Dag Solstad (1941­–2025)
Vekk herifrå! Men korleis?

Med Dag Solstad er ein av dei sentrale etterkrigsforfattarane gått bort. Han var ein av svært få forfattarar i vår tid som har skrive to eller tre storarta romanar som utforskar grunnvilkåra til mennesket i verda, og som vert lesne i generasjonen etter han.

Det gjeld Ellevte roman, bok atten (1992), om kemneren på Kongsberg som vil vinna menneskeverd ved å spela lam og leva i rullestol med sine godt førlege bein, og Professor Andersens natt (1996), om professoren som vert vitne til eit mord utan å melda frå, kanskje også Genanse og verdighet om Elias Rukla, med den velkjende opningsscena med paraplyen og raseriet i skulegarden.

Mykje anna godt og interessant har han skrive, men det same gjeld for Solstad som for dei fleste andre forfattarar, at noko vert ståande, medan mykje som greip samtida, søkk i gløymsle.

Inspiratoren

Men knapt nokon har hatt større påverknad på skrivemåten til samtidsforfattarane enn Dag Solstad. Rett som det er, særleg hos yngre forfattarar, støyter ein på setningsformer og særleg innskotspraksis som går attende til Solstad.

Denne rolla hans som språkleg inspirator er paradoksal, for Solstad skriv langt frå vakkert, snarare skriv han ein hybrid av slang frå Oslo aust i gamle tider og kansellispråk frå utdøydde embetsmannsmiljø, oppblanda med bibelske omgrep og restar av ideologisk dialekt frå det kondemnerte kommunistpartiet AKP.

Han har brote ned det klassiske norske riksmålet og bygd opp eit nytt av brotstykka, og dette har tent han vel i skildringa av moderne mentale tilstandar og ulike fortvilte romanpersonar. Solstad skriv like kaotisk og samansett som menneska tenkjer og kjenner, i fleire ulike lag og tider, forstyrra og sjølvmotseiande, alt anna enn feilfritt, nett slik som menneskehug og erkjenningsprosess er full av motseiingar, bråstoppar, fordoblingar, snublingar, repetisjonar og sprang.

Nasjonalparken

Jan Kjærstad har ein gong kalla Solstad for «ein nasjonalpark», altså noko vi alle har tilgang til og kan nyta og nytta, men som er verna mot alle inngrep og åtak.

Denne rolla hans som nasjonalpark, heva over kritikk, vart synleg på parodisk vis i den namngjetne «kommastriden» i Klassekampen i 2019, då to korrekturlesarar fann høvesvis 442 og 558 språkfeil i den siste romanen hans, Tredje, og siste, roman om Bjørn Hansen, og meinte Solstad misbrukte den kunstnarlege fridomen sin ikkje berre til gjennomtenkte avvik frå språknormene, men også til slurv og slump. Men det skulle ikkje journalistane ha skrive.

Fyrst fekk dei på pukkelen – eller på rumpa – av forfattaren sjølv, som helste dei med setninga «kyss meg i ræva», deretter retta litteraturpaven det fylgjande kravet til avisredaktøren: «Mitt krav er at Klassekampens ansvarlige redaktør erklærer dobbeltsida onsdag 23. oktober, sidene 26 og 27, for døde og maktesløse.»

Og slik enda det, redaktøren verna nasjonalparken mot eigne tilsette, som hadde våga seg inn på det forbodne området. Heile hendinga var like anakronistisk som språkføringa til Solstad. Synet av redaktøren som bad den kanoniserte forfattaren om tilgjeving for det avisa hadde skrive, vekte minnet om den bannlyste keisar Henrik IV som i år 1077 gjekk berrbeint og i botstrøya over Alpane for å knela ned føre føtene til pave Gregor VII.

Dette humoristiske skjæret ligg over mykje hos Solstad og treffer ofte alvoret i livet og bøkene hans, som når han leitar etter festen i Sandefjord i romanen 16.07.41, ei gjenforeining med klassevenene førti år etter, og langt på natt endeleg finn festen, inne i barndomsheimen sin medan han står einsam i mørkeret, utanfor feiringa i lyset innanfor.

