Under EM har eg halde til i Heidelberg i det sørvestre Tyskland og sett fem kampar i Frankfurt, Stuttgart og München. I Heidelberg var det eitt ritual som gjentok seg kvar gong Tyskland vann: ein spontan, støyande og nokså langvarig bilhornkonsert rundt Bismarckplatz, eit kommunikasjonsknutepunkt rett utanfor den idylliske gamlebyen. Slike «konsertar» er blitt vanlege i mange land etter store fotballkampar.

«EM er meir for turistane enn for fansen, er det mange som meiner.»

Men i Tyskland bur det òg knapt tre millionar med tyrkisk bakgrunn. Om lag halvparten er tyske statsborgarar, og rundt ein halv million har dobbelt statsborgarskap. Dei gongene Tyrkia vann, var lydbildet rundt Bismarckplatz akkurat det same: intens tuting i rundt ein time.

Det er knapt noka overrasking at mange av dei med tyrkisk bakgrunn heiar på sitt andre heimland i EM. Enkelte heiar kanskje både på Tyrkia og Tyskland. Slik aktualiserer EM spørsmål knytte til nasjonalitet, transnasjonalisme og identitet.

Cristiano Ronaldo skorar mot Slovenia i straffesparkkonkurransen i Frankfurt måndag 1. juli.

Foto: Kai Pfaffenbach / Reuters / NTB

EM viser oss oftast det Pierre de Coubertin kalla opplyst patriotisme. Dei moderne olympiske leikane, som han har fått hovudæra for å ha innstifta, skulle oppmuntre til slik patriotisme. Enkelte gonger kan det gli over i ei meir aggressiv form for nasjonalisme (som Coubertin åtvara mot), men i meisterskapen i Tyskland dominerer utan tvil den joviale og inkluderande forma.

Folk heiar på sine eigne og viser sin nasjonale identitet i form av flagg og fargar, men helsar gjerne òg venleg på folk frå andre land. På kampdagane rår for det meste ei karnevalistisk og festleg stemning. Kanskje har det å gjere med billettprisane. Ein plass langs langsida i åttandedelsfinalane kosta 500 euro. Det er såleis tvilsamt om tilskodarane utgjer noko tverrsnitt av folk frå dei ulike landa.

Meir tradisjonelle fotballsupporterar, slik vi kjenner dei frå europeisk klubbfotball, er òg på plass, men dei er færre enn vanleg. I desse miljøa er det dessutan ei vanleg oppfatning at EM slett ikkje er verd prisen, og det er utbreidd skepsis mot det dei oppfattar som «kunstig» publikumskultur. EM er meir for turistane enn for fansen, er det mange som meiner.

EM er no er ein meisterskap med nesten same lengd og omfang som VM. Slik har det ikkje alltid vore. Eit av dei mest kjende augeblikka i EM-historia er Panenka-straffa. Det var i 1976 at Antonin Panenka avgjorde straffekonkurransen i finalen ved å sende eit laust duppeskot midt i mål, medan den legendariske vesttyske målmannen Sepp Maier alt hadde kasta seg mot venstre. Slik vann Tsjekkoslovakia EM det året. Men det var knapt nokon eigentleg meisterskap. Slutturneringa bestod av fire lag, med semifinalar, bronsefinale og finale. Fire kampar på fem dagar, og det var det.

Så seint som då Danmark overraska ved å vinne turneringa i 1992, varte EM-turneringa berre drygt to veker og omfatta berre åtte lag. I forhold til VM var EM ein veslebror. Først frå 1996 vart EM utvida til 16 lag, og i 2016 til 24.

Det var dermed i 1990-åra at EM vart ein fleire veker lang tradisjon, som kunne minne om VM-somrane. Det skjedde i åra då Berlinmuren hadde falle, EU-integrasjonen akselererte og borgarkrigane i Jugoslavia braut ut. Krigen var den direkte årsaka til at Danmark i det heile fekk ta del i den nemnde turneringa i 1992. Dei fleste spelarane vart kalla heim frå ferie då dei på kort varsel fekk plassen til Jugoslavia.

1990-åra innvarsla The End of History, meinte den gong statsvitaren Francis Fukuyama. Det liberale demokratiet hadde sigra. I 90-åra trudde mange at jamvel Russland var på veg mot eit samfunnssystem av meir vestleg type. I eit slikt perspektiv symboliserte EM denne optimismen: Det var ikkje lenger aust mot vest, det var likestilte demokratiske land som kjempa på like fot.

