Lytt til artikkelen:

Vegard Ulvang, Stein P. Aasheim og eg går mellom sumarfylte hus og nyt augustsola og den gode stemninga – og fortrengjer i det lengste at me skal ut att i kajakk.

Det var tre stille karar som kom i land etter ein røff tur frå fastlandet. Eg innrømmer det. Sjøen som såg stille og innbydande ut då me la frå, vaks og vaks. Ikkje brått, men til store saktegåande dønningar. Det var likevel først då eg såg hurtigruta forsvinne i bølgedalane, at eg forstod alvoret.

Det er ikkje så rart at dette kjente havstykket oppfører seg slik, sjølv i lite vind. Nokre nautiske mil ute er det over 400 meter djupt. Når havstraumane pressar dei enorme vassmengdene inn mellom Loppa øy og fastlandet, blir det trongt om plassen der havbotnen berre er 30–40 meter djup.

Men pratelysta kom raskt attende då kajakkane låg trygt på stranda og me fekk molter og krem frå to øyværingar som hadde følgt overfarten vår i kikerten.

Eit sentrum i havgapet

Me vakna til ein blafrande teltduk. Sjøen dreiv sterk og kvit forbi. Ingen av oss hadde det travelt med å kome ut av soveposen.

Eg har vore på Loppa øy ein gong tidlegare, på slutten av 1980-talet. Som skulevikarreporter for Altaposten skulle eg dokumentere vårens saueslepp. Dyra vart frakta med båt frå Alta og skulle ete seg feite på det frodige sumarbeitet. Eg hugsar godt støyen på veg utover, men endå betre den eventyrlege heimturen i den låge midnattssola.

No er det ingen dyr att på det gode beitelandet. Då folk flytta frå øya, vart det vanskeleg for fritidsbuarane å halde gjerda oppe og sauen ute, og tilhøva vart etter kvart anstrengde. Kulturlandskapet er truleg den største taparen i konflikten.

Loppa øy har ei særs lang og interessant busetjingshistorie. Arkeologiske funn viser at det var stor aktivitet allereie i jernalderen. Ifølgje historikar Håvard Dahl Bratrein vitnar funna om at øya har vore ein norrøn utpost med administrasjon, handel og forsvarsfunksjonar. Ikkje så vanskeleg å skjøne, når ein ser kor sentralt ho ligg i leia – mellom storhavet og fastlandet – for den som vil kontrollere trafikken vidare nordover.

Loppa øy fekk si første kyrkje i mellomalderen. Etter den tid har ho hatt fleire kyrkjebygningar. I 1747 vart det reist ei korskyrkje med over 200 sitteplassar. I dag står berre grunnmuren att, etter at ho fall for dei tyske flammane i 1944. Heldigvis vart mykje av inventaret berga, mellom anna veggtavler frå 1600-talet. Noko av dette fekk plass i den attreiste kyrkja frå 1953.

Skiferdrift

Me følgjer ein sliten bygdeveg over til Mevær, staden kor hurtigbåten legg til tre gonger i veka. Hamna kom hit, omsider, på slutten av 1970-talet, då ein trudde skiferproduksjon ville dempe fråflyttinga frå øya. Skiferen ligg i dagen, og det hadde vore produksjon i fleire tiår, men utan ei skikkeleg hamn var det vanskeleg å skipe han regelbunde ut til marknaden. Store summar vart tinga frå Distriktas utbyggingsfond og fylkeskommunen for å byggje veg og trekkje straum til skiferbrotet – og ikkje minst for å lage ein skikkeleg molo. I 1978 såg AS Loppa Skifer dagens lys, med åtte–ti mann i arbeid. Tre år seinare gjekk selskapet konkurs.

Me ruslar rundt det søraustlege hjørnet av øya, på veg attende mot handelsstaden Loppa. Det er folk i dei fleste husa no om sumaren, og dei fleste som eig ein stad her ute, er anten fødde her sjølve eller har foreldre som kom herifrå. «Me sel ikkje til framandfolk», får eg som kontant svar når eg spør om byfolk har begynt å interessere seg for fritidsbustadene.

Det er samstundes vanskeleg å få skikkeleg svar på kor mange som eigentleg bur fast på øya. Eg har lagt merke til, på fleire av småstadene me har vore innom, at folk nyttar omgrepet overvintrar for å skilje dei fastbuande frå dei mange som er her store delar av den ljose årstida.