Underhaldaren

Det er kanskje ikkje så merkeleg at pressa på venstresida vil halda seg inne med husguden sin, men Solstad er ikkje tiljubla berre på venstresida, han er vorten folkekjær i heile presse- og litteraturmiljøet, der det knapt finst ei kritisk røyst.

Her dukkar eit nytt Solstad-paradoks opp: Han som forkastar den vestlege og borgarlege verda, vert hylla i ho som «diktarhovdingen». Solstad har vunne publikummet sitt med romanar som i det store og heile seier at det ikkje er mogeleg å leva eit etisk forsvarleg liv i den vestlege verda, iallfall ikkje om ein vik unna ein fortvila strid for likevel å makta det umogelege. Likevel vert han elska. Men kanskje lesarane hans, og dei som skriv om litteratur, kjenner seg like bortkomne i vestverda som han.

Populariteten hans heng saman med at han har vore krønikeskrivaren for den radikale etterkrigsgenerasjonens vekst og fall. Det var han som fortalde dei kva dei hadde vore med på. Arild Asnes, 1970 og Gymnaslærer Pedersens beretning om den store politiske vekkelsen som har hjemsøkt vårt land var fengslande, alvorlege og humoristiske skildringar av forvirringa og forvillinga i samtida, som mange kjende seg att i.

Men desse romanane handlar likevel om livet i ei politisk sekt som døydde like overraskande som ho vart fødd. Det er generasjonsromanar som ikkje kan venta seg evig liv, sidan det sære og tidsbundne som skapte suksessen for desse bøkene i vår tid, vert til ei hindring for lesarane i komande tider.

Det same gjeld for den svære Roman 1987, som med ugjennomtrengjelege monologar og dialogar set den politiske manien og den påfylgjande eksistensielle depresjonen til etterkrigsgenerasjonane inn i ein hemningslaus kontekst av fotballhistorie frå Lillehammer, lokalhistorie frå Bergen og turistskildringar frå Østfoldbanen. Ein generasjonsroman, ja. Ein av dei viktigaste romanane gjennom alle tider? Nei.

Kommunisten

Men ein skal aldri seia aldri, iallfall ikkje alltid. For også i dei sære romanane om politisk galskap rører det seg undertonar av meir grunnleggjande art. Alt i Arild Asnes, 1970 kling mottoet for heile forfattarskapen, to setningar som Solstads alter ego Arild Asnes ser på som det einaste sanne han har skrive: «Det er likevel umulig. Jeg må vekk herfra.»

Denne utsegna er samstundes politisk og eksistensiell. Ho slår an ein tone som går gjennom det meste av forfattarskapen, nemleg at eksistensen er absurd, utan meining, og kva gjer vi med dette. Som Solstad sjølv var Asnes sosialist og forfattar i eit liberalt samfunn, han kunne skriva og seia kva han ville, han var «fri», men ikkje noko av det han skreiv eller sa, verka inn på den røynda han levde i. Dermed oppnådde han som sosialistisk forfattar det motsette av å bringa samfunnet nærare sosialismen, med den impotente «fridomen» sin legitimerte og sementerte han kapitalismen og makta til borgarskapen.

For å overskrida denne meiningsløysa tek Arild Asnes trusspranget over i maoismen og knyter seg til kommunistpartiet.

Men korleis kunne Arild Asnes og dei som tenkjer som han, knyte seg til totalitære samfunnssystem og ideologiar som har kosta millionar av uskuldige menneske fridom og liv? Jau, med hjelp av eit reknestykke og ei tru: Om kommunismen kostar mange millionar menneskeliv, er kapitalismen endå dyrare og kostar fleire menneskeliv! Men om dette groteske reknestykket skal gå opp, må trua i arbeid: Dei menneskeoffera som kommunismen krev, må føra til det klasselause paradiset, råskapen må opphevast av utopien. Men kommunismen er nett dette, ein utopi, ein «ikkje-stad», ein plass i hovudet og ikkje i utanverda.

