Det er seint i februar. Vatnet har byrja å renne att, hålka svinn sakte. Stokkendene har vore her heile vinteren – hannar med glinsande, mørkegrønt hovud og hals, hoer i gråbrun, spraglete fjørdrakt. Ein gong i året skiftar dei alle fjørene på ein gong. I «eklipsedrakta» blir hannane lik hoene. Omfattande myting, eller fjørskift, gjer flukt og flyging vanskeleg. Det er fint å ikkje vere for synleg då. Men no ser begge kjønna igjen tydeleg ulike ut.

Trass i at dei det meste av året er så forskjellige at Carl von Linné tolka dei som to artar, har begge kjønn noko felles: ein spegel. Det heiter den vesle fargeflekken grasender ber på vengja, uavhengig av kjønn. Grasender er nemninga på andeartane som ikkje dykkar, men berre duppar hovud, hals og bryst nedi vatnet når dei skal finne mat.

Namnet er misvisande. Stokkanda, til dømes, er ein altetar.

Hjå stokkanda er vengjespegelen djupblå og innramma mellom to kvite band. Det er den fysiske strukturen i fjørene som syter for den blå fargen og moaréeffekten. Spegelen skal vere nyttig for å kjenne att artsfrendar.

Grasandungar blir ofte fostra opp av mora, og dei anar ikkje korleis ein hann av eigen art ser ut. Han er som regel annleis enn hoa, som hjå stokkanda. I tillegg blir par danna om hausten, kanskje ein stad der mange ender har samla seg; hoer av ulike artar kan ved første augnekast sjå like ut, men fargen på spegelen røper fort kva art det er tale om. Når dette er sagt, oppstår det ein del kryssingar på tvers av artsgrenser hjå grasender spesielt.

Kva er tilhøvet mellom individa i flokken som ligg spreidde på den skrå, enno isdekte breidda denne februardagen, lurer eg på. Tilhøva mellom individ hjå stokkanda synest ikkje å vere ei enkel sak. Det finst par, dei blir danna om hausten og held saman i alle fall fram til hekkesesongen. Hekkinga byrjar tidleg, i Sør-Noreg kan dei leggje egg alt i mars. Men mykje kan gå føre seg utanom parforholdet. Snakk om spegel: grasendene, stokkanda ikkje minst, kan spegle nokre av dei villaste syna når det gjeld sexliv. For ender har eit anna særtrekk, noko som er sjeldan i fugleverda: penis.

Paring hjå 97 prosent av fugleartane skjer gjennom eit «kloakkyss»: Både hann og hoe er utan utvendige kjønnsorgan, og det handlar om å få to hol, kloakkane, til å møtast for at spermiar skal bli overførte. Dette krev alltid eit visst samarbeid for at akta skal lukkast.

Teikning: Naïd Mubalegh

«Korleis det kjennest, det er løyndomen til endene.»

Men stokkanda høyrer altså til dei 3 prosentane av fugleartane som er utstyrte med eit penisliknande paringsorgan. Og ikkje berre finst organet hjå ei rekkje andefuglar, det kan også vere digert, opptil 40 centimeter i den søramerikanske arten trommeand, kjend for verdsrekorden i penislengd i høve til kroppsstorleik.

Kroppen til desse alminnelege stokkendene som rastar på isen, rommar ei verd av løyndomar. Lemmen har du sikkert ikkje sett, han ligg det meste av tida godt samankrølla inne i kroppen, og han blir helst trekt ut når hannen fyrst sit tett innpå hoa. Når penisen er ute, er han spiralforma og slyngjer seg i éi retning: mot klokka, ein viktig detalj i soga om sexlivet til stokkanda, som stadig får nye kapittel.

Det var fyrst på 2000-talet at ein forskar, Patricia Brennan, stilte spørsmålet: Korleis er det for hoa når hannen har ein slik lem, og når valdtekt synest vere ein utbreidd framgangsmåte hjå desse fuglane? Undringa voks etter at ho hadde sett ein erigert stokkandpenis, og ho sette i gang med å studere anatomien til holege andegenitalia, i lag med andre forskarar.

Hjå stokkanda openberra det seg ein særs kompleks vagina: lang, krokete og spiralforma, han òg, men retninga var med klokka og svingane tette. Attpåtil er han utstyrt med eit par–tre posar som fungerer som blindgater for penisen og sæden.

Forskarane studerte fleire andeartar med ulike penisfasongar og paringsåtferd, og dei fann tydelege koplingar mellom gjennomsnittleg lengd på penis, tal på tvungne paringar, og kompleksitet i utforminga av vaginaen. Det er ikkje lett å jobbe seg fram til prosessane og hendingane som gjennom enormt lang tid har produsert dei strukturane vi kan observere i dag.

Det som har gått føre seg hjå stokkanda, blir gjerne omtalt som eit våpenkappløp mellom kjønna. Men i akta med den utvalde – den sosiale partnaren – synest det også som eit presisjonssamarbeid må til for at endane på andegenitaliaa skal møtast.

Dei anatomiske trekka som har utvikla seg hjå hoa, gjer det nemleg langt vanskelegare for ein hann å befrukte henne dersom ikkje ho er med på akta. Sjølv om opptil 30–40 prosent av paringane kan vere tvinga på henne av andre hannar, står partnaren for over 90 prosent av befruktningane. Vondt får ein sikkert likevel ofte nok når ein er fødd som stokkandhoe. Korleis det kjennest, det er løyndomen til endene.

Eg har sett hannar av stokkand te seg omsynslaust overfor hoer og kvarandre, men det er ikkje sjeldan at grupper med stokkender framstår som fredfulle fellesskap. Og verkar ikkje desse fuglane, når dei kviler stille med hovudet gøymt i ryggfjørene, «inborrade i sig själva och sina drömmar», slik den svenske forfattaren Per Olov Enquist skreiv?

Naïd Mubalegh

Naïd Mubalegh har bakgrunn i evolusjonsbiologi og arbeider som forskar, omsetjar og lærar.