Ord om språk
Glaning på glansbilete
Teikning: May Linn Clement
Mange ord har mist glansen, men glana er ikkje mellom dei. Det ordet får me midt i glaninga jamt. Slik er det med glo òg. Folk glanar og glor og vert spurde om kva dei glanar og glor på. Men det at orda viser til ei vanleg gjerning, er ikkje den einaste grunnen til at glansen held seg. Dei er runne av ei rot som tyder just ‘vera ljos, skina’.
Det er uråd å få denne rota til å syna seg i all sin glans, men granskarane meiner at ho ser om lag slik ut: ghel. Frå henne kjem ei rad strålande ord på gl, som glana, glans, glinsa, glo (‘stira; lysa, skina’), glo (‘noko som brenn utan loge’), glor (og glorete), gløda og glåma (‘stira, kopa’). Dessutan kjem gul, gull og truleg glas og glida herfrå.
Eit ord som derimot ikkje høyrer til her, er glans i tydinga ‘rund, glatt struktur; hovud’, som i «glans penis» og «glans klitoris». Det kjem frå latin glans, som tyder ‘kjernefrukt; eikenøtt’ og har vore nytta om saker som på skap liknar ei eikenøtt. Glans i tydinga ‘strålande ljos eller skin; stordom’ kjem frå tysk Glanz. Båe kastar glans over målet vårt.
Ein kan undrast på korleis ei rot som har med ljos og skin å gjera, kan gjeva oss ord som tyder ‘stira, kopa’ (som glana, glo, glåma og radt fleire). Er det fordi me gjer store augo, so mykje av augnekviten synest? Eller at augo mestsom vert glødande? Tja. Eg har ikkje funne ordbøker som gjev klåre svar, men vågar meg til å koma med eit tredje framlegg.
Grunntydinga til glo er ‘skina, gløda’ (jf. engelsk glow). I nordisk fekk ordet dinest tydingar som ‘draga til seg merksemd gjennom skinande, strålande utsjånad; falla i augo’. Det same gjeld glana: Dei gamle tydingane ser ut til å ha vore ‘skina fram, stikka i augo’. Det kan tenkjast at desse orda som viste til noko som er iaugefallande, seinare vart nytta om det å oppleva at noko fell i augo. Men kven veit!
Digital tilgang – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