Men i røynda har kommunismen ført til moderne slavesamfunn, noko kommunistar som til dømes forfattaren Arthur Koestler sjølv innsåg i slutten av 1930-åra. Solstad høyrde til dei som førti år seinare lét seg forføra av den kinesiske revolusjonen og Vietnamkrigen til å byrja på null att, og endå ein gong gå gjennom heile prosessen med omvendinga til kommunismen og fråfallet frå han.

Antipolitikaren

Dag Solstad var ein forfattar med ei grunnleggjande interesse knytt til spørsmåla om kva vilkår mennesket lever, tenkjer og kjenner under, og om kva vi kan gjera eller ikkje gjera for å endra eller akseptera desse vilkåra. Han var ein individualistisk og filosofisk lidenskapeleg forfattar utan politisk dømekraft, og som med desse drastiske føresetnadene vart fanga i politikken.

Dette fangenskapet er openbert i 1970-åra, i den politiske frelsesromanen Arild Asnes, 1970 og i den vonlause skildringa av livet til arbeidarklassa i 25. septemberplassen, men frigjeringa frå den totalitære ideologien skjer berre halv- eller kvarthjarta i 1980-talsromanane.

Til dømes kjem det i Gymnaslæreren ikkje til noko gjennomført oppgjer med kommunismen. Tvert om kallar hovudpersonen tida si i kommunistpartiet for «ti fornuftige år». Hovudpersonen meiner at han gjennom kommunistpartiet vann «tankefriheten» frå «Det Imperialistiske Verdenssystem», og erklærer at han «gjør alt for ikke å være en hvit mann». Det vil seia at han vert ståande i den tradisjonelle venstreorienterte kritikken av vestleg sivilisasjon og europeisk kultur.

Så seint som i 2021

Gymnaslæraren lét ikkje fallet til kommunismen føra han over i fiendeleiren, og heller ikkje i Dag Solstads tilfelle var det snakk om noko fråfall frå den politiske trua, han berre skauv henne ut i framtida. I eit intervju her i avisa så seint som i 2021 seier han at han «i dag gjerne vil bli hugsa som ein som blei forført av maoismen», og definerer «min kommunisme» som «brotet med kapitalismen», noko som han vonar vil skje «om eit par hundre år», då ein forbetra kommunisme «kanskje (vil) bli den sigrande ideologien».

På spørsmål frå journalisten om den maoistiske kulturrevolusjonen «som drap millionar av menneske», svarar han berre: «Det der har eg ikkje studert så nøye.»

Eit slikt svar hadde vi ikkje fått frå ein politikar eller historikar, eller frå ein intellektuell i tradisjonell meining. Korleis skal vi då skjøna det? I det same intervjuet forklarar Solstad kvifor han vart hekta på maoismen: «Maoismen forandra faktisk ganske mykje av livet mitt, gav meg eit politisk håp i tilværet.»

Han tok med andre ord det politiske standpunktet sitt fordi det berga han frå eit tilvære utan von. Skulle vi nytta evangelisk språk, kunne vi seia at han skilde ikkje mellom det vi lyt gje keisaren, og det vi lyt gje Gud, og dimed blanda han saman politikk og religion.

Etter samanbrotet til AKP hamna han i det same ingenmannslandet han kom frå og hadde prøvd å sleppa unna gjennom politikken. Dei politiske vala hans var ikkje politiske, men personlege. Han gjekk inn i kommunistpartiet av personlege og etiske grunnar, for å verta eit skikkeleg menneske, for å overvinna absurditeten i eksistensen sin, og motivasjonen bak dette valet laut han sjølvsagt stå ved. Han var eitt med det eksistensielle prosjektet sitt, og så vel overgangen til kommunismen som fråfallet frå han var noko overflatisk for han. Korleis kunne han «halde oppgjer» med det djupaste i seg, det som dreiv og driv han? Han måtte nøya seg med å skildra prosessane i romanane.

Rullestolen

Slik ligg det eksistensielle, det personlege og etiske, i botnen av politikken hos Dag Solstad. Då det utvendige skalet av dette prosjektet, kommunistpartiet AKP og alt som høyrde til det, fall vekk, stod det eksistensielle berre sterkare og klårare fram i forfattarskapen.

