Ord om språk
Ordsmidingsmeister
«Kor torer eg yrkje kvæde / av vanegraa kvardagsord», heiter det i opninga på eit dikt i Runemaal (1914) av Olav Nygard. Den 11. februar er det hundre år sidan han døydde. Sidan Nygard er kjend for målet sitt, lyt me æra han i språkspalta. Men det er vel ikkje nett «vanegraa kvardagsord» denne diktaren er kjend for?
«Nygard var ein ordkomponist», skriv Gunnstein Akselberg i artikkelen «Språk og språkbruk hjå Olav Nygard» (1997). Dei samansette orda kjem tett hjå Nygard, og mange av dei er nylagingar som einast finst hjå han. Han skriv om flogskoddegry, grjotbergmunnar, hugsynsbivring, lauvhengløyne, solsprettsus og saarverk-styng.
Andre diktarar i samtida dreiv òg med ordsmiding, til dømes finn me uvanlege samansetjingar hjå Kristofer Uppdal og Olav Aukrust. Brorsonen til sistnemnde, Kjell Aukrust, driv radt gjøn med heile denne generasjonen landsmålsdiktarar når han lèt figuren Hallstein Bronskimlet nytta ord som byrkjefaus (‘optimist’), fjåsvrengje (‘drivfjør’) og glufsesprutgreie (‘påhengsmotor’).
Nygard var likevel i ei klasse for seg, og mengda med samansetjingar auka for kvar bok. Granskaren Johs. A. Dale rekna på det. I Flodmaal (1913) er det om lag 4 samansette ord på kvar side i gjennomsnitt, i Runemaal (1914) er det 5,5, i Kvæde (1915) 8,5 og i Ved vebande (1923) 14, skriv Dale i boka Olav Nygard (1957, s. 65). Flogskoddegry og resten av Nygard-orda ovanfor er alle frå Ved vebande.
Men kvifor er samansetjingane der? Mange av orda knyter noko uhandgripeleg i hop med ein handfast stad eller ting, som gløymslesekk, hugstrand, kjenslegruve, sæleskrin og visdomsgangar. Soleis vert «abstraktet på ein måte sansande», som Dale skriv. Det som elles kunne ha vorte vel luftig og utflytande, får ei tydeleg form og avgrensing.
Gjennom å setja orda saman kan Nygard på ein blunk skapa eit heilt bilete i lesaren. Å nytta orda kvar for seg er ikkje det same: Den konsentrerte forma «slår» meir. Lekkane er nøye utvalde. Dei skal vekkja dei rette assosiasjonane og helst klinga godt i lag. Høyr på lauvhengløyne, til dømes. Bivrebylgjur. Avdagsdimt.
Digital tilgang – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
