Essayet vart skrive til CD-boksen Stilleste gutt på sovesal 1 (Grappa 2010) av Lillebjørn Nilsen. Omsett til nynorsk av Dag og Tid.

Jan Erik Vold har skrive eit nytt føreord, som du kan lese her: Lillebjørn vart norsk folkeeige

Lillebjørn Nilsen er Oslos trubadur. Han heldt i mange år årlege sommarkonsertar på Rockefeller som samla fulle hus. Ein slik tradisjon har, så vidt eg veit, berre éin forgjengar i hovudstaden, nemleg Herman Wildenveys faste opplesingskveldar i Universitetets aula. Når hausten nærma seg, gav poeten til beste av sommarens ville vekstar av nye vers – ein type arrangement som tok til tidleg på 1920-talet, då Kristiania var i ferd med å byta namn. Fyrste opplesing var i 1923. I 1925 fekk hovudstaden namnet Oslo. («A city so nice, they had to name it twice» – Jon Hendricks, om New York City.)

Men Wildenvey var ingen trubadur, han var lyrikar. Einar Rose var trubadur, men skreiv ikkje visene sjølv. Finn Bø var ein flott visediktar, men framførte ikkje tekstane. Rudolf Nilsen skreiv vers på rim, som vart til viser fyrst langt seinare. Olaf Bull er sjeldan tonesett. Alf Prøysen var trubadur, men frå Hedmark. Erik Bye skreiv om Son, men lite frå Oslo. Kari Diesen og Arvid Nilssen song om Hovedøen og Enerhaugen, men tekstane var av Vilhelm Dybwad og Arild Haga. Alf Cranner, visebylgjas senior, valde å slå seg ned i Kragerø.

Visebylgjetrubadurar som Øystein Sunde, Finn Kalvik, Ole Paus i all ære – det spørst likevel om ikkje Nilsen ligg i teten, som hovudstadspoeten. Og at Lars Lillo-Stenberg kjem ein generasjon seinare. Lat oss likevel ikkje gløyma ein ven av visene som Jens Gunderssen (1912–1969), mest kjend for «Vuggesang»: «Noen kommer. Noen går./ Noen dør i livets vår./ Stjerner lyser hvite.» Han har også skrive ein «Gatefeiersang», som opnar slik: «Når byens siste hore/ har gått sin siste tur...»

Foto: Morten Krogvold / Grappa

Lillebjørns posisjon er uomtvista, sjølv om det ikkje er kome ei ny plate på fleire år, men mange tekstar, spreidde her og der. Då Framstegspartiet i år 2000 klarte å blokkera eit framlegg om å tildela denne hovudstadstrubaduren Oslo kommunes kulturpris, vart det offentleg rabalder. Fire år seinare fekk han likevel prisen med grunngjevinga: «Lillebjørn Nilsen er den visekunstner som mer enn noen andre har bidratt til Oslos kultur og dens selvforståelse, identitet og stolthet som storby, i den grad at enkelte uttrykk fra hans tekster har gått inn som alminnelige uttrykk i vårt språk.»

«Jag dem inn i berget det blå!» bør vere eit slikt eit – apropos høgrevridde politikarar. For prisvinnarkandidaten hadde alt 15 år før blokkeringa lansert sitt varsku:

TROLL!

Du tror at de gamle trollene bor

i en eller annen kurant foss?

Eller trygt forvart i berget det blå?

Nei, trollene finnes iblant oss!

De bor ikke lenger i berget det blå.

De har lært seg å myse mot solen.

De har lært seg å snakke menneske-språk.

Og sitte pent på stolen.

Og sitte pent på stolen.

Men av og til titter halen fram.

Og neglen ligner en klo!

For troll vil alltid være troll

når de lukter menneskeblod ...

Henrik Wergeland fant et troll

i vår Grunnlov. Det er sant!

Mot dette sloss han til sin død

og vant!

Pass deg for trollene blant oss!

Pass deg for trollene blant oss!

Jag dem inn i berget! Jag dem inn i berget!

Jag dem inn i berget det blå!

Lillebjørn Nilsen 1983.

Foto: Inge Gjellesvik / NTB /

Lat det vere sagt: Lillebjørn er ikkje bypoet, han er oslopoet. Det er mange som har levert tekstar om sakn og gleder i den anonyme storbyen – vår mann stiller med namngjevne lokalitetar: Alexander Kiellands plass, moloen inn frå Club 7, Schweigaards gate i Gamlebyen, Herregårdskroa med pils i Frognerparken og «20 graders vann på Katten» – ein kjær badestad ved Mosseveien.

Og ikkje berre den oppveksande slekta får vera med:

I Schøningsgate går en enslig kvinne til entreen

og låser med en lenke satt i spenn.

