Færøyane 2024

I seks somrar på rad har Hallgeir Opedal vore på reise for Dag og Tid. Han har gått heim til Odda, padla på Themsen, besøkt Sverige, Danmark, Finland og Island. Denne sommaren sende vi han til Færøyane. Her er hans rapport.

Dag 2: Tórshavn–Kirkjubøur–Sydradalur–Tórshavn

Nei! Straks eg slår augo opp, skjønar eg at eg har forsove meg. Eg bykser ut av senga og dreg frå dei golvside, tette gardinene. Utsikta frå rommet her i femte etasje på hotell Hafnia er endå meir imponerande i dagslys enn ho var i natt. Rett imot ser eg tårnet på Tórshavn domkyrkje, og den store urskiva viser ti over åtte. Ti over åtte!

Færøyane ligg ein time etter Noreg, så for meg er ho eigentleg ti over ni. Bakom kyrkjetårnet ser eg den vestre hamna og sentrum, og oppover dei slake fjellsidene gneistrar skarpt sollys i ein mosaikk av raude, gule og kvite hus. Igjen blir eg slått av kor mange lauvtre det er i Tórshavn. Færøyane elles er trelause, men her, luna av byen, veks det store tre av alle slag. Og for eit vêr – sol og jagande skyer.

Utsikt over gamlebyen i Tórshavn, og heilt ytst held regjeringa til.

Det blei seint i går kveld, og årsaka var at eg lenge grunda på kva eg skulle svare Jenis av Rana. Den kristenkonservative politikaren hadde omsider svara at han kunne treffe meg for å snakke om åndskampen, men kor tid?

«Du kan vælge mellem en af de kommende formiddage – tirsdag, onsdag eller torsdag kl. 10.00.»

Eg tenkte fyrst å vente med å svare til dagen etter. Då ville eg ha meir oversikt, men blei så liggjande i senga og vri meg. Klokka 01.13 strekte eg meg etter mobilen: «Topp! Skal vi seie onsdag klokka ti? Kor?». Så slokna eg. Jenis av Rana må vere ein natteramn, for no ser eg at han svara berre elleve minuttar seinare: «Ja – du møder onsdag kl. 10 udenfor Lagtinget – da vil jag være der. atb. Jenis».

Kva tyder atb? Eg googlar: Alt til bedste.

Det er lett å sjå kven som er turistar i frukostsalen, dei sit i fleecegenser og turbukser. No er det ikkje mange igjen, dei er vel ute for lengst og turisterer. Er det eit verb? Å turistere? Det burde det vore. Nedst i lokalet sit nokre danske pensjonistar, som tek seg god tid før dei skal ut og turistere. Eg fyller fatet med raudglinsande, røykt oppdrettslaks og bleik eggerøre, og mens eg et, ser eg på kartet som eg fekk på leigebilkontoret. Kor ska vi reis hen?

Eg bad Visit Faroe Islands setje opp eit forslag til ei rundreise, men det klarte dei ikkje. Súsanna skreiv i ein e-post: «Mange har Tórshavn som base og så laver de dagsturer ud fra hovedstaden.» Ho hadde mange forslag til kor eg kunne reise, men òg til ein plass eg ikkje måtte reise: «Vi plejer at anbefale at droppe Saksun, selv om det er smukt, da bonden der ikke er så glad for gæster.» Og så Saksun, då, som er ei av dei mest besøkte bygdene på Færøyane. Eg lurer på kven denne sure bonden er?

Men noka rundreise får eg altså ikkje til, for vegnettet her er meir som ein blekksprut. Ein må ut i den armen, som endar i til dømes Saksun, og deretter attende og så ut i neste arm, som endar i ein foss, ei grotte, ein steinformasjon eller ei ny fjordbygd.

Slik må eg jobbe meg over øyane, og det seiest jo at alt ligg ein times køyretur frå hovudstaden. Ja, sett bort frå Su¿uroy. Dei har enno ikkje fått tunnel, og båtturen ned til den sørlegaste øya tek to timar. Men kor skal eg i dag? Det er som å kome inn på Tusenfryd: Kva attraksjon skal ein ta fyrst – SpeedMonster eller ThunderCoaster?