Tsjekkia nådde finalen i 1996, og i VM i 1994 var både Romania og Bulgaria populære lag som spelte attraktiv fotball. Kroatia vann bronsemedalje i VM i 1998. Så seint som under EM i 2008 vart mange begeistra for det russiske laget, som tok seg heilt til semifinalen.

Dei seinare åra har begeistringa for det liberale demokratiet falma, ikkje minst i fleire av landa som i praksis var Sovjet-styrte fram til 1989. Ungarns statsminister Viktor Orbán har lenge gjort seg til talsmann og frontfigur for «illiberalt demokrati», og høgrenasjonalistiske parti på frammarsj i Vest-Europa deler fleire av dei same tankane: auka vekt på nasjonal identitet, skepsis mot «globale elitar» og eksplisitt motstand mot multikulturalisme.

Med utgangspunkt i ein slik analyse vert ikkje dei tysklandsbusette tyrkarane si feiring av tyrkiske sigrar eit festleg uttrykk for at folk kan føle tilknyting til to ulike land. Då vil ein snarare tolke det som eit teikn på at det i Tyskland finst store grupper som ikkje sluttar seg tydeleg nok til den tyske nasjonalstaten.

Både EU-integrasjonen og krigen i Jugoslavia skapte nye migrasjonsmønster, på toppen av dei som alt var etablerte. Ein del landslag, til dømes Frankrike, hadde lenge vore prega av immigrantar, dels frå naboland og dels frå koloniane. På storlaga i 80-åra hadde til dømes Michel Platinis familie bakgrunn frå Italia, midtstopparen Marius Tresor var fødd på Guadeloupe og ein annan forsvarsspelar, Gérard Janvion, på Martinique.

Med utgangspunkt i 90-åras noko naive tillit til at nasjonal og statleg identitet var fleksibel, vart det vanlegare at landslagsspelarar hadde føtene i to land og dermed kunne velje både identitet og landslag. Men identiteten trong ikkje vere hogd i stein. Ein kunne sjå dette som uttrykk for fleksible og mangetydige identitetar i eit globalt samfunn der føter – kor ein hadde tenkt seg hen – var viktigare enn røter – kor ein kom frå. Mange trudde og håpte at det var ei stadfesting av at det postindustrielle, multietniske prosjektet var vellukka, då det franske landslaget, med ein Zinedine Zidane med røter i Algerie i spissen, vann VM i 1998.

Men stilt overfor avindustrialisering og eit sosialt sikringsnett med stadig større hol vert spenningane i dei fleste europeiske samfunna meir skjerpa, og spørsmålet om nasjonal identitet vert eit av dei sentrale omdreiingspunkta for desse spenningane. Den franske superstjerna Kylian Mbappé, med far frå Kamerun, antyda at han ikkje lenger ville spele for Frankrike om høgrenasjonalistane vann valet.

«EM er meir for turistane enn for fansen, er det mange som meiner.»

I Tyskland er kanskje kontroversane rundt Mesut Özil mest omtalte. Han er son av innvandrarar frå Tyrkia og var ein tonegivande spelar på laget som vann VM i 2014. Rett før VM i Russland i 2018 poserte Özil og landslagskameraten Ilkay Gündogan på bilete saman med Tyrkias president Erdogan.

Özil hevda det var ein måte å vise respekt på overfor leiaren i landet familien kjem frå, medan mange i Tyskland tolka det som uttrykk for at han ikkje var tilstrekkeleg lojal mot familiens nye heimland. Året etter var Erdogan forlovar då Özil gifta seg.

– Eg er tyskar når vi vinn, og tyrkar når vi taper, har Özil sagt.

Ei meiningsmåling i forkant av EM synte at om lag éin av fem tyskarar gjerne hadde sett eit landslag med fleire kvite spelarar. Ein skal vere varsam med å tolke slike målingar altfor bokstaveleg, men dei seier noko om kor brennbare slike spørsmål er.

Eit anna døme er då dei sveitsiske landslagsspelarane Granit Xhaka og Xherdan Shaqiri scora kvart sitt mål då Sveits slo Serbia 2–1 i VM i Russland i 2018. Begge voks opp i Sveits, men er av kosovoalbansk herkomst. Dei feira måla med å forme det som kunne sjå ut som ein ørn med to hovud med hendene, lik den vi finn i det albanske flagget.

Denne feiringa var naturlegvis spesielt provoserande når ho kom i ein kamp mot Serbia, som aldri har anerkjent Kosovo. Like interessant er det at dei valde å utføre ei symbolsk markering for Kosovo medan dei representerte det høgst nøytrale (og multispråklege) Sveits.