«I morgen er den tyvende. Da er pensjonen her.»

Tenker hun og går og legger seg igjen.

I Schønings gate på Majorstua, Oslo 3, kven budde elles der? Der budde diktaren André Bjerke, der skoda Ernst Orvil gata til endes frå hjørnestova si, der hadde Georg Johannesen sin oslohybel. Med dei to hovudstadsdiktarane Gunnar Larsen (1900–1958), kvardagspoet og Dagblad-redaktør, oppvaksen i øvre del av Pilestredet, og Olav Angell (1932–2018), jazzdiggar og forfattar av romantrilogien Oslo i skumring/ ved midnatt/ i demring, oppvaksen i Ullevålsveiens nedre del, har Lillebjørn Nilsen frå Iladalen det til felles at han òg har skrive om flaske- og skrotsamlar Fridthjof Kristiansen (1883–1958), som under namnet Luse-Frants var eit ugløymeleg syn i Oslos gater.

Gunnar Larsen skreiv om denne byoriginalen (som han kallar «Luseper») i sitt 23 strofer lange opus «Vår i Oscars gate», trykt i avisa like før påske 1939. Olav Angell gjev i ei bok hausten 1991 eit glimt av uteliggjaren med dragkjerra: «Han er gammel og krokrygget, klærne er i filler. Støvlene er surret med hyssing, det stikker avispapir opp av skaftene.»

Lillebjørn kom med sitt bidrag på LP 1985:

Det eneste du eide var en kjerre

og troen på en mild og rettferdig Gud,

som alltid ser til den som har det verre.

Å leve og la leve – var ditt bud.

Best husker jeg din lue ned i pannen,

som barna trodde skjulte dine lus.

Men mor sa: «Vis respekt for den mannen!

Han triller freden mellom våre hus.»

«Men mor sa», «Far har fortalt» – Lillebjørn Nilsen høyrer til dei trubadurane som ikkje diktar opp seg sjølv når det gjeld bakgrunn og oppvekst. Det er far Bjarne Nilsens andlet som figurerer i foto på omslaget til debutplata 1971, det er mor Borghild Nilsen som gjev rimord på LP 1979, ved avreisa til folkeskulens åtte veker lange feriekoloni: «Så sto vi der og stamma mens vi tok farvel med mamma» – ein av dei mest folkekjære visene til sonen: «Stilleste gutt på sovesal 1».

Den autentiske fødselsdatoen 21. desember 1950 innebar vintersolkverv. Det er det vorte ei vise av: «Vinterbror», stila til den jamgamle klassekameraten Asle. Songen opnar:

Gode Broder! Vi ble født i samme natt.

I samme hus.

De samme stjerner satte kursen da vi smatt

ut av våre mødre!

Gode Broder! Det var årets lengste natt

som ga oss liv.

Og det er ofte jeg har tenkt på dette at

vi er vinterbrødre.

Bilete frå filminnspilling på Jar av filmen «Himmel og helvete» i 1969.

Foto: Per Ervik / Aktuell / NTB

Mange visediktarar fiksjonaliserer sin eigen person, med den fridomen det gjev å kalla seg sjølv andre namn – hjå Cornelis Vreeswijk opptrer mannspersonar som heiter Fredrik Åkare og Polaren Pär, meir sjeldan Florentijn, Charlie Donovan, Don Quijote, herrar som iblant har påfallande likskapar med trubaduren sjølv. Bjørn Falk Nilsen fiksjonaliserte seg sjølv ein gong for alle, ved å kalla seg Lillebjørn.

Orsaka har å gjera med at den fyrste som Lillebjørn spelte og gav ut skive saman med, var Bjørn Morisse, som var nokre år eldre, nokre centimeter høgare – og fylgjeleg vart kalla Storebjørn. Han var Lillebjørns fyrste store læremeister. The Young Norwegians heitte duoen, og singleplata hadde to spor: «Plenty Nothingness and Love» (Storebjørn, oppvaksen i USA, syng eigen tekst) og «Det står ein friar ut i garde» (Lillebjørn, med Kari Svendsen – unemnd – på munnharpe, fører an i norsk folkevise).

Eg kjøpte plata på gata av Lillebjørn – var det i 1966? Mangfaldige Bjørn Morisse (1944–2006) markerte seg elles med teikneserien Glåmrik, som gjekk i Dagbladet på 1970-talet.

Personnamnet Lillebjørn førekjem berre éin gong i tekstane til songaren, fyrst langt ut i karrieren, i bøffelvisa «Hvor kommer alle cowboyene fra?» – eit spørsmål som er på sin plass i Harry-
Noreg, som får sitt svar når sluttrima (prærien/ er igjen; andre planer/ indianer; kveg og ørn/ Lillebjørn) er på plass:

Vel, svaret er streit og enkelt og greit:

det er Norge dem for tida kommer fra!