Kva har ChatGPT anbefalt? Som nemnt har eg teke i bruk kunstig intelligens for å setje opp ein plan for desse dagane, og på dag to, altså i dag, tysdag, skal vi sjå… står det at eg skal utforske Tórshavn:

Besøk Tinganes og gamlebyen.
Utforsk Skansin-festningen.
Besøk Listasavn Føroya (kunstmuseum).

Av lista skjønar eg no at ChatGPT enno ikkje er heilt på høgde med den menneskelege intelligensen, for ho manglar det mest opplagde turistmålet her i Tórshavn: Kirkjubøur! Det er berre eit kvarter å køyre ut til kongsgarden og det gamle bispesetet. Der ligg den eldste kyrkja, og der vaks kong Sverre opp, han som talte Roma midt imot, og der held Patursson-klanen til.

Om Ólavur Patursson tek over, blir han 19. generasjon på Patursson på Kirkjubøargardur.

Men før eg køyrer dit ut, vil eg no rusle ein tur gjennom gamlebyen på Tinganes, og det er ikkje langt å gå. Rett bakom hotellet ligg dei første små trehusa med torvtak. Sørausten fyk iskald i smog og smetter, det er trapper og smale hellelagde passasjar mellom vegger og nover, og det er merkt kor turistane helst skal gå. Dette er ikkje noko museum, det bur autentiske folk i husa.

Eg går tvers gjennom, det tek ikkje mange minuttane, og kjem ytst på neset som deler Tórshavn i Eystaravág og Vesteravág. Der prøver eg å ta bilete av det tre etasjar høge Skansapakkhusi¿. Er det her Lagtinget held til? Det er det største huset, så det vil eg tru, og då er det her eg skal møte Jenis av Rana i morgon.

Bakom det tidlegare pakkhuset ligg «regjeringskvartalet», og når eg går mellom dei raudmåla husa, ser eg eit moderne inngangsparti. I glaset er riksvåpenet til Færøyane prega inn – ein vêr med krullhorn i gull på blå bakgrunn. Under står det skrive med kvite bokstavar: Løgmansskrivstovan, statsministerens kontor. Under der igjen: Fíggjarmálarádnum, finansdepartement, og så Uttanríkistænastan.

Så er det altså her utanriksminister Høgni Hoydal sit og ignorerer e-postane mine. Skal eg høyre om han er inne? Å gå umeld til ein utanriksminister er vel dristig, men dette er Færøyane – eg dreg opp døra. Bak glasvegger ser eg ei rad med kontor, og på kortveggen ein liten resepsjon med ein kvitblømande orkidé. Det er ingen folk, men ein laminert papirlapp er teipa opp på glaset: Um eingin er í móttøkuni, vinarliga ringid vid klokkunni.

Færøysk er no ikkje så vanskeleg å skjøne. Ingen er i mottaket, så eg trykkjer på ringeklokka. Etter eit halvt minutt dukkar ei kvinne opp. Eg fortel kven eg er, og at eg i lengre tid har forsøkt å få fått i Høgni Hoydal, men han svarar korkje på telefon eller e-post, og…

Meir treng eg visst ikkje seie, ho tek opp telefonen, og snart etter høyrer eg nokon trampe ned trappene. Oi, dette kjem brått på. Eg er ikkje budd på å snakke med utanriksministeren no, eg ville no berre høyre om…

Det er ikkje han. Puh! Ein skalla mann i femtiåra med briller, tweedjakke og tredagarsskjegg presenterer seg som Herálvur Joensen, sekretæren til Høgni Hoydal.

– Har ikkje Høgni svart på e-post?! Det var ulikt han. Han brukar no å vere om seg når journalistar tek kontakt.

Eit intervju med ei norsk avis vil Høgni garantert stille opp på, men han er her ikkje i dag. Nei? Nei, han er heime og passar barnebarn. For å vere på den sikre sida kikar Herálvur ut glaset og over gata. Det er i bygningen der han har kontoret sitt, fortel han, men nei, det ser mørkt ut. Om han kan få telefonnummeret mitt, lover han å kome tilbake, og han kan garantere at Høgni vil la seg intervjue.

– Når passar det for deg?