Med utgangspunkt i den optimistiske trua på mangefasetterte identitetar som prega åra etter murens fall, kan ein sjå dette som uttrykk for nettopp positivt mangfald. Tar ein i staden utgangspunkt i at det primært er nasjonale fellesskap som bind samfunn og stat saman, illustrerer historia snarare korleis tvitydig identitet kan truge integrasjonen i eit samfunn.

Også i årets meisterskap er det konfliktane på Balkan som i størst grad har skapt kontroversar, med gjensidige skuldingar om hatefulle rop og songar i samband med kampen mellom Serbia og Slovenia. Det generelle inntrykket er likevel at den aggressive nasjonalismen spelar ei særs avgrensa rolle i EM som heilskap.

Eg såg mellom anna Skottland mot Ungarn i gruppespelet. Skottane som følgjer landslaget sitt, har alltid vore sjølvironiske, blide og ofte ganske fulle («No Scotland no party», heiter ein song dei ofte brukte i årets meisterskap). Det var tilfellet også før, under og ikkje minst etter kampen i Stuttgart. Det er alltid hyggeleg å observere dei og veksle nokre ord.

Men eg merka meg at dette også gjaldt nesten alle ungararane eg støtte på. Orbáns meir eksklusive nasjonalisme har nok appell blant ein del fotballtilhengjarar, og kan i verste fall gje seg utslag i den typen aggresjon ein finn hos ein del supporterar. Men her var det fredeleg og festleg, trass i at det på førehand var definert som ein høgrisikokamp, om ein skal tru meldingane på skjermane på kollektivknutepunkta i Stuttgart.

Før kampen gjekk eg saman med eit par tusen skottar langs ein veg utanfor stadion, på veg mot min inngang. I motsett lei kom eit par tusen ungararar. Folk high-fiva etter kvart som dei passerte kvarandre, og inne på stadion var det ei god blanding av ungararar og skottar der eg sat. Eg såg ungararar omfamne og trøyste skottar i nederlagets bitre stund. Og etter kampen gjekk dei saman og kvar for seg i gågata mellom den evig uferdige hovudbanestasjonen i Stuttgart og Schloßplatz, som under EM fungerer som fan-zone.

Det var ikkje berre portugisarar som hadde på seg portugalskjorte då Portugal spelte mot Slovenia måndag 1. juli, skriv Arve Hjelseth.

Foto: Pedro Nunes / Reuters / NTB

EM har altså eit heilt anna publikum enn den europeiske klubbfotballen. Billettprisane spelar som nemnt inn her, men det illustrerer også nasjonalstatens kraft som identitetsfaktor, på same måte som når ein million nordmenn sat oppe til langt på natt for å sjå Noreg bli olympisk meister i curling i 2002. Svært få hadde kunnskap om eller interesse for curling, men utsiktene til norsk gullmedalje gjorde at det likevel vart ei storhending.

Slik er det òg for ein stor del av EM-publikummet. Dette fører som nemnt til at dei meir hardbarka supporterane, som også er på plass i Tyskland, blir meir marginale. Den ofte litt meir aggressive uttrykksforma deira blir moderert og sivilisert av den store massen av festivitas- og karnevalsorientert publikum.

I tillegg er det ikkje berre spelarar som Özil, Shaqiri og Xhaka som kan kjenne seg knytte til ulike nasjonalstatar. I EM- eller VM-samanheng gjeld det også mange blant publikum. I VM-boka frå 1994 skriv Dag Solstad om korleis han under finalen hadde ein billett frå Belgias kvote. Han oppdaga då at folk rundt han stort sett hadde på seg brasilianske trøyer, trass i at dei var belgiarar. Dei ville spele ei rolle i showet.

I EM var det særleg i kampen eg såg mellom Portugal og Slovenia, at dette var tydeleg. Eg såg fleire med Portugal-trøyer (og sjølvsagt med Ronaldo på ryggen) som snakka flytande tysk, og fleire austasiatar som var kledde på same vis. Dei såg ut til å trivast godt i rolla som portugisar for ein dag.

Slik «leik» med identitetar er på ein måte sympatisk og tryggande. Det indikerer at ein kanskje ikkje treng å ta entusiasmen på blodig alvor. EM er først og fremst ein leik, og då er det lov å gjere som i karnevalet. Ein kan ikle seg og leike med andre roller enn dei ein har i dagleglivet.

Arve Hjelseth

Arve Hjelseth er professor i idrettssosiologi ved Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet.