William Sem Fure

redaksjonen@dagogtid.no

I dei fleste fag finst det ei rekkje ting ein kan lære seg på skulebenken. Anna er ein nøydd til å gjere eit par gonger før det sit i fingrane. Som sjømann kan ein til dømes lære seg formlane for å rekne på framdrift, straum, vindstyrke, motorkraft og tonnasje – men å vite kva båten reint faktisk er i stand til ute på havet, det må ein til sjuande og sist lære seg gjennom prøving og feiling.

I løpet av min eigen karriere som linefiskar var eg borti ein seks–sju ulike skipperar, og eg merka meg fort at dei utøvde faget sitt på svært ulikt vis. Nokre av dei hadde det som for meg verka som eit magisk handlag; dei visste ikkje berre kor fisken var, men òg kor han ville vere ei veke eller ein månad fram i tid. Somme av dei kunne til og med spå kva storleik det ville vere på fisken, og kva prosent det ville vere av dei ulike sortane.

Andre var så håplause at det verka som om dei famla i blinde. Den verste av dei eg reiste med, var så sjanselaus at han måtte få koordinatane tilsende dagleg frå reiarkontoret. «Og Gud nåde deg om du kastar lina ein annan plass», som reiaren sa på satellittelefonen ein dag. (Eg stod i leideren til styrhuset og overhøyrde ein samtale som neppe var meint for meg.)

«No tener ein gjerne like mykje anten det er nord eller vest ein fer.»

Når ein jobbar som fiskar, er det dette alt handlar om. Anten finn ein fisk, eller så kan ein like gjerne fare heim att. For min eigen del enda til dømes turen med den håplause skipperen med ein lott som var så liten at han knapt dekte utgiftene eg hadde til klede og utstyr. Det er med andre ord mykje som står på spel, og langt den største delen av den psykiske børa fell på skipperen. Slik vert det gjerne til at dei dekksfolka som har ambisjonar, flokkar seg til dei som «kan å finne fisken», medan dei mindre gåverike endar med tilsvarande lite motivert mannskap.

Når det er sagt, har det skjedd saker i nyare tid som har jamna ut noko av den største skilnaden mellom fiskarane. Noko av mystikken er forsvunnen, av di ein i dag har svært gode tekniske hjelpemiddel til rådvelde. Eg snakkar ikkje her om dei mest konkrete, slik som til dømes ekkoloddet. Det som har hatt størst påverknad, er dei etter kvart enorme mengdene med data som har vorte innsamla over fleire år.

Mellom anna lanserte regjeringa ein organisasjon med namnet Barentswatch i 2012. Organisasjonen pålegg alle norske havgåande fiskebåtar å rapportere ei rekkje statistiske data – som dagsrapportar på fangst, koordinatar og botnforhold. Tidlegare var det ein månads utsetjing før rapportane vart offentleggjorde. Dette var mellom anna for at ikkje andre fiskarar skulle kunne nytte informasjonen til å finne ut kor fisken står i sanntid. Slik ville dei som fann stimane, i det minste få ei viss tid i fred på feltet før gribbane kom og pressa seg inn.

I dag er denne ordninga skrota, og alle data vert publiserte så snart dei er klare – gjerne same dagen. Informasjonssamfunnet har altså funne vegen heilt ut i Barents- og Vesterhavet. Det har til følgje at mindre erfarne skipperar ikkje lenger treng å finne plassane sine sjølv, men kan leggje seg der dei ser at andre fiskar godt. Alt i alt er dette sjølvsagt eit gode for dei fleste, men det gjer det òg vanskelegare for dei gode fiskarane å finne seg ein plass i fred.

Dette er «singelfisk», eller stortorsk, frå russisk sone, om bord på MS «Frøyanes Senior».

Ein annan skilnad på før og no er at skipperen ofte herska i meir einsam majestet tidlegare. Dei siste tjue åra har krava til skulegang og mannskap vorte strengare. Ein kan ikkje lenger reise ut med berre éin navigatør om bord, men er nøydd til å ha ein styrmann som nestkommanderande.

Før var skipperen åleine og gjekk gjerne svært lange vakter. Det var vanleg at han berre vart avløyst av kokken eller maskinisten når han skulle sove. (Slik fekk ein mellom anna den kjende stillingsutlysinga «kokekyndig maskinist med kjennskap til kysten», som seier noko om kva slags renessansemenneske denne ordninga avla fram.) Dette var naturlegvis ei stor påkjenning, men det gjorde òg at skipperen kunne halde tettare på løyndomane sine. Delar av denne kulturen vara ved heilt opp til mi eiga tid som fiskar. Til dømes er det ikkje så lenge sidan det var vanleg å skru av AIS-signalet på båten, slik at ein forsvann frå radaren til dei andre i flåten – for ikkje å avsløre dei gode plassane. AIS, eller automatisk identifikasjonssystem, er ein teknologi som sporar alle fartøy over ein viss storleik, slik at ein lettare kan finne sakna fartøy eller unngå kollisjonar. Dei seinaste åra har det vorte strengare krav om å vere pålogga, og slik forsvann ein av dei siste sjansane til å fiske i det løynde.

