogan. Det var ein retorisk perfekt replikk, tilpassa augneblinken, idet Melodi Grand Prix i mange kulturkrigerske sfærar blei brennpunkt for alle dei mest splittande konfliktane i 2024: transdebatt, Gaza, Ukraina, generell vestleg kulturarroganse.

Ein månad tidlegare hadde eg intervjua Judith Butler, filosofen som noko urettvist får skulda og ære for ideen om at kjønn er ein konstruksjon, og som no, idet kjønnsdebatten hadde blitt mainstream i politiske val verda over, hadde gitt ut ei bok der hen skildra korleis ein hadde hamna her.

Både Butler og Erdogan hadde rett: Butler i at LHBT no hadde blitt eit effektivt skremsel for autoritære leiarar verda over, og Erdogan i at Grand Prix på ingen måte var ei så apolitisk hending som arrangørane påstod at ho er. I alle høve var det slåande kor effektivt referansen til trojanarkrigen fungerte; med berre ei lita setning omgjorde Erdogan det som elles kunne ha høyrst ut som banal propaganda frå Kreml, til ein overtydande og episk ladd maktkritikk. Det blei ikkje gammalt, dette bildet på korleis ein part i ein krig kan snike inn eit åtak under dekke av å vere ei feiring av felles gudar og verdiar. 

Alle vakre forteljingar byrjar i ruinar, sa ein kjend forfattar ein gong, og eg skreiv det ned i notatboka og tenkte at det høyrdest sant og bra ut. Men så måtte ein vel komme seg vidare derfrå, mot noko som enno ikkje er lagt i ruinar, for at forteljinga skal gi meining, tenkte eg, idet eg neste dag la ut på reise austover gjennom Anatolia, mot Georgia, der demonstrasjonane mot den føreslåtte agentlova straks skulle byrje røre på seg.

I det ufatteleg vide slettelandskapet som fór forbi utanfor togvindauga, låg det som ein gong var riktet til hettittane. Nyare funn i deira vrakrestar tyder på at det kanskje er meir historisk sanning i Iliaden enn ein tidlegare har trudd, at det faktisk kan ha vore ein krig mellom dei som budde i dei eldste laga av oldtidsbyen vi vitja, og folk frå det vi i dag kallar Hellas.

Under desse same slettene i Anatolia låg oljeleidningar som no blei brukte som ei bakdør inn i Europa for russisk olje. Moskva skal ha sikra seg tre milliardar euro gjennom eit smotthol i sanksjonane, som gjer det mogleg å kvitvaske – eller kanskje ein skal kalle det vestlegvaske – russisk olje i Tyrkia og sende han vidare til EU, heilt lovleg. Europeiske land får smykke seg med prinsipielle sanksjonar mot Russland, samstundes som dei i praksis held fram med å importere russisk olje som berre har fått ny avsendaradresse på vegen.

Då eg las det, tenkte eg på videoklippa frå Nato-møtet i 2018, der Trump kritiserte Tyskland for å ha gjort Vesten sårbar for Putins åtak ved å gjere seg avhengig av russisk olje, og på det retoriske gullet som låg og venta på dei her, alle som tener på å avsløre det vestlege som hyklersk.

Troja blei graven fram for 150 år sidan, av Heinrich Schliemann, ein mytoman tyskar som påstod å ha vore besett av å finne den segnomsuste byen sidan han var barn. På eit tidspunkt dumpa han den russiske kona si for å finne seg si eiga Helena, så lik den i Iliaden som mogleg, ho som var så vakker at ho utløyste krigen.

Ho måtte vere fattig og ho måtte vere blond og ho måtte vere gresk, sa han, og tilsette ein slags hallik til å leite ho fram. Han fekk tilsend ei passande ungjente som han tok med seg på eit utgravingstokt som skulle forårsake mykje meir øydelegging av Troja enn det den greske antikkens antikke grekarar makta. Han bulldosa seg gjennom lag av oldtidshistorie. Han fann mykje og herpa mykje, slik det gjerne er når ein grev seg nedover i fortida.

Eg klarte ikkje summere opp kva eg hadde lært i Troja. Eg berre skimta omrisset av ein idé, i form av ei absurd eventyrscene:

Tre trojanske hestar gjekk til slettene for å gjere seg meiningsmetta. Den første såg ut som ein oljeleidning, den andre såg ut som Melodi Grand Prix, og den tredje trojanske hesten såg ut som den trojanske hesten, men det var ikkje den, men ein kopi betalt av den tyrkiske staten sjølv, for å profittere på sine eigne forfedrars forjetta nederlag.

«Det Homer lærer oss, er ein konfliktens poetikk», sa Harold Bloom og meinte med det at det ikkje er konkret historisk innsikt vi får av å lese oldtidstekstar, men former som er gode å tenke og føle med, nettopp fordi dei viser oss at sjølv om vilkåra og hendingane ikkje lett lar seg samanlikne med våre, så er dei kjenslemessige formene dei blir erkjente i, ganske attkjennelege og konstante: sorg, kjærleik, ære, vald, sjalusi, raseri, glede.

Å høyre guiden i Troja forklare dei ni ulike laga av Troja, dei ni æraene som er stabla oppå kvarandre, sediment på sediment, var gradvis å sjå at han elska desse steinane, særleg dei frå dei midtre laga.

Mot slutten av omvisinga gjekk vi forbi eit amfi. Guiden forklarte at trojanarane i dei seinare generasjonane hadde bygd teateret til ære for keisar Augustus, ein gong då han kom på besøk, og at dei hadde tatt i bruk stein frå dei eldre laga av byen for å gjere det.

Guiden sukka. «Eg kunne ønske dei i det minste hadde bygd det lenger vekke og med andre steinar», sa han, og det gjekk opp for meg at i hans auge, frå perspektivet til ein som hadde grave seg djupt ned i antikkens antikk, så var dette teateret eit stykke glorete nymotens jugl, ikkje eingong to tusen år gammalt.