Det førte i 1990-åra til den beste perioden i forfattarskapen, med dei varigaste romanane hans, om Bjørn Hansen i rullestolen, Genanse og verdighet, om Elias Rukla og paraplyen hans, og Professor Andersens natt, alle saman litterære hovudpersonar som er vortne bipersonar i ein kommersiell epoke utan sans for genuin kultur, som kjempar med denne samtida, prøver å vinna over henne og vert overvunnen av henne, alle saman reinkarnasjonar av Arild Asnes og gymnaslærar Pedersen, den same mannen i nye skapnader, og det same prosjektet – vekk herifrå, men korleis?

   

Høgdepunktet i denne siste freistnaden på å koma seg vekk herifrå er Ellevte roman, bok atten (1992), om kemneren Bjørn Hansen på Kongsberg, som vert trygdemisbrukar og forsikringssvindlar ved å spela lam. Han kallar sjølv svindelen sin ein «visjon», som skal vera hans einsame: «Nei, eller sitt store Ikke, som han hadde begynt å kalle det, gjennom en handling som var ugjenkallelig.»

Nett slik omtala Arild Asnes avgjerda si om å slutta seg til kommunistpartiet og dei kinesiske massane: «Han hadde foretatt et ugjenkallelig valg.» Bjørn Hansen er Arild Asnes som vil ta opp att protesten sin mot eit liv utan meining i eit samfunn der pengemakta forflatar kulturen, og gje livet sitt meining gjennom ei absurd og drastisk handling som set han utanfor og bortanfor resten av menneskeslekta, og såleis gjer han til eit eineståande og verkeleg individ med eit liv han sjølv har skapt.

Kierkegaard

Denne absurde og avgjerande handlinga vert tolka i 17. roman, som Solstad kallar ein fotnote til romanen om Bjørn Hansen. Her seier trygdesvindlaren at lovbrotet hans «forutsatte Guds eksistens», og at den absurde handlinga hans førte han andlet til andlet med Gud: «Jeg var alene med min Gud.»

Les også:

Ei form for kjærleik

Omsider har Dag Solstad fått høve til å skrive om nok ein av lidenskapane sine – travsport. Tittelen måtte bli En sann svir!. 

Dette peikar mot den danske filosofen Søren Kierkegaards filosofi, og særleg læra om dei tre stadia i menneskeleg utvikling, det estetiske, etiske og religiøse stadiet, der spranget over i «det religiøse» stadiet inneber realiseringa av det absolutte individet som står åleine og totalt ansvarleg overfor det absolutte eller Gud. Og hit når den einskilde gjennom det irrasjonelle spranget ut på «70 000 Favners Vand», i trua.

Alt på fyrste sida i Ellevte roman, bok atten vert Kierkegaard nemnd, og seinare i romanen vert den danske filosofen framheva som den viktigaste av alle forfattarane som Bjørn Hansen les. 17. roman vert avslutta med at trygdesvindlaren sit åleine på Nordagutu stasjon, der det ikkje går fleire tog den dagen, på ein benk på perrongen, medan han les i Sygdommen til Døden av Søren Kierkegaard, og sjukdomen til døden, det er fortvilinga, motsetnaden til trua. Såleis opphevar slutten av 17. roman spranget i Ellevte roman, bok atten og sender Bjørn Hansen attende til fortvilinga.

Fortvilinga

Det som skil dei tre beste Solstad-romanane – Ellevte roman, bok atten, Professor Andersens natt og Genanse og verdighet – frå forfattarskapen elles, er det same som skil han som forfattar frå dei fleste av kollegaene, at han ikkje nøyer seg med å skriva om politikk, familiekonfliktar og kjønnsroller, men lèt seg driva til å handsama dei menneskelege grunnvilkåra. Då merkar ein viljen til å gå utover samtida. Det er her romanpersonane hans vert forferda og skaka, og trekkjer lesaren med seg.

Her, der Solstad var på sitt beste, var han suveren.