Eg blir usikker på om eg skal fortelje om avtalen i morgon. Kan det slå feil ut? Høgni er trass alt ein liberal sosialist som er for abort og kjempar for rettane til heile LHBTQ+-balletten, og om han no får vite at eg leflar med kristenkonservative krefter, så kan han kanskje tenkje at eg heller blir heime med barnebarna. Skal eg seie det? Eg må seie det.

– Eg har ein avtale med Jenis av Rana i morgon klokka ti, elles – når som helst.

Eg klarer ikkje sjå noka overrasking eller nokon uvilje i andletet til Herálvur.

– Du høyrer frå meg, seier han.

Yes! No har eg vind i segla, og den mislukka gårsdagen kan eg leggje bak meg. Eg kan lyfte blikket, sjå framover, og leia går til Kirkjubøur. Nede i hamna finn eg bilen og smyg han gjennom dei smale sentrumsgatene, og igjen blir eg slått av kor stor Tórshavn er. Det bur om lag 21.000 her i byen, av til saman 54.000. Radiokanalen er den same som i går, Kringvarp Føroya, men mens dei i går kveld spelte salmar, går det no i listepop. Men så er det brått nyhende og mange ord er attkjennelege, og no snakkar dei om arbeidsløysa, men om ho går opp eller ned, er eg enno ikkje i stand til å avgjere.

Ute av bykjernen køyrer eg oppover det slake fjellet med torv og myr og gras og sau og vindmøller, og det er eit slikt guddommeleg lys.

«Allerede den første landkjenning vil kunne gi den reisende erfaringer for at lyset er alfa og omega for det færøyiske landskapet», skreiv journalisten og forfattaren Jørgen-Frantz Jacobsen i 1936. Eg skjønar presis kva han meiner, og stansar for å ta bilete av nokre sauer som beitar i vegkanten.

Sau er populært stoff i Dag og Tid, og før eg reiste, sa redaktøren at han ville vite alt om færøyske sauer, kva tid lammar dei, kva et dei, kva er slaktevekta, og spesielt dette med slaktevekt var han oppteken av.

Når eg bikkar over fjellkanten, ser eg øya Hestur midt imot. Det bur visst berre fjorten menneske der ute, og ho er den minste av dei busette øyane. Eg blinkar mot venstre, køyrer rakt forbi ferjekaia og fortset på den smale vegen langs sjøen. Også her beitar sauer, og snart ser eg kongsgarden i Kirkjubøur.

Det finst ikkje ein reportasje eller reiseskildring frå Færøyane utan noko om Kirkjubøur. I tidlegare tider, då NRK dreiv med folkeopplysning, sende dei jamt ut reporterar for å lage program om naboane våre i vest. Programma fekk titlar som «Livet på Færøyene», «Færøyene og fiskerigrensa» eller som i 1965: «Et folk i havet». Den 25 minuttar lange filmen i svart-kvitt opnar med dramatisk musikk og sola som blenkjer i storhavet, av bølgjer som slår mot klippene, av stupbratte fuglefjell, mens reporteren les ei poetisk og pompøs innleiing:

«Forbausende for nykommeren er den overdådige intense grønnfargen som på mange steder preger Færøyene. Som et lysende smykke løfter det seg av havet. Men det hender også at det kommer en i møte som en veldig hundeflokk, svarte og vilt snøftende, under bygeværets skingre og fanfareaktige lys, som Jørgen Frantz-Jacobsen sier det». Nei, det er ikkje noko originalt i å sitere den færøyske forfattaren. Kameraet panorerer frå havet og inn mot den vesle grenda Kirkjubøur.

«På sørvestsiden av Strømøy, den største av øyene, ligger Kirkebø med Olavskirken og Magnuskatedralen.»

Klipp til Olavskyrkja og den halvferdige katedralen, så til ei lafta røykstove, og i neste klipp er vi innandørs, der ein staseleg mann sit rakrygga i vest, slips og den tradisjonelle strikkejakka med sylvknappar:

«I røykstova på kongsgården møter vi Patur Patursson…».

Alltid Kirkjubøur, og alltid ein Patursson. Familien har budd på kongsgarden i Kirkjubøur sidan 1557, og har sett varige spor etter seg. Høvdingen blant dei er landsfaderen Jóannes Patursson (1866–1946), bonde, forfattar, diktar og politikar. I 45 år hadde han fast plass i Lagtinget, og han var ei kraft i kampen for frigjering og sjølvstende. Ei avgjerande hending var Jólafundurin – julemøtet i 1888.

