Sakprosa

Sven Egil Omdal:

1936. Året da alt skjedde

Kagge forlag

Ønskjer du å forstå kvifor Noreg vart ein del av andre verdskrigen? Då kan du lese Svein Egil Omdals 1936. Året då alt skjedde. Omdal skriv at «i 1936 tvilte ingen bevisste nordmenn på at den neste store krigen var på veg».

Boka er delt inn i 12 kapittel – 12 månader. Alt føregår slett ikkje i 1936. Historia handlar om tida frå Adolf Hitler vart rikskanslar i 1933, men hovudtemaet er sjølvsagt året 1936. Omdal skriv mellom anna om den kontroversielle fredsprisutdelinga til Ossietzky, Halvdan Kohts frykt for å trakke Hitler på tærne, kong Haakons dårlege forhold til Arbeidarpartiet, Trotskijs omdiskuterte asyl, det sensasjonelle bronselaget og Sonja Henies beundring for Hitler.

Sov i timen

Den tradisjonelle oppfatninga om at angrepet på Noreg 9. april 1940 kom som lyn frå klar himmel, er motbevist i fleire bøker. Omdal viser til Aftenpostens førsteside sist i januar 1936: «Kommer den nye verdenskrigen i 1937 eller i 1938?»

Politikarane sov i timen i aprildagane 1940. Omdal argumenterer for at dei sov i åra før 1940 òg. Då redaktør Carl von Ossietzky fikk fredsprisen i 1935, valde utanriksminister Halvdan Koht å trekke seg ut av Nobelkomiteen. Det var ingen god idé å provosere Hitler meir enn høgst nødvendig, meinte han. Den gongen Koht vart tilbydd å bli utanriksminister, sette han som føresetnad at regjeringa ikkje skulle boikotte tyske varer og tyske idrettsutøvarar. Dette stod i strid med planane til Landsorganisasjonen og Arbeidernes Idrettsforbund.

Den same haldninga hadde Koht overfor borgarkrigen i Spania. Noreg skulle ikkje på nokon måte bidra i kampen mot fascismen eller nazismen. Omdal skriv at Haakon Lie fekk «utslett av regjeringens nøytralitetslinje». Ifølgje Koht meinte Lie at nøytralitetslina var «forbrytersk» naiv, og om «vi ikkje væpna oss imot fascistmaktene, så ville vi vere dei fyrste som vart skotne når fascistane (dei tyske) hærsette landet vårt – og vi fortente det!».

Ein annan som Omdal kunne nemnt, og som frykta at det gjekk mot krig, var sentralbanksjef Nicolai Rygg. Han byrja å sikre kvelv alt i 1935 og ønskte å flytte gullbehaldninga til USA.

42,3 prosent

Albert Einstein engasjerte seg overfor Nobelkomiteen til fordel for at Ossietzky skulle få fredsprisen. Ein som var sterkt ueinig i pristildelinga, var Knut Hamsun. Les ein kva Omdal skriv om den store diktaren, treng ein ikkje lenger tvile på om Hamsun var nazist. Han meinte at Ossietzky, som då sat i tysk konsentrasjonsleir, skulle bidra positivt til Hitlers nasjonalsosialisme.

Bjørn Westli, som skreiv boka Mørke år, meinte at ein ikkje trong hjelp av tyskarane for å hate jødane i Noreg. Jødehatet og revolusjonsfrykta på midten av 1930-talet blir godt skildra av Omdal.

Arbeidarpartiets stordomstid hadde så vidt kome i gang i starten av 1930-talet. Kong Haakon forsøkte å balansere seg gjennom den politisk spente situasjonen. Han skreiv eit bekymringsbrev til kong Edvard og orienterte om at «neste mandag skal vi ha stortingsvalg (...), hva som blir resultatet er umulig å forutse, men jeg håper bare at Arbeiderpartiet ikke får flertall».

19. oktober 1936 fekk Arbeidarpartiet 42,3 prosent av stemmene, og Nygaardsvold kunne fortsette som statsminister. Dette var det siste stortingsvalet før andre verdskrigen.

Bronselaget

Det er umogleg å kome utanom bronselaget i 1936. Adolf Hitler hadde aldri vore på ein einaste fotballkamp. Hitler, Joseph Goebbels, Hermann Göring, Rudolf Hess og 55.000 andre tyskarar venta på ei tysk overkøyring i kvartfinalen mot vesle Noreg. Minister Arne Scheel, som hadde vore norsk sendemann (ambassadør) i Berlin sidan 1921, fekk sitje ved sidan av der Führer.

Då stillinga var 2–0 til Noreg, vart det for mykje for Hitler. Han forlét stadion saman med kollegaene. Arne Scheel hadde ikkje noko val og måtte følgje etter.

Omdal skildrar detaljar frå denne kvartfinalen med innleving. Goebbels noterte i dagboka at «tyskerne ikke ufortjent tapte 2–0», men at opplevinga av å vere på stadion var «som massesuggesjon».

Sonja Henie

Ein av dei største idrettsheltane i Noreg gjennom tidene er Sonja Henie, som Omdal skriv om. Den verdskjende kunstløparen besøkte Hitlers landstad, Berghof, fleire gonger. Frå isen hadde ho òg ein gong vist nazihelsing til den tyske føraren. Det fekk NTB til å sende ut denne meldinga: «Er Sonja Henie nazist?»

Henie forsvarte seg med at «jeg vet ikke engang hva en nazist er for noe».

I 1935 vart Henie kåra til verdas tredje mest berømte person i ei amerikansk avis, etter Charlie Chaplin og prinsen av Wales. Var ho nazist? Omdal svarar ikkje på det. Eg meiner det ikkje finst grunnlag for å hevde at Henie var nazist, sjølv om ho gav ei nazihelsing under OL i 1936. Ein må skilja mellom personar som Knut Hamsun, som eg meiner var nazist, og personar som Henie, som aldri gav direkte uttrykk for støtte til nazismen.

Svein Egil Omdal har skrive ei viktig og underhaldande bok for dei som er interesserte i å forstå bakteppet til andre verdskrigen. Kjeldereferansane er gode og språket upåklageleg. Omdal nyttar aviser for å forstå kva som skjedde i 1936. Dette er ei undervurdert kjelde for dei som skriv historiebøker.

Aage Sivertsen

Aage Sivertsen er forfattar og historikar.