Og vi er stolte av vårt, så vi tenker på eksport

om bestanden blir for snau i USA ...

Ja, la dem ri over prærien og treffe det som er igjen

av bøffel og kveg og ørn!

Sjæl har jeg andre planer, kall meg heller indianer!

For jeg heter faktisk Lillebjørn!

Jeg heter Lillebjørn!

Visebylgja vert ho kalla, den oppblomstringa av interesse rundt visesong som hende i Noreg på 1960-talet, både frå utøvarane og lyttarane sine sider. På den tida var ein gitar overkomeleg å kjøpa. Lærebøker av Guttorm Frølich og andre var i handelen. Alf Prøysens viser var på allemanns lepper heilt frå gjennombrotet like etter krigen med «Husmannspolka» og «Hæin Lars æ på Hamar med slakt».

Cappelens tre store visebøker (red. Egner/Gjelseth/Prøysen/Siem), i fargane raudt, blått og gult, vart trykte i mange opplag frå 1950-talet, hendige i formatet og med slitesterke permar, fornøyeleg illustrerte av Thorbjørn Egner (som sjølv skreiv viser, som vi veit, om trikken i Kardemomme by og om negerguten Hoa, den siste i dag uspeleleg på grunn av raseterminologien, men det brydde ikkje vi oss om – ekte hottentott og ekte lofottorsk, det gjekk i same gryta). Det einaste bøkene mangla, var akkordbesifring til melodiane.

Den kom i Profils visebøker på 1970-talet – då var kampen hardna, og det gjaldt å stå på krava. Trønderen Hans Rotmo skapte Vømmøl Spellmannslag, som spelte inn nokre minneverdige songar om skismaet mellom tømmer- og porselensindustri i Distrikts-Noreg. Vi fekk trønderrock og fleire trønderprofilar: Åge Aleksandersen frå Namsos er nærast vorten nasjonaltrubadur.

Mykje heng saman med platebransjen: at det i Noreg frå det tidlege 1960-talet av var mogleg for artistar med rimeleg salsappell å få gjeve ut ikkje berre 78-plater, men òg såkalla longplaying-plater, forkorta LP.

Dette opplevde aldri Alf Prøysen. Men han gav ridderslaget til Alf Cranner, som debuterte med LP-en Fiine antiquiteter (1964), innehaldande atten folkeviser i eiga bearbeiding, og som seks år seinare gav ut Almuens opera med skillingstrykk og eigne viser, der den eldre Alf skriv baksideteksten (same året som han sjølv døyr).

Altså: Der Prøysen hadde radioen og den enkelte grammofonplateinnspelinga som lanseringshøve for nye songar, kom på 1960-talet, og med full styrke på 1970-talet, LP-plata som det fremste mediet til viseartistane.

Lillebjørn Nilsen, boren av visebølgja, dukkar opp i rett tid, med LP-debut 1971 og nye plater 1973–74–75–76–79–82–85–86–93 – ved sida av ei lang rekkje utgjevingar saman med andre, frå The Young Norwegians 1967–68, over kvartetten Ballade 1978–80, fram til Gitarkameratene 1989–90–2010.

Dessutan medverkande i ei turnerande Rudolf Nilsen-teaterframsyning, som vart til plata På stengrunn 1973. Lillebjørn gav ut konsertopptak frå USA saman med Steinar Ofsdal Live at Sioux Falls (1980), og han opptredde på den danske festivalen i Tønder saman med sin amerikanske favoritt Pete Seeger. Det førte til albumet Oleanna (2006).

Fyrst med Alf Cranner, sidan med Lillebjørn Nilsen og hans samtidige vart det i Noreg mogleg å byggja opp til ein «forfattarskap» med visetekstar lanserte på LP. Dei siste åra er mange av utgjevingane overførte til CD. Samstundes er det nye uttrykket «platealbum» kome på norsk, som dekker både LP- og CD-plater.

Men det finst platealbum med Alf Prøysen, vil nokon innvenda. Ja, men det var alltid samleplater, baserte på einskildinnspelingar, ein sjeldan gong fire spor frå ei EP-plate. Prøysen fekk aldri høve til å gå i studio og fokusera på eit større «prosjekt». Du ska få ein dag i mårå er tittelen på Prøysens dobbelt-LP som kom i 1971, med songar frå heile karrieren. Men då var trubaduren vandra til sin blåne høgt over taket til Matja Madonna.