Handelsstaden

Me blir invitert inn i hagar på kaffi, lefse og blautkake. Mange vil snakke om olympiske bragder, men me får samstundes historier om den vanskelege overgangstida for denne øya som har vore så velsigna med fisk, beiteland og rypefangst. «Me budde på torskeryggen, men hadde inga hamn», blir det sagt som ei forklaring på fråflytting. Folk måtte trekkje båtane opp på land, men det nytta ikkje då dei vart større. Og då det endeleg kom ei skikkeleg hamn, var det for seint. Mange hadde alt funne eit nytt liv på fastlandet.

Rundt eit kaffibord, i le frå nordausten, får me høyre korleis det var for ei ung jente på 1970-talet å reise heim på helgebesøk frå skulen i Øksfjord. I vinterstorm, med eit hav som froda, måtte ho firast ned saman med postsekkane til ein ventande robåt. Nokre gonger vart det for farleg. Då måtte ho sjøsjuk og fæl følgje med attende til Øksfjord.

Det er laurdag ettermiddag og stor stemning på handelsstaden Loppa. På den nedlagde skulen er ein gjeng samla for å feire eit 60-årslag. I den gamle handelsgarden skal det vere 80-årsfest.

På byrjinga av 1990-talet var det 14 fastbuande att på øya. Då kjøpte brørne William og Richard Bertheussen frå Alta det tradisjonsrike handelshuset, som hadde vore i familien Solbergs drift og eige sidan 1903. Dei to ungkarane på 26 og 27 år skulle drive vidare som før, kunne ein lese i avisene. Dei overtok butikken, posten, skipsspedisjonen, vêrobservasjon og ein haug med sauer. I tillegg ville dei satse på turistar som ville plukke molter og skyte ryper.

Men utviklinga ville det annleis. Etter nokre år vart det slutt. I dag tilhøyrer begge brørne, og deira åttiårige far, den store flokken med sesongbuarar her ytst i havgapet. På Loppa øy er det berre tre overvintrarar att.

Grensesteinen

Timane går. Vinden aukar på. Stein har bestemt seg: «Eg tek hurtigbåten attende til Øksfjord». Vegard og eg ser på kvarandre. Deretter på Stein. Han har gjort det meste i vill natur, men verkar no svært overtydd om at han ikkje vil ut att i kajakk.

Yr lovar mindre vind til natta. Me steiker småsei på primusen, skjenker eit glas raudvin og stiller klokka på fire.

Det er eit eventyrleg ljos og spegelblank sjø då Vegard og eg legg frå land klokka fem neste morgon. Me padlar høgstemt mot fjella i Troms. Det var ein tabbe av Stein å bli att, seier eg. Når me passerer Loppakalven i lett medvind, er eg framleis overtydd om at han kjem til å angre avgjerda si. Nokre minutt seinare er eg ikkje like sikker. Og då me nærma oss Brynnilen, grensesteinen mellom Troms og Finnmark, ofrar eg ikkje Stein ein tanke. No har eg meir enn nok med å halde meg på rett kjøl. Bølgjene er ikkje så høge, men dei er krappe – og straumen dreg kajakken i alle retningar. Det er sjølvsagt ikkje så vanskeleg å forstå at det blir eit virvar av bølgjer og straum, om du tenkjer på alt fjordvatnet som møter storhavet her ved innlaupet til Kvænangen. Men eg tenkjer ikkje på det. Eg konsentrerer meg berre om å halde meg flytande – for dette er ikkje staden eg vil teste om eskimorulla sit, eller om Vegard og eg er dyktige nok med kameratredning. Eg innrømmer at eg pustar letta ut når me sig inn på hamna på Andsnes. Finnmarks vestlegaste busetjing.

«Dokker er tidleg på han.» Jungeltelegrafen er framleis verksam. Klokka er åtte om morgonen, og me blir bedne inn på frukost – og kveitehovudsuppe.

Ein samisk litterær pionerstad

Det går ein kort vegstubb mellom Andsnes og Seglvik. Likevel verkar det som dei to bygdene ligg langt frå kvarandre. Andsnes rettar seg nordover, mot storhavet, Loppa og Finnmark. Seglvik ser innover fjorden, mot Kvænangen og Troms. Rett nok må folk i Andsnes til Seglvik for å ta rutebåten. Men då kjem dei til Skjervøy og Burfjord, og ikkje til Øksfjord. Troms fylkestrafikk og Snelandia snakkar tydelegvis ikkje same språk, sjølv om dei no er styrte av same fylkeskommune. Det er ikkje minst trist for ei gryande turistnæring som kunne ha tilbode unike opplevingar mellom hurtigrutehamnene Skjervøy og Øksfjord.

Me går i land i Seglvik, heimstaden til den samiske forfattaren Anders Larsen. I 1904 grunnla han Sagai Muittalægje her i bygda. Nyhendeforteljaren, som avisnamnet tyder på norsk, vart den første samiskspråklege avisa som hadde ei viss levetid.