Før innføringa av moderne sporingsteknologi var det å utmanøvrere konkurrentane ein ikkje heilt uvesentleg del av yrket. Å halde andre frå å fiske på den same plassen kunne vere avgjerande, av di det tek tid for fisken å sige til etter at ein båt har drive fiske ei stund på same plassen. Dersom andre båtar kjem og tek over plassen med ein gong, vert gjerne tilsiget dårlegare.

Dermed gjekk det gjerne sport i å lure andre båtar bort frå dei gode felta. Dei verkeleg gode skipperane kunne òg omgje seg med ein viss mystikk for å byggje opp eit rykte rundt seg sjølv. Då eg snakka med skipperen Geir, som eg reiste med i 2016, kunne han fortelje meg om ein mykje omtalt manøver som vart gjord av ein veteran i faget.

«Dekksfolka som har ambisjonar, flokkar seg til dei som 'kan å finne fisken'.»

Ein av lineskipperane frå Stadlandet hadde oppdaga ein plass med mykje blålange og gjorde svært gode turar til Færøyane på ei tid då det var godt med fisk på dei kantane. Kvar sommar kom han heim med båten fullasta, og når folk spurde han ut, nekta han å svare på kor han hadde vore – eller han fortalde skrøner for å lokke dei langt av lei.

Ein annan skipper forbanna seg på at han skulle finne denne plassen, koste kva det koste ville. Då sommaren kom, og oppdagaren sette kurs for Færøyane, følgde den andre tett på han heile vegen vestover i to døgn. Færøyskipperen såg at han hadde ein annan i hælane, og sette seg ned for å pønske ut korleis han kunne riste han av seg.

Til slutt kalla han dekksfolka opp i styrhuset og bad dei om å gjere klar to såkalla endar. Dette er tauet som går frå dreggen på botnen til overflata, og som er bindeleddet mellom sjølve lina og bøya. Ein brukar å ha ein dregg og ei bøye i kvar ende av lina, derav namnet enden.

Mannskapet skjøna ikkje kvifor dei skulle kaste berre to endar, men inga line imellom: «Ikkje tenk for mykje på det», svara skipperen. «De skal tidsnok få sjå kva meininga er med det heile.»

Dei kasta først den eine enden, og deretter tøffa skipperen nokre mil framover i same farten som ein brukar å halde når ein kastar line. Så kasta dei den andre enden. For den andre båten som låg nokre kabellengder unna, såg det ut som om dei var i ferd med å kaste heile lina på vanleg vis. Skipperen tenkte at no hadde han endeleg avslørt den segnomsuste langeplassen, og sette i gang med å kaste heile sitt eige bruk så nær han kunne kome. Men då den første båten var ferdig med showet, halte dei inn dei to endane, snudde tvert og sette kursen mot den eigentlege fiskeplassen.

Baktanken hadde vore å få dei andre til å kaste lina si rett ned i ei undersjøisk steinrøys, full av rivner som anglane og lina sette seg fast i. Enden på visa var at lina rivna fleire stader, og dei måtte bruke lang tid på å hale ho opp og få orden i det øydelagde bruket. Innan dei var klare, var den andre båten forsvunnen og hadde kome seg usett til den rette plassen.

Frå Nordkappbanken i 2012: To dekkskarar brukar kastedregg til å ta inn bøya om bord på MS «Frøyanes».

Foto: William Sem Fure

Det vert gode historier av slike sprell, men som nemnt er det ikkje like god grunn til å gjere slikt i dag. I tillegg har dei fleste stadene i europeisk farvatn no internettdekning, noko som gjer at det er så å seie umogleg å halde på informasjonen. Miljøet er relativt lite, og dei fleste har vener og slekt spreidde ut i fiskeflåten. Det har hendt fleire gonger at eg sjølv har vorte kontakta av folk på andre båtar. Etter litt uskuldig innleiande småprat kjem gjerne det tilforlateleg spørsmålet: «Kor mykje de har i døgnet, då?»