På 1960-talet kom Beatles, Dylan, Stones, Vreeswijk. Og mange andre. Langt hår, opprørslyst, uvørne tekstar. Dei song med det nebbet dei hadde: Beatles-gutta pent, Dylan rufsete, Mick Jagger rufsete, Cornelis rufsete – og på svensk: «Här sitter jag på en soptipp och skådar mej dystert kring/ bland trasor och tombuteljer och många andra ting». Dette var forståeleg, kvardagsnært, aktuelt. Jens Book-Jenssens tid var på hell, han med den smukke songen. Då Janis Joplin tok over, Doris Day òg. Visesong hadde dette demokratiske over seg, at du trong ikkje å ha teke stemmekurs. Grav der du står. Syng om det du ser.

Feltet var internasjonalisert, i og med plateindustrien. I Noreg, med ein relativt svak visetradisjon, vart Sverige og USA dei landa der songarane fann førebileta sine – sjølv om Frankrike hadde Georges Brassens og Edith Piaf, Belgia Jacques Brel, Tyskland Wolf Biermann, Sovjet Bulat Okudzjava og Vladimir Vysotskij. Frå USA kom blues og jazz, country og rock. Frå Sverige kom Taube, Ferlin, Ramel, Olle Adolphson, Hasse & Tage, Vreeswijk & Åkerstrom.

Frå Noreg kom, atter ein gong, Alf Prøysen – som brukte dei melodiane han fann. Eller fekk eit korps av populærkomponistar til å skriva slik at ein trudde det var Prøysen som stod bak: Bjarne Amdahl, Finn Ludt, Johan Øian, Christian Hartmann, Otto Nielsen – om han ikkje lånte melodi frå sin svenske kollega Ulf Peder Olrog.

Som vokalist tek Lillebjørn tonen lett, uanstrengt, gjennommusikalsk. Aldri rufsete, han. Timinga sit, han syng reint. «Jeg var gitaristen som begynte å synge.» Han har skrive mange lærebøker i gitarspel, samstundes som han òg meistrar munnspel, banjo, ukulele, mandolin, balalaika, bouzouki, trekkspel, seljefløyte, hardingfele, vanleg fele, munnharpe.

Han tek telemarksmålet perfekt, i tradlåtar som «Håvard Hedde» frå den gamle norske folkeviseskatten – og i sin eigen «Jenta i Chicago», der dialekten er vel motivert: «Ei jente ifrå Telemark/ i cowboy-boots og kofte/ på Nevin’s Pub i Sherman Street/ slikt såg ein ikkje ofte.»

Og han har eit eige lag med borna, som vi veit, i allsong og i «shout and reply»:

En liten kineser!

En liten kineser!

Sitter og leser!

Sitter og leser!

Puster og peser!

Puster og peser!

Leser så det freser!

Leser så det freser!

Så kjem refrenget: «Haba haba haba!» Og svaret frå borna: «Haba haba haba!»

Dette er korkje barnetimesong eller Margrethe Munthe, men ein hippifisert versjon av begge, med lån frå nonsensramser, songleikar og bakgardssongar, som levde i hovudstaden iallfall på heile 1950-talet: «Sett deg oppi kørja og la ballongen gå/ ... ballongen gå til værs, værs, værs.» «Kom ei gammal kjerring og spørte hva det var...» – spørte, ikkje spurte. Varnt, ikkje varmt. Tanta te Beate, ikkje til Beate. Duene må finna maten sjæl.

Dette er Oschlo-dialekt, lågt vurdert som skriftnorm. Men dette Vika-målet fengjer, i den sosiale situasjonen som visesong er. I ein hovudstad som alltid var ein innflyttarby, dei seinare tiåra ein innvandrarby – ein språkleg smeltedigel, meir enn nokon annan norsk by. Einar Rose skjøna det. Det gjaldt å ikkje vera altfor vestkantfin. Fisefin.

I denne samanhengen legg ein merke til at Lillebjørn Nilsen har mange innslag av nynorske tekstar på repertoaret. Til det vestkantfine høyrde alltid hatet mot landsmål. Det fanst damer på Frogner som ikkje ville lesa Tarjei Vesaas før han kom i dansk omsetjing. Då er vi rettnok nokre tiår tilbake i tid, men det er innanfor Lillebjørns epoke.

Stilig såleis at Nilsen frå hovudstaden debuterte på nynorsk, som vi såg, på singleplata med Morisse. På sine LP-plater har Lillebjørn teke med tekstar av Hartvig Kiran og Ivar Aasen, folkevisestev og eigendikta nynorske songar, heilt fram til sitt siste album.