To dagar før julaftan var det sett inn ein annonse i vekeavisa Dimma. Eigentleg heitte ho Amtstidende for Færøerne med undertittelen Dimmalætting, som tyder daggry: «Alle er inviterte til tinghuset annan juledag klokka tre etter middag, der vi har tenkt å drøfte korleis vi best kan verne færøysk språk og færøysk kultur.» Invitasjonen var underteikna av ni framståande færøyingar, og til sist stod J. Pa¿urson.

Fire dagar seinare møttest dei i lagtingshuset. Det var eit forferdeleg uvêr denne juledagen, og mange nådde ikkje frå øyane og inn til Tórshavn. Den 22 år gamle Jóannes Patursson gjekk over fjellet frå Kirkjubøur, og med seg hadde han eit dikt han hadde skrive. Det var langt, til saman 17 vers, og sjølv var han for blyg til å framføre det, og oppgåva fall på diktarbonden og Dimma-redaktøren Rasmus Effersøe. Han reiste seg og deklamerte:

Nú er tann stundin komin…

Desse orda vekkjer framleis ein gneiste i fridomshungrige færøyingar. Fyrste vers går om lag som dette: «No er den stundi komen her til lands, at vi saman skal taka hand om å fremje det færøyske språket». Ja, noko slikt. Og siste vers: «Kvil i fred, gamle forfedrar, Noregs krigarar, færøyingar skal ikkje eige skamma av å svike arven.»

Som mange færøyingar var også Jóannes Patursson oppteken av dei norske røtene. Han hadde studert på jordbruksskulen på Stend i Fana og sidan landbrukshøgskulen på Ås, og var ofte i Noreg.

Lat oss gå fram til 1906, og til den tradisjonsrike opninga av Lagtinget som alltid skjer under olsok, nasjonaldagen til Færøyane. Ein oppglødd Jóannes kom heim frå København etter forhandlingar med dei danske styresmaktene. Han hadde med seg det som blei kalla Tilbodid – tilbodet: Lagtinget skulle no sjølv få krevje inn skattar slik at dei kunne finansiere bygging av vegar og hamner, men forslaget møtte motstand.

Fleirtalet frykta skatteauke og ville heller fortsetje å vere eit amt under Danmark. Frå det året blei det eit skilje i færøysk politikk. Dei som enno ville vere under den danske krona, fylka seg i Sambandsflokkurin, sambandspartiet, Jóannes Patursson og dei andre i Sjálvstyrisflokkurin, sjølvstyrepartiet.

Og om vi hoppar fram nokre år til: Jóannes Patursson var ei utolmodig sjel, og vinteren 1939–40 braut han med det gamle partiet sitt og stifta det radikale Fólkaflokkurin. Under krigen var kontakten med Danmark minimal, og færøyingane merka vel at dei eigentlig klarte seg godt utan danskane. Jóannes Patursson ville gjere som Island gjorde i 1944: erklære Færøyane som ein sjølvstendig stat. Igjen møtte han motstand. Men var det Lagtinget som skulle avgjere eit slikt spørsmål? Skulle ikkje folket sjølv få bestemme?

Dette leidde fram til den historiske folkerøystinga i september 1946. Av dei godt 11.000 røysteføre gjekk 49,27 prosent inn for å halde på unionen, mens 50,73 prosent røysta for lausriving. Resultatet kom overraskande på dei alle, og det skilde berre 166 røyster. Dessverre fekk ikkje Jóannes Patursson med seg denne hendinga, for han hadde døydd seks veker tidlegare.

Det sparte han òg for det skuffande etterspelet. Kongen av Danmark sette avrøystinga til side, ho var berre rådgjevande. Mange var nok letta over det, for Færøyane var ikkje budd på å klare seg sjølv i 1946. Men avrøystinga blir framleis nytta som argument for lausriving. Nei, meir om dette om/når eg får treffe utanriksminister Høgni Hoydal.

Gjæser går fritt ikring, for på Færøyane finst ikkje rovdyr. Av rovfuglar er det kråke, ramn, svartbak og smyril – dvergfalk.