Likevel er det med all denne informasjon slik som med mykje anna i vår tid. Vi har tilgang på uendeleg mykje data, men det er til sjuande og sist eit menneske som må gjere analysen og avgjere kva informasjonen kan brukast til. Dei ulike hjelpemidla er ikkje så mykje verde kvar for seg, men kombinert med kunne og erfaring, kan dei bidra til høgare presisjon på kasta.

Andre fiskefartøy kan gjerne bruke ekkolodd til å sjå kor dei skal leggje ut trålen eller setje garna. For linefiskarane er ekkoloddet meir eit indirekte hjelpemiddel. Det vert først og fremst brukt til å analysere botnforholda, til dømes for å unngå for mykje stein og korall som kan hekte anglane. Eller ein kan bruke det til å finne ei strekning med den rette djupna. Mange av dei elektroniske karta har berre omtrentlege djupner, og ekkoloddet kan difor vere ei god hjelp til å få eit meir presist bilete.

Straumloggen er ein annan reiskap som er mykje brukt. Har ein til dømes straum med ein knops styrke, veit ein at lina må kastast eit stykke ifrå, seks til sju kabellengder unna, parallelt med der ho skal liggje. Slik tek ein høgd for at lina driftar, og unngår at ho flyt forbi der ho skal vere. Andre gonger ser ein kan hende at straumen er for sterk til å kaste i det heile teke; då må ein finne seg ein annan plass eller ein annan innfallsvinkel.

Når alt dette er rekna på, kjem erfaringa til skipperen inn som den siste faktoren. Han (det er som regel ein han) har gjerne forsøkt seg med å kaste på ulike plassar tidlegare. Slik har han kan hende merka seg at nokre artar likar seg best på toppen av fjellrygger under sjøen. Andre finn ein kan hende ved foten av ryggen. I tillegg kjem årstida inn i biletet, sidan mange fiskeartar har ei meir eller mindre fast migrasjonsrute frå nordlege strøk, inn i fjordane og ut igjen.

Det må likevel seiast at denne delen av fisket har vorte mykje mindre føreseieleg dei siste åra, sidan drivhuseffekten har varma opp sjøvatnet.

Eg har sjølv mellom anna fiska hyse langt inne i russisk sone, noko ein ikkje pla gjere for tjue år sidan.

Rullen på MS «Frøyanes» på Nordkappbanken i 2012.

Generelt fiskar ein torsk og hyse nordafor, altså til dømes på Nordkappbanken eller i russisk sone, i vintermånadene. Om sommaren er desse artane vanskelegare å fange med line og held dårlegare kvalitet. Sommarmånadene vert difor gjerne brukte vestafor, på Færøyane, Rockall eller Shetland. Her fiskar ein rundfisk – altså lange og brosme.

Rundfisken er meir utfordrande å finne og krev meir av både skipper og mannskap. Det er fordi han gjerne er konsentrert på såkalla flekker – små, avgrensa plassar med heilt spesielle botnforhold. Her kan ein fort gjere fullstendig bomtur om ein ikkje veit kva ein driv med – uansett kor gode teknologiske hjelpemiddel ein måtte ha.

For å treffe så mange slike flekker som mogleg, kastar ein gjerne fleire kortare stubbar, som vil seie éi lengd med line. Slik vert det mykje kasting og haling av endetau, dreggar og bøyer – om ikkje anna får mannskapet øvd seg grundig på å kveile og kaste endane.

I mi tid som fiskar var det dårleg pris på rundfisken samanlikna med torsken og hysa, og slik hadde det vore i lange tider. Dimed vart sommarturane gjerne ein slags inngangsbillett for dei som var nye og ville prøve seg i faget. Dei eldre, vande fiskarane kunne gjerne stå over sommarturen for å få seg en skikkeleg ferie samstundes med familien. Slik opna det seg plassar for nykomarane. Å få innpass på turane nordafor – dei såkalla pengeturane – var ikkje alltid like lett, men med ein tur vestafor kunne ein få foten innafor døra. Dei siste to–tre åra har dette endra seg, og no tener ein gjerne like mykje anten det er nord eller vest ein fer.

Alt i alt har det vore gode tider for linefiskarane dei siste åra. Dei eldste fiskarane snakkar mykje om at yrket hadde lite status å by på då dei starta opp, men det har endra seg merkbart. No hender det rett som det er at folk hoppar av ein karriere på supplybåt eller oljerigg for å verte fiskar i staden. Det er absolutt fortent, og ein kan berre håpe at det held seg ved lag.

For om det er mykje nytt, er mykje òg ved det gamle. Enno finst det ingen reiskap som kan finne fisken og vite kor eller korleis ein skal kaste lina. Og enno er det dekksfolka som må stå i luka i all slags vêr.