Ein markant song vert lansert alt på LP nr. 2, den frå 1973, med Lillebjørns opplysning: «Tony Sheehan er en kamerat som kommer fra Newcastle. Han har jobbet i Oslo en del år og er et utømmelig oppkomme av melodier fra De britiske øyer. Tony synger denne visa på en totalt uforståelig dialekt. Jeg ante ikke hva den originale teksten handlet om da jeg lagde en norsk versjon.»

Med saftig sudeli-refreng vert «Ola Tveiten» ei moderne rallarvise på nynorsk. Her strofe 3 (av 4):

Og snart skal vegen opnast med mange store ord.

Så får vi sjå ein kakse som kan klippe av ei snor.

Og narren står og smiler – vi har sett det så ofte før –

og held sin takketale for den stolte kontraktør.

Så ropar dei alle høgt: hurra!

– Sudelida sudelidei!

Og får biletet sitt i bla’.

– Sudelida sudelidei!

Men du finn nok ikkje oss

blant alle dei fine folk i floss’.

Nei, du kan be dei dra til Moss!

– Sudelida sudelidei!

Tra la lalala la!

Fyll opp mitt tomme krus!

Det politiske ligg i ryggrada hjå Lillebjørn Nilsen. Ein merkar det på haldninga i så mange songar, alt frå fyrste LP-plate, der faren – ilandgått sjømann, no silketrykkjar, busett med kone, dotter og son i stor bustadblokk – fortel om korleis det var før, då det fanst parsellområde for grønsakåkrar midt i byen. Det er den enkle visdom til byfolket som her vert ført vidare:

Far har fortalt om byen slik den var

før bilene fylte våre gater.

Den gang luften var lyseblå og klar

og fru Karlsen hadde hage med tomater!

Med en sandhaug for de små

der garasjen ligger nå.

Jeg må gå på en asfalt som er kjedelig og grå,

mens mennesket søker en fremtid.

Ein av dei mest kjende Oslo-visene er den som heiter «Alexander Kiellands plass», som er det opne området i Ila­dalen mellom Uelandsgata og Maridalsveien, avgrensa av Waldemar Thranes gate i nord – eit par hundre meter vest for elva som gjerne vert rekna for skiljet mellom aust og vest i byen. I røynda er Iladalen skiljet – slik at Gunvor Hofmos barndomsheim Claus Riis gate 7 høyrer til Oslo aust og Lillebjørn Nilsens Uelandsgata 8 Oslo vest.

Men ein skulle kanskje heller seie: Heile dalsøkket er ei fellessone mellom byens austlege og vestlege delar. Til liks med visediktaren Vilhelm Dybwad med sin «Akerselva» tek Lillebjørn Nilsen eit globalt overblikk før han set sin lokalitet på kartet.

Her er Dybwad:

I verden er der mange floder, som ikke er av vei’n.

Frankfurt ligger an der Oder, men også dels am Main.

London skryter svært av Themsen, og den er jo bra.

Men om de nevner hele remsen, sier jeg enda:

Akerselva, du gamle og grå!

Akerselva, deg holder jeg på!

Selv om Donau er aldri så blå,

kan den i skjønnhet aldri deg nå.

Så Nilsen:

Jeg har sett Grand’ Place i Brussel og Syntagma i Aten.

Rundt Rockefeller Center så jeg alle New Yorks jenter

løpe rundt på raske ben.

Men en trekkfugl vender tilbake! Om ikke annet så på trass...

Jeg fant veien hjem for å se igjen

Alexander Kiellands plass.

Stilleferdig av natur kan Lillebjørn vera blyg med dei store orda. Han har skrive ein protestsong om Johannesburgs fattigforstad Soweto, men tok han aldri med på ei plate:

La oss snakke høyt om Sør-Afrika!

Landet der de rike er få.

Og der de svarte er mange.

Det er landet

der de mange

ikke får del i de verdier de skaper.

Vi veit at i akkurat dette landet kom det ein statsmann som gjorde ei mirakelgjerning. Men det finst andre.

Etter mordet på Chiles store visesongar ved Pinochets militærkupp i 1973 kom derimot Lillebjørns ord med stor kraft – og på plate. (Ryktet gjekk om avskorne fingrar. Men at Jara song på stadion har medfangar stadfesta.)

På en stadion i Santiago

står sangeren Victor Jara.

Tatt til fange av tause soldater

som frykter hans sang og gitar.

Uten fingre. Med innslåtte tenner.

Soldater må passe sin vakt ...

Trassig synger han for sine venner

en sang fylt av hat og forakt.

A – a – a ...

Plata heitte Byen med det store hjertet, gjeven ut eit par år etter Jaras død, der det politiske går både på utland og innland. Tittelen er henta frå Arild Hagas gamle Chat Noir-vise, der hovudstaden i Noreg vert postulert slik. At Lillebjørn meiner det ironisk, skjønar vi alt av tittelsporet:

– 50.000, – under bordet er ikke meget, min unge venn!