Eg parkerer bilen nede ved moloen og ruslar opp i tunet på kongsgarden. Imellom gardshusa ruslar nokre turistar, men det er ikkje sjenerande mange som turisterer her. Fyrst ser eg katedralen, som blei påbegynt kring 1300. Han blei aldri ferdig, og det er berre veggene som står. Så inn i røykstova, der ein gjeng spanjolar blir viste rundt.

Utanfor eit uthus står ein ung kar i arbeidsbukse, støvlar og brunmønstra ullgenser og prøver å få start på ein grasklippar. Han dreg i snora, men det er ikkje noko liv. Det er i slike stunder eg skulle ønskt eg var motorkyndig, sagt noko slikt som at har ho surna? Eller: Har du sjekka tennpluggen! Nei, eg blir berre ståande og sjå på, og når han brått snur seg, glepp det ut av meg:

– Har ho surna?
– Kva?
– Har ho surna?
– Eg veit ikkje kva som er gale.
– Veit du kor Tróndur Patursson bur?
– Tróndur? Skal du treffe han?

Nei. Eller jo. Fleire med kjennskap til Færøyane har tipsa meg om Tróndur Patursson, han er kunstnar og ein fargeklatt, seiest det, og så er han oldebarn av den vidgjetne Jóannes. Eg har forsøkt å ringe han, men han tek ikkje telefonen og svarar heller ikkje på e-post, men om han no er her, kan eg no slå av ein prat.

– Eg trur ikkje han er heime. Han arbeider inne i Havn.
– Havn?
– Tórshavn. Han arbeider støtt, og har eit atelier på verftet der inne. Tróndur er bror til bestefar min. Dei var faktisk tvillingbrør.

Eg prøver å skjule begeistringa. Ungguten som no står framføre meg, er altså ein lys levande Patursson. Ja, han blir vel tipptippoldebarn til landsfaderen Jóannes? Om ikkje det er stort nok: Den 29 år gamle Ólavur Patursson fortel at han er odelsgut her på Kirkjubøargardur.

– Wow!

No bur han i Tórshavn, der han utdannar seg til maskinmekanikar. Det er sauer dei driv med på kongsgarden, og så har dei nokre storfe gåande på ei øy, fortel han.

– Skal du ta over garden?
– Eg veit ikkje. Eg har tre brør, og far min seier at vi må bestemme sjølve. Eg kjenner på ei forplikting og likar å jobbe med dyr. Men så er det alle desse turistane som kjem hit.
– Eg har høyrt at det er nokre bønder som er sure på turistane?
– Ja, om dei er sure på turistane, veit eg ikkje, dei er vel meir sure på styresmaktene som tillèt all turismen. Kor har du det frå?
– Nei, eg høyrde om ein bonde i Saksun som var sur.
– I Saksun, ja. Det er vel han Johan Jógvanson, det.
– Kjenner du han?!
– Eg kjenner no til han, og eg skjønar frustrasjonen hans. Nei, kor sauene våre er? Dei går no rundt her. I neste veke skal vi hente dei heim for å få dei klipte. Det er profesjonelle klipparar som kjem, og vi må vente på tur. Denne veka trur eg dei klipper ute i Sydradalur.
– Kvar er det?
– Det ligg ei mil lenger nord frå her.

Ein eldre kar kjem til, det er onkelen, viser det seg, og eg skal ikkje banne på det, men eg lurer på om han seier noko om at klipparen har surna. Når eg kjem ned til bilen, høyrer eg grasklipparen starte.

Sauene er henta ned frå fjellet til garden til familien Lützen i Sydradalur for å bli klypt. Ein gong sa dei at ull var gull, men slik er det ikkje lenger. No blir det meste av ulla brent.

«Vi har eit gamalt ordtak på Færøyane: Eg lever av kyr, men for sauene.»

Thorvald Lützen, bonde i Sydradalur.

Kvifor ikkje nytte dagen til å lære meir om den færøyske sauen, så er det unnagjort. Vegen mot Sydradalur går langs sjøen. Det er ein smal veg, og han blir smalare, og så er det eit parti med oljegrus, og eg vurderer å snu, men det er ingen plass å snu, så eg fortset. Etter tjue minutt bikkar eg kanten, og der nede på flata ser eg ein einsleg gard. Det er ein stor driftsbygning og fleire småhus. Eg snirklar meg ned den svingete vegen til tunet, der det står eit tjuetal bilar parkerte, men eg ser ingen folk.