Vegard møter ein gamal kjenning. Frank Håkonsen var stuert på ei selfangstskute som Vegard vitja med eit Gutta på tur-program. Frank er delvis vaksen opp i Kautokeino og delvis her i Seglvik. Han snikrar no på fjøset han har bygd om for å ta imot turistar som vil til Kvænangen for å sjå på kvalane som søkjer inn hit om vinteren.

Me har padla over to mil sidan klokka fem. Eg er lang i armen. Det er freistande å bli hjå Frank og ete meir tørka reinhjarta og røykelaks. Men me har langt att. Det er tre mil innover fjorden før me treffer ein bilveg.

Jafet Lindeberg

Eg kjem til å tenkje på Jafet Lindeberg frå Baddern i Kvænangen, då me er attende i kajakkane. I 1898 vart han med «The Manitoba», som la ut frå Alta med 112 personar og 535 køyrerein. Ei gruppe reindriftssamar var engasjert for å køyre varer til vanskelegstilte gullgraverstader i Alaska. Mange av dei andre om bord vart med for å søkje eventyr og lykka på andre sida av havet. Og Jafet fann gull. Mykje gull. I løpet av kort tid vart han mangemillionær og ein av Alaskas største gullgruvedirektørar.

Nokre år seinare kom han attende til Kvænangen ein snartur – med ein gullklump på 0,6 kilo i lomma. Jafet la ikkje skjul på rikdomen sin, og la ut på ein segnomsust tur innover fjorden, i same lei som me no padlar. Han hadde leigd ein åttring med mannskap og tok med seg sambygdingen «Kongo-Hansen», som hadde vore «sjef for negrene i Belgisk Kongo». Dei to verdsvande karane frå Baddern fylte opp båten med svisker, rosiner og madeira – i tillegg til «telefonistinner, sydamer og elefanttenner» – og lét seg ro frå stad til stad innover Kvænangen for å helse på fjordfolket.

Eg ser innover på Kvænangsruta som kryssar fjorden på veg frå den eine småstaden til den neste. Stader du knapt har høyrt om: Reinfjord, Valanhamn, Spildra. Eg ser over på den mektige tinderekka på vestsida av fjorden. Til babord kjem toppen av Langfjordjøkulen til syne. Det er mektig å vere på tur i slike omgivnader. Og det set ein spiss på turopplevinga å treffe gjestfrie folk som raust fortel historiene sine.

Me padlar under stupbratte fjell på austsida av fjorden. Eg ser ei straumline som klorar seg fast i fjellsida. Ho vitnar om ei tid då heile landet skulle takast i bruk. Då også Olderfjord, Skavnak og Segelvik skulle ha straum. Det er neppe slike småstader Viktor Norman har i tankane når han uroar seg for at distrikta blir fråflytta. Heller ikkje stader som Spildra, er eg redd – den livsviljuge øya eg har i baugen. Nei, småstadene i Loppa og Kvænangen er nok utkanten til utkantane i dei fleste samanhengar. Dei er kanskje dødsdømde for lenge sidan, iallfall hjå dei som no skriv mot Norman og tykkjer at sentraliseringa ikkje er noko å grine over – kvifor skal me betale for at folk skal bu på stader dei helst vil flytte ifrå?

Men kor vil folk eigentleg bu? Me har møtt mange som openbert har hatt ei sterk kjensle for og lengsel til heimstaden. Men kvifor er det ikkje fleire overvintrarar? Er det mangel på arbeid og tilbod – der ressursane i havet er så ubeskriveleg store? Eller er det alle arbeids- og fritidstilboda i byane som lokkar? Er heimlengselen dei uttrykkjer, mest ein romantisk draum som kan tilfredsstillast i løpet av nokre sommarveker?

Eg tenkjer igjen på Jafet. Kanskje var det berre for å vise seg fram at han tok turen innover fjorden. Kanskje var det for å vise folk i Kvænangen at det fanst ei anna verd – og eit anna liv enn å bu her på småstadene?

Me forlèt Jafet og Kongo-Hansens kjølvatn når me kjem til Jøkelfjord. Eventyraren har alt kome med bilen og ventar på oss ved oppdrettsanlegget til Marine Harvest.

– Dæven, Stein, seier Vegard, trøytt og nøgd, 14 timar etter at me sette oss i kajakken på Loppa øy.

– No hadde det jammen vore godt med rosiner og madeira...

Harald Dag Jølle

Harald Dag Jølle er historikar ved Norsk Polarinstitutt i Trømsø og fast skribent i Dag og Tid.