Og det er flere på jakt etter leiekontrakt. Du kan jo selge den igjen!

– Vel, noen kan vel tjene en formue på å selge luft og vann.

Andre tjener penger på bolignød. Forstå det den som kan.

M– m– m– m! Så brast en drøm om

et lite sted

vi kunne vær’ i fred.

Teksten handlar om ein bustadhai og opnar slik: «Jeg sa en dag til Kari: – Se nå som vi er blitt to!/ Nå må vi finne oss en leilighet der vi begge to kan bo./ Med navnene våre på døra. Den trenger ikke være stor.»

Fanst det kvinner som bidrog til visebølgja? Ja, det gjorde det. Åse Kleveland, Kari Svendsen, Hege Tunaal... Lillekari og Lillebjørn var i mange år eit par. Truleg er det ho som figurerer i visa «Byen med det store hjertet». Og når Kari Svendsen sjølv skal spela inn visa av Vilhelm Dybwad i 1982, så er det Lillebjørn som har hjelpt til med å «oppdatera» teksten, ved at det globale perspektivet er bytt ut med eit lokalt aust–vest-syn på Oslo by, ut frå resonnementet: «Men vi kan dikte videre på elvas melodi,/ for her på denne kanten er vi glad i elva, vi»:

Akerselva, du renner som før.

Ennå har de ’kke lagt deg i rør.

Okei, litt nedved Vaterlands bru

men du slepper i hvert fall å snu.

Takk kommunen som renser og sår.

Du blir penere som tida går.

Du skal få din pensjon, kan du tro.

Vi ha’kke glemt de hjula du dro.

Kommentar til ikkje-Oslo-buarar: Hjula Væverier var ein av dei største industriarbeidsplassane langs Akerselva, ein tekstilfabrikk i drift 1855–1957.

Det er i den solidariteten visene spring ut av, at Lillebjørn Nilsen er ei elska og naudsynt røyst, i ein by der så mykje er ved å falla av hengslene. Visa er ein sosial sjanger og har noko den moderne skriftlyrikken iblant manglar: noko som straks er tilgjengeleg, og som mange kan ta del i, i eit felles rom.

Ikkje eit vondt ord om den poesien vi gjerne les i einerom, men ein melodi med tekst, om enn sungen av ein einskild sceneartist (Lillebjørn Nilsen) eller eit syngjande par (The Young Norwegians) eller ein vokalkvartett (Ballade, Gitarkameratene) eller kollektivt (alle vi andre, ved eit bord, rundt eit juletre, i 17. mai-samanheng) – dette å syngja har noko skapande ved seg, som bind oss saman.

Her har Lillebjørn Nilsen utvikla ein fellesskap som vi alle kan gå inn i. Det er ikkje kjærleikstematikken som er den sterkaste i hans verk, det er forståinga av eit samhald. Opningssporet på debutplata lyder slik:

NATTESTEMNING FRA EN BY

Om jeg kunne tie slik natten gjør

ville jeg tie slik til deg.

Men natten har tiet i tusener av år

slik som den tier til meg.

Om jeg kunne hviske slik regnet gjør

ville jeg hviske slik til deg.

Men regnet har hvisket i tusener av år

slik som det hvisker til meg.

Men hør jeg kan synge slik byen gjør!

Og jeg vil synge slik til deg.

For byen kan gråte og byen kan le.

Men byen vil tie med oss.

Dette er eit romantisk storbyscenario: Natta som teier, regnet som kviskrar, personen som syng, byen som syng, græt, ler og teier. Dessutan at songaren teier, kviskrar, syng til ein annan person. Og at byen teier med dei begge. Her samlar teksten seg til noko større enn ein dialog, i og med at «eg» og «deg» har vorte «oss».

Melodien kler teksten godt, i si varsame nattestemning. Fred Åkerström har gjort ein svensk versjon av han: «Natt i en stad». Ein skjønar at dette gjerne kan vera skrive av ein som på feriekoloni fekk diplomet «Stilleste gutt på sovesal 1».

På same plate finst «Tog-blues», med refrenget «Kan du høre togets triste nattesang?» Ein ung mann sit på toget, på veg mot ei ung kvinne: «Blått er stålet i min kniv. Svart er sorgen i mitt liv./ Rød var munnen til hun som svarte nei.» Dette er ein annan tone. I kløfta mellom det varsame uttrykket og det bestemte opnar det seg eit felt av noko ubestemt hjå denne visediktaren, om vi skal oppfatta tekstane som intime, sjølvopplevde.