Jo, heilt nede i stranda, i eit grått murhus, er det folk. Mykje folk. Eg ruslar ned. Fleire ungar styrer på, nokre sauehundar ligg i solveggen, border colliar. Det er sauebrek og lått. Ut av ei dør kastar ein kar ein famn med saueull ned i ein sekk.

­– Hei, seier eg.
– Hei, svarar han.
– Er det slik at det er klipping her i dag?
– Ja, det er det så absolutt.

Han opnar døra.

– Det står kaffi og øl på bordet. Det er berre å forsyne seg.

Det er sikkert femten–tjue karar der inne, og kva dei gjer alle, er ikkje godt å seie. Klippinga er visst ei lita høgtid, der familie og vener kjem for å hjelpe til, men med kva? Dei står mest og pratar, ser det ut som. Berre éin kar er på jobb. Han står bøygd over ein sprellande sau, kastar han lett rundt, låser han fast med føtene, og ulla sklir av som bananskal.

Dei er mange i sauefjøsen, men stort sett berre éin arbeidar. Tidlegare brukte dei profesjonelle klipparar frå New Zealand, no brukar dei lokal arbeidskraft. Marcus Klementsen frå Sandoy klipper opptil 40 sauer i timen.

Ein gong sa dei at «ull er Føroya gull», men ikkje no lenger. Ulla er full av flokar og skit, og det meste blir brent. Inne i fjøsen treffer eg Thorvald Lützen. Eigentleg er det sonen som driv garden, men han er travel, så gamlebonden tek seg av praten, og no nokre sauefakta: Det er om lag 70.000 sauer på Færøyane, rasen er gamal norsk spelsau, og dei går ute heile året. Rovdyr finst ikkje på Færøyane, knapt rovfugl, og det er derfor det går gjæser overalt. Dei einaste rovfuglane er kråke, ramn, svartbak og smyril – dvergfalk. Sau er kultur og identitet, og fram til fiskeriet blei modernisert, var det den viktigaste inntektskjelda. No importerer dei mykje sauekjøt frå England og New Zealand, fortel Thorvald.

– Eg skjønar ikkje det. Er de ikkje sjølvforsynte?
– Nei, vi skjønar det ikkje heilt vi heller, men i snitt et ein færøying 22–23 kilo sauekjøt i året.

I dei siste åra har sauehaldet blitt omstridd. Sauene går fritt og beitar ned alt som veks. Kvar vinter døyr om lag 4500 lam av svolt eller kulde, og landbruksforskarar og dyrevener har teke til orde for å halde sauene innandørs om vintrane. Det vil krevje ei total omlegging og store investeringar.

– Det er berre kvinnfolk som vil dette, seier ein kar.
– Kvinnfolk?
– Kvinnfolk, og menn som tenkjer som kvinnfolk. I tusen år har vi drive med sau på dette viset, og no vil dei at vi skal leggje om. Det er tøv.

Thorvald Lützen ler i skjegget og er meir diplomatisk. Til saman har dei 270 sauer på garden, men det er mjølkekyr dei lever av.

– Vi har eit gamalt ordtak på Færøyane: Eg lever av kyr, men for sauene.
– Når lammar dei?
– Vi slepper vêrane ut i november–desember, og så lammar søyene i april–mai.
– Og kva er slaktevekta?
– Slaktevekta?
– Ja, kva veg ein skrott?
– Vi reknar slaktevekt i pund, og hos oss ligg ho på 34–36 pund. Det blir vel 16–17 kilo.

Mobiltelefonen ringjer, og eg går utandørs. Det er Herálvur Joensen frå utanriksdepartementet. Høgni Hoydal kan møte meg alt i morgon!

– Når då?
– Kan du ikkje berre kome etter at du har vore hos Jenis?
– Eh… OK.
– Då seier vi det sånn.

To krevjande intervju på ein formiddag? Det er eitt for mykje. No må eg nytte tida til å lese meg opp. Og få Færøyane inn under huda, eg må avstemme sjel og sinn og hjarteslag med den færøyske pulsen.

Framhald neste veke