– Det handlar om endring av energi. Når du pumper vatn opp, tilfører du vatnet energi, og når du reduserer trykket, tek du energi frå vatnet.

Hogne Hjelle frå Bergen vatn har sjølvsagt fullstendig rett. Eg har berre ikkje tenkt i slike banar før. Eg sit og pumpar han for informasjon om leidningsnettet i Bergen, slik at eg kan gjera meg ferdig med den nær sagt endelause føljetongen om Bergen vatn. Det har vore ein kunnskapsseglas av dei sjeldne, og eg er særs takksam.

Hogne held fram med å greia ut om leidningsnettet, pumpestasjonar, basseng og ventilar. Eg skjønar fort at eg må gjera som forskarar som ynskjer mange publiseringspoeng. Eg må salamisera. På veg ut får eg ei bok om pumper, for Bergen vatn skal heildigitaliserast. Dei om det, eg likar no å lesa bøker. Eg takkar og går nynnande attende til høgskulen som ligg eit steinkast unna.

Det er trykket i utgangen av ventilen som avgjer om han er open eller ikkje.

Kjelde: Shubham Kola

Kvifor treng me reduksjonsventilar? Vel, vatn er tungt. Ligg vasskjelda høgt oppe, må trykket reduserast slik at vassrøyra til oss forbrukarar ikkje vert øydelagde. Normalt skal trykket liggje mellom 2,5 og 6 bar. Dersom det smell i røyra når du stengjer kranen, kan det vera eit teikn på for høgt vasstrykk.

1 bar (100 kPa) er trykket til ei vassøyle på 10 meter (mVs). Når du har eit trykk i røyra på 3 bar, så er det det same som om du fekk vatnet frå ei kjelde 30 meter høgare oppe. Det som forvirrar mang ein fysikkstudent, meg òg, er at mengda og forma på vasskjelda ikkje har noko å seia. Det einaste som har noko å seia, er fallhøgda.

Dersom ein får vatn frå basseng som ligg høgt, må altså trykket reduserast. Eg går rett inn på biblioteket. Reduksjonsventilar må det jo vera skrive tjukke bøker om. Eg finn ei tjukk bok om vass- og avlaupsteknikk der Hallvard Ødegaard er redaktør. Dette er sjølve bibelen for VA-ingeniørar. Eg finn nokre liner om trykkreduksjonsventilar på side 297, skrivne av ein for meg ukjend forfattar i ein lite inspirert augneblink. Nei, eg får heller leggja meg på sofaen heime og taka vaksenopplæringa via YouTube.

Der finn eg ei rad gilde korte videosnuttar frå produsentar av reduksjonsventilar. Herlege animasjonar, men forklaring er det så som så med. Eg lèt YouTube surra seg gjennom alt av videoar om ventilar. Plutseleg dukkar det opp ein video på 41 sekund frå Langtvekkistan der det er omtrent umogleg å høyra kva som vert sagt.

Eg ser med ein gong at dette er videoen som vil gje meg heureka-kjensla. Eg stikk hovudet omtrent inn i høgtalaren og ser på den særs enkle illustrasjonen.

Så kjem dei forløysande orda. Reguleringssystem med negativ attendekopling. Det er trykket i kammeret på utgangen som avgjer om ventilen er open eller ikkje. Når trykket er stort, vert fjøra pressa opp og ventilen stengjer. Når trykket vert for lågt, er det fjøra som vinn kampen og pressar ventilen ned slik at vatn kan strøyma igjennom. Strålande.

Ein stor trykkreduksjonsventil med ein pilot som regulerer trykk og vasstraum.

Kjelde: Tyco

No er me klare for meir kompliserte trykkreduksjonsventilar. Dei som vert brukte av Bergen Vatn og andre vassverk, er mykje større. Der er det ein liten såkalla pilot som styrer ventilen. Piloten er ein trykkreduksjonsventil som regulerer den store ventilen.

Når trykket på utgangen er mindre enn ynskt, opnar pilotventilen, og vasstraumen i det øvre røyret trekkjer opp kammeret til den store ventilen slik at vatnet strøymer. Når ynskt trykk er nådd, vert piloten lukka medan hovudventilen framleis er open. Skulle trykket på utgangen verta for høgt, vil vatnet som kjem gjennom nålventilen, pressa hovudventilen til å vera lukka heilt til trykket på utgangen vert lågare enn ynskt, og dimed opnar pilotventilen igjen.

No når eg trur eg har forstått grunnprinsippa for ein trykkreduksjonsventil, vert dei andre animasjonsvideoane der ute på YouTube mykje meir forståelege. Eg kosar meg med ein som viser varierande trykk og vassføring. Eg ser at reguleringa verkar som ho skal. Trykket på utgangen er stabilt heila tida på grunn av reguleringsevna til pilotventilen.

Ein animasjonsvideo frå firmaet Bermad viser korleis trykk P1 på inngangen og vassføring kan variera, medan trykket på utgangen P2 heile tida er stabilt.

Kjelde: Bermad

Eg må medgje at eg har ein hobby. Det starta med at eg tok bilete av alt telekommunikasjonsutstyr eg såg. Gjerne radiolinetårn eller mobilmaster i solnedgang. No tek eg bilete av alt som kan minna om noko teknisk som eg ein eller annan gong kan skriva om.

Eg byrjar å leita etter trykkreduksjonsventilar på min eigen harddisk. Eg ser fortvilt etter bilete eg tok ein stad i Europa der det var to trykkventilar i parallell. Ein for store vassmengder og ein for små. Eg gjev opp og får eit vent bilete frå Bergen Vatn i staden.

Det er berre éin ting eg ikkje forstår. Kvar vert energien av? Eg kontaktar Hogne igjen.

– Energien går over frå trykk til varme, men sidan det heile tida blir fylt på med kaldt vatn, vil nok det knapt vere mogleg å måle. Meir merkbart er det at delar av energien går over til vibrasjon i ventilgodset og i «trykkstøyt».

På biletet frå Nye Sædalsveien ser du at røyrarrangementet er forankra i betongklossar. Energien som elles ville ha bevega på røyra slik at det vart slitasje og over tid fare for røyrbrot, vert slik overført til stålklammer og betongklossar.

No var det kunnskapshòlet fylt. Kva no? Eg går bort til bokhylla og hentar fram Pumpeberegninger av Rolf Meek. No har eg sumarlektyre.

Per Thorvaldsen

pth@hvl.no