Ein del damer passerer revy: Elisabet i 1971 («Og jeg elsket ensomhet/ Og jeg elsket en som het/ Elisabet Elisabet»); Else i 1975 («Hør Else, min venn, vær ikke redd!/ Jeg kommer tilbake./ Engang skal vi to...»); Katrine i 1982 («Katrine, Katrine – hvor har du vært i natt?»); eit internasjonalt firkløver i 1985 – Marieke i Amsterdam, Angelika i Hamburg, ei namnlaus i Aten, ei i København. På albumet Sanger (1986) finst eit dikt som heiter «Hav og himmel», der fyrste halvdel lyder:

Visst ble hun eiet. Om bare denne natt.

– Da fullmånen gled i havet.

Da Peter Severin tok sin pensel fatt.

– Og bølgene hvisket så stille.

En vandrerske som stopper og klapper sin hund.

– Fullmånen glitrer i havet.

Visst blir hun eiet. Om bare denne stund.

– Når bølgene hvisker så stille.

Himmel og hav. Hun er vakker.

Hav og himmel. Hun er din.

Himmel og hav. Hun er vakker.

Hav og himmel. Din ruin.

Lillebjørn Nilsen framfører «Tanta til Beate» med hjelp frå Hot Club-medlemene Svein Aarbostad (frå venstre), Per Frydenlund og Jon Larsen.

Foto: Ørn E. Borgen/NTB/Scanpix

Peter (eller Peder) Severin Krøyer (1851–1909) var ein av Skagen-målarane. Lillebjørn Nilsens song frå nesten hundre år seinare skildrar Krøyers måleri frå 1892, «Sommeraften på Skagen», motiv «Kunstnerens kone med en hund på stranden». Det er berre den ladde refrengstrofa som overskrid biletet.

Dette er ein meir raffinert visestrategi enn tidlegare hjå denne trubaduren. Lyttaren kunne ta teksten som sjølvbiografi. Men så var det ein ekfrase (= dikt som skildrar eit bilete).

Og tittar vi nøyare på «Blues for Katrine», så viser det seg at teksten låner ein heil del frå «Corrina, Corrina» (som Bob Dylan henta frå amerikansk bluesttradisjon. Dei åtte første taktane i det norske refrenget går slik:

Hvis du ikke liker epler, slutt å riste mitt tre!

Kom deg ut av min bakgård, la meg være i fred.

Uttrykket «If you don’t like my peaches, don’t you shake my tree!» er nytta i mange songar, av Irving Berlin, Bessie Smith, Elmore James med fleire. Ella Fitzgerald heldt fram med: «Get out of my orchard, let my peaches be!» Lillebjørn Nilsen gjev sin bluestekst denne utgangen, takt 9–12:

La meg sitte her aleine og spille min blues i G!

Av dette skjønar vi at kjærleikstemaet hjå denne blyge diktaren inngår i ein større tradisjon. Iblant tyr han til norske folkeviser. Tolkinga hans av «Håvard Hedde» er meisterleg, på telemarksk. Den finst på den nyaste plata Nære Nilsen (1993). Tidlegare har han trekt fram Ivar Aasens «Gagnløysa», der ei av strofene endar: «Men kjærleiken minkar og møda ho veks./ Den smilande veikja vert ei rukkute heks./ Så den ting heve òg sine hakar.»

Likevel kjenner lyttaren att tonane frå nattestemninga i ei kjærleiks- og lengselsvise frå fjorten år seinare på debutplata. «Langt langt borte» heiter visa, der sistestrofa lyder:

Jeg går i tomme gater.

Har natten for meg selv.

I en by som er meg ukjent.

Jeg kom hit først i kveld.

Jeg vet ikke hva du gjør nå.

Jeg bare vet hvor du er.

Så langt langt borte.

Likevel så nær.

Nesten som om du var her.

Lillebjørns beste vise? Den ein ville teke med til den vidgjetne aude øya, der det som kjent finst grammofon.

For meg er valet klart. Det vert «Tanta til Beate», i innspelinga frå 1982 saman med Jon Larsens Hot Club de Norvege. Kjærleiken til Oslo, kjærleiken til menneska, kjærleiken til musikken. Det bortgøymde Oslo, dei grå menneska, sigøynarmusikken til Django Reinhardt, som Robert Normann meisterleg har overført til Noreg, vidareført av Jon Larsen. Visa handlar om livslyst – og alder.

Historia om korleis innspelinga vart til, er rørande: Lillebjørn passerer ei gruppe string swing-spelande gatemusikantar, stansar, går tilbake – og legg i pengehatten på fortauet nokre myntar, tulla inn i ein papirlapp der det står: «Vil dere bli med på den neste skiva mi? Hilsen Lillebjørn». Noko som skjer i Bel Studio, Skippergata 24, lansert på LP-en Original Nilsen, gjeven ut 1982.

