Historia er full av årstal. Det er årstala som set hendingane på plass i historia. Dei er det viktigaste i historia, sa Halvdan Koht.

Historia gjer skilnad på årstala sine. Nokre av dei har fått mykje å vise fram og blir heidra med årlege jubileum, medan andre er fattige på dramatiske og viktige hendingar.

2018 var eit slikt jubileumsår, eit hundreårsjubileum. Det var hundre år sidan den første verdskrigen, den største europeiske krisa til då vart avslutta, og det er hundre år sidan spanskesykja hengde seg på halen av krigen og heldt fram med si nådelause hausting av menneskeliv, mest ungdom, etter at krigen var slutt.

Spanskesykja var ein pandemi, ei farsott som råkar alle, ein influensaepidemi, boren av eit virus. Ho er rekna som den største demografiske krisa på 1900-talet. I Europa døydde 2,6 millionar menneske, i heile verda truleg 50–100 millionar. Svenn-Erik Mamelund har forska på medisinalrapportar frå 1922 og 1923. Han reknar med at 13.000–15.000 menneske miste livet i spanskesykja i Noreg, medan over 1 million – av eit folketal på 2,6 millionar – vart smitta. Smittegraden varierte på mellom 30 og 80 prosent frå distrikt til distrikt. Det var først og fremst ungdom som vart råka, menn mellom 25 og 29 år. Sjukdommen bar gjerne med seg lungebrann, som ungdommane då døydde av.

4800 vart enke eller enkemann, og fødselstalet gjekk ned.

Mor og far var begge fødde i 1908. Dei fortalde med gru om alle ungdommane som døydde «i spanskå», som dei sa. Sverige vart også råka, og ei svensk lokalavis fortel om ein familie der far og to døtrer døydde på same dag, etter at ei dotter var død tre dagar før. Kyrkjegarden såg ut som ein nypløgd potetåker, sa ein som hadde opplevd det som hende.

Dødstala var så store at vanleg arbeidsliv fekk vanskar. 22. oktober 1918 fortel avisene på Lillehammer at fire av dei ni på telefonsentralen låg til sengs, medan dei fem andre gjekk og hangla. Abonnentane blei bedne om å ringje så lite som råd.

Det er usemje om korleis sjukdommen oppstod. Éin teori går ut på at sjukdommen braut ut i ein militærleir i Kansas i USA 5. mars 1918. Nokre veker seinare vart ein halv million amerikanske soldatar sende over havet for å bli med i krigen. Og dei hadde sjukdommen med seg. Ein annan teori peikar på Storbritannia som opphav til sjukdommen.

Sommarepidemien i Noreg skal ha starta i Kristiania 15. juni 1918. Derifrå tok han toget til Bergen og Trondheim. Hurtigruta frå Bergen har fått mykje av ansvaret for at sjukdommen spreidde seg til Nord-Noreg. I bygdesamfunna var det tilreisande som kom med sjukdommen via hotell, dampskip og jernbanestasjonar, fortel Mamelund. Mange bygde- og øysamfunn vart sparte for plaga.

Namnet fekk sjukdommen fordi kong Alfons XIII av Spania var av dei første som vart smitta. Det vart gjort kjent, og dermed var nemninga klar. Alfons døydde først i 1941, så han overlevde spanskesykja.

Tidsskrift for Den norske lægeforening skreiv om spanskesykja i desember 2001. I dag veit vi at sjukdommen blir boren av eit virus. Det visste dei ikkje då.

Spanskesykja var eit influensavirus. Og av dei er det mange slag. Og i dag finst det vaksine å få.

EU har eit eige senter for å halde auge med pandemiane, desse sjukdommane som kjem rasande med ujamne mellomrom, og som kan gjere store innhogg i folketalet.

Dette senteret ligg i Sverige. Der held ein auge med sjukdoms- og influensautviklinga internasjonalt. I februar samlar dei den kunnskapen dei har, og analyserer han. Då kan dei spå om kva slag influensa som kan venta å melde seg til hausten, då influensaen brukar kome. Så tek dei kontakt med den farmasøytiske industrien og fortel dei kva slags vaksine dei bør lage.

Medisinsk kunnskap byggjer altså eit vern for borgarane mot ulukker av det slaget spanskesykja var. Men sikkert vern kan ingen love. Framleis reknar pandemivaktmennene med at nye, ustyrlege pandemiar kan sprengje seg fram, ingen veit når og kor.

Førebels nektar dei ulike virusa å gå med på total kapitulasjon i møte med moderne medisin.

Så fekk årstalet 1918 ein samansett meny å by på. Freden og spanskesykja delte året mellom seg.

Andreas Skartveit