Sjølvbiografisk roman

Edvard Hoem:

Ung mann vil ut

Forlaget Oktober

Ung mann vil ut handlar om diktarens ungdomsliv i småbyen Molde. Den unge Edvard er på klassereise, som seinare ein annan Edvard, med etternamnet Louis.

Einast i byen er det fred å få. Han har lengta vilt dit. Alt skal snart bli annleis no. Han er 14 år, odelsgut og på flukt. Året er 1963. No skal han ta til på realskolen, første mål på vegen ut i verda.

Ei ny tid

I byen vil han slette alle spor. Han tar straks til å herme bydialekten. Han har øvd seg under besøk der, med å høyre etter korleis moldensarane snakkar. Når det blir spørsmål om kor han er frå, svarar han dei nye vennene i hytt og vêr, på moldemål. Fræna er eit ord han ikkje frivillig slepper over leppene.

Den første kvelden i byen går han forbi kinoen. Kinoen er ein syndepøl for bedehusfolket, som verdsleg litteratur, som dans og all moro. Han har aldri vore på kino, det er på bedehuset han har vore. Fint skildrar boka korleis han oppdagar skattane i Molde bibliotek, og for første gong går i teater, på ei Riksteaterframsyning.

Som mange på denne tida blir Edvard prega av draumen om meir rettferd i verda. Undertrykking gjer inntrykk når han les om det i bøker og aviser. Eller høyrer radio på hybelen. Enten det er mot svarte i USA eller i Vietnam. Framleis bunden til trua som han er, blir idéverda no supplert frå nye miljø der meir verdslege tankar rår, og som møte med enkeltpersonar i Molde får han i kontakt med.

Ung mann vil ut er blitt ei levande bok, og eit viktig tidsdokument frå ein småby, om dei opposisjonelle unge på det norske 1960-talet. Og om ein sjølvopptatt ungdom, det må seiast, men slik alle som skal bli store kunstnarar kanskje må vere.

Tung ballast

Den som kjenner forfattarskapen, veit at Edvard Hoem har skrive sjølvbiografisk lenge før røyndomslitteraturen kom på mote og tok til å drukne oss i uviktige saker. I Heimlandet Barndom, for 40 år sidan, skreiv han sårt om heimbygda. Her skildra han ei bygd guten forstår han må vekk frå, der han går i angst for Gud og fortviling over alt ein må teie om. Edvard er son av «den skammelege emissæren», som ikkje arbeider med jorda, men er ute og preikar for sjelene, mens mora slavar på garden. Duksen i klasserommet blir mobba så naseblodet flyt.

Ung mann vil ut er eit direkte framhald av historia om denne Edvard, som sist i Heimlandet Barndom tenker på hemn mot mobbarane. Ein dag skulle han «koma att og stoppe kjeften på dei verste, han skulle vekk, og han skulle koma att og vise dei».

Det greidde Edvard Hoem, riktig så det song.

Men det er også noko meir.

På avstand

I Heimlandet Barndom fanst ikkje historia om at mora har eit barn med ein tysk soldat, storesøstera. Og at faren hadde «plukka opp» mora og gifta seg med henne, fordi han tykte synd i henne. Kunnskapen om den historia fekk vi i Mors og fars historie, for 20 år sidan.

I Ung mann vil ut kjem det fram at Edvard i Molde enno ikkje kjende til denne løyndomen, i alle fall ikkje fullt ut. Da mora og faren kjem for å høyre han, gymnasiasten, få æra av å halde hovudtalen i byen 17. mai, i det for mange spesielle året 1968, heiter det: «Enno visste eg lite om den mareliknande 17. mai-dagen i 1945, da mor sat med eit nyfødt jentebarn, ein tyskarunge heime hos foreldra sine i Nordbygda i Øyer.»

Noko må han altså ha ana, om det spesielle tilhøvet mellom faren og mora. I heimbygda visste dei sikkert. Edvard hadde ønskt seg så desperat vekk frå staden der enkelte ting låg innhylla i tåka.

Om ein vil forstå kva som gjorde Edvard Hoem til diktar, er Ung mann vil ut ei viktig og nødvendig bok, men barndomen og ungdomen heng nøye saman i dette diktarlivet.

Med alders milde sukk ser forfattaren av Ung mann vil ut, frå sin ståstad i dag, på den unge Edvards lidingar og krumspring i Molde. Ei og anna scene er nok dikta inn, for dramaturgien sin del. Men historia om Susanna, som på oppdrag for kunsten lét han elske første gong, må vel vere sann. Ho stilte opp med den sida av livet han meinte han mangla kjennskap om, da han skulle til å dikte i desse tenåra. Det er ei historie med bittersøt undertone, om blygsel og sorg, som ikkje skal gjenforteljast. Men Susanna, som er død for mange år sidan, måtte sleppe Edvard ut av livet sitt. Ho sa ein gong til han at han var ein snobb, og at ho som arbeidarjente var «like mykje verd som ein odelsgut».

Nokre av personane i boka har fått oppdikta namn. Andre kjem med fullt namn og adresse, som klassekameraten Jan Otto Fredagsvik frå Frøya, seinare stortingsrepresentant og ordførar. At den kamuflerte figuren Frenden er den nesten like berømte tremenningen Knut Ødegård, er nesten for lett å finne ut av. Lyrikaren Ødegård debuterte først av dei to, og boka fortel fint om forholdet dei imellom, og eskapadane dei stod bak i Molde tidleg på 60-talet.

I Molde blir Edvard Hoem diktar in spe, og i slutten av boka har Molde gitt han det han treng, på veg mot større mål.

Til glede for seg sjølv og mange andre kom Edvard seg fram i livet og vart diktar. Klassereisa var ein suksess. Ho var ei overvinning frå første dag. I Molde tok livet til å falde seg ut. Fleire bøker bør det ligge an til no som diktaren har vendt tilbake til sitt eige liv.

Arild Bye

Arild Bye er journalist, forfattar og tidlegare redaktør i NRK Nord-Trøndelag.