Merk rima, særleg innrima: te Beate/ i ei gate; røyk og gass/ Hårdrådes plass; posen er tømt/ duene rømt; sveiver hun opp/ svinger sin kropp; hun og Ole Willy/ synts det var så billig; alt jeg har/ på gamle da’r – og trippelvokalklangen maten sjæl/ Sankt Peter der/ savna dæi.

Det er også verdt å merka seg at vi ikkje får vita kven Beate er, kva tanta hennar heiter, kva gate ho bur i – berre at kavaleren har det rimklare namnet Ole Willy. Merk òg alle linene som manglar rim. Vi saknar dei ikkje, slår det oss, når vi ser at rimet ikkje er der. Dette er ein tekst som skaper sine eigne reglar. Angleterre/ engang var; denne by’n/ tyllgardin – her byter rimvokalane plass.

Det vert sagt at melodien er så fengjande at han vert spela flittig blant Django-musikantane i Paris. Om dei òg fekk med seg teksten! For det finst faktisk Lillebjørn-tekstar omsette til fransk. I viseboka Tekst og musikk: Lillebjørn Nilsen (Gyldendal 1986) er det to slike, omsette av Maud Forsgren.

I denne samanhengen er det verdt å peika på Lillebjørn Nilsens eigen omsetjaraktivitet. Den amerikanske trubaduren Pete Seeger (1919–2014, aktiv til langt over 90), venstreradikal med tekstar som «If I Had a Hammer», «Where Have All the Flowers Gone?», «We Shall Overcome» – han har òg skrive «My Rainbow Race», som har vorte ein av Lillebjørns mest elska viser i landet vårt. Her er første strofe av «Barn av regnbuen»:

En himmel full av stjerner.

Blått hav så langt du ser.

En jord der blomster gror.

Kan du ønske mer?

Sammen skal vi leve

hver søster og hver bror.

Små barn av regnbuen

og en frodig jord.

Og då er vegen kort til den skotske trubaduren Ewan McColl og songen hans om vandringsfolket, dei som knapt lenger ferdast i husvogn. Hans «30 Foot Trailer» er på norsk vorte til «Den siste sigøyner». (Vreeswijk tok sidan Lillebjørns versjon og omsette han til svensk. Slik går visene på omgang.) Av dei sju originalstrofene har Lillebjørns versjon fem. Den siste er fri dikting frå nordmannens side. Så han har sine ord i behald, når det står på notebiletet: «Tekst Nilsen, musikk McColl.» Songen endar i eit økologisk perspektiv, som er Lillebjørns åleine:

Du sier at vi skitner til der vi drar.

Nå må du få opp dine øyne.

Si, hvem har forgiftet vår luft og vårt vann?

Var det kanskje òg en sigøyner?

Farvel med hvert telt og hvert knitrende bål.

Og farvel med hver vandrer som drar uten mål.

Farvel med den siste sigøyner.

Og då er vi endeleg komne til vegs ende, med songen «Tanta til Beate». Eg gjev han att etter slik han lèt på plata, med vekslande Vika-målformer, der den trykte teksten er meir normalisert. Linefallet som følgjer her, er dessutan stramma inn.

OK?

Bandet går:

Tanta te Beate hu bor i ei gate i Gamleby’n

og med hatt og fjær er hun et vakkert syn

på vei ned Schweigaards gate for å gå og mate duene

mellom røyk og gass på Harald Hårdrådes plass.

Og når posen er tømt og duene rømt går a hjem igjen

og finner fram sin gamle grammofon.

Den sveiver hun opp og svinger sin kropp til tonene,

syns at jazzen gikk i dass med Django Reinhardt.

Tanta te Beate setter på ei plate med hakk og sår

og tenker på dengangen hun var tjue år

da hun og Ole Willy synts det var så billig på Angleterre

og Robert Normann visste hvordan Django spelte.

Og d’er synd at denne by’n, den ække hva den engang var!

sier hun og trekker for sin tyllgardin.

Det er ingenting som swinger sånn som det

gjorde før.

Alt jeg har på gamle da’r det er denne plata.

Tanta te Beate snur sin gamle plate ennå en gang

og serverer te med melk (Lapsang Souchong).

Så svinger hun en finger mens hun sier strengt:

Glem ikke hva vi fikk av Django Reinhardt!

Og når tanta til Beate må forlate oss

og duene må finne maten sjæl

står Sankt Peter der og sier: Her har vi savna deg!

Og hun får en klem mens Django stemmer gittar’n.

Og hun får en klem mens Django stemmer gittar’n.

Jan Erik Vold