Roman

Yan Lianke:

Dagen da solen døde

Omsett av Eilif Norheim
Cappelen Damm

Burlesk, vittig og absurd er romanstilen hans, og han har gjort det til eit spesiale å latterleggjere byråkratisk makt og krypande, pengesnusande karrieremenneske i eit Kina som ligg langt frå oss politisk og kulturelt. Men det allmennmenneskelege er det lett å kjenne seg att i og bli rørt av – og støkt av.

I førre boka, Sprengningens krønike, om ein landsby som endar opp som superkapitalistisk millionby, gjekk kritikk av baksida av det kinesiske økonomiske underet til tider over i rein komedie. Lesaren måtte jamt trekke pusten. I den eksploderande tida som vart skildra, var all rikdom bygd på tjuveri.

Skal ein tru Yan, gjennomsyrar korrupsjon samfunnet i Kina, og det er ut av gammal tradisjon frå keisardøma (og ekteskapsordningane i det gamle samfunnet) det igjen har blitt slik: Alle fordelar og forfremjingar, alle stillingar ein kan drøyme om, har ein pris.

Samtidig er sex blitt ei kolossal makt, sal av unge jenter som yter seksuelle tenester, var her skildra som mest like vanleg som sal av sukkertøy i laus vekt i Noreg. Kvinnefrigjeringa verkar knust av mektige menns umåtelege drift etter å nyte alt.

Når gudane er døde

Åstaden for handlinga i den nye boka Dagen da solen døde er, som så ofte før, ein landsby langt frå makta i Beijing. Ein dag er sjølve det å døy blitt politikk. Alle skal kremerast, for det er ikkje jord att å gravlegge i, hevdar styresmaktene. Døden blir industri. For dei gamle blir det feil, det å førast til krematoriet, det å forlate slekta sin måte å døy på. Kroppen skal i jord. Og tradisjonen er sterk i Kina. Det nye krematoriet blir angstens eldstad. Her er utilslørt groteske skildringar av dei alvorlegaste sider ved menneskelivet, overgangen frå levande til død, til dødt – kjøtt.

Samstundes med motstand mot den nye gravferdsforma har ulikskap tatt til å invadere landsbyen. Nokre blir rike på kostnad av andre, også dei som eig krematoriet. Så ei natt tar folk til å gå i søvne. Søvngjengarane gjer som dei tenker, drøymer om, har hatt mest lyst til, og nattehimmelen blir sett på hovudet. Sjølvmord, valdtekt, prostitusjon florerer, folk skal ha sitt før det er for seint. Mange gjer det dei har tenkt på å gjere, men halde seg for gode til i vaken tilstand.

I søvngjengartilstanden finst ikkje rett og gale lenger. Ærlege sjeler på si side tilstår på vandring i natta sine tungt angra gamle synder, men det òg kan bli feil. Det blir ransbølgje, det blir borgarkrig, brutale drap skjer på kvart gatehjørne, bestialske gjerningar utgjer nattas orden. Noko som endar med at mørket ikkje vil ta slutt da menneska på normalt vis skal ta til å vakne, av sola som står opp igjen.

Offer for det gode

Utan å utlevere heile handlinga blir det ikkje heilt greitt med dette. Og kven skal ofre seg for å få sola til himmels att? Yan Liankes roman er som ein gresk tragedie. Essensen i handlinga blir at ein eller annan må løfte lyset.

Kanskje er Dagen da solen døde ein parabel over kva menneska utset seg sjølve for i vår tid, etter at Gud – eller alle gudar – er døde. Den store stygge ulven er ikkje alltid det politiske systemet, som vi lett skuldar for alt elende. Nei, her er det meir det å vere grådig og grisk, og moralsk personleg kollaps.

Yan tar det vesle menneske i forsvar i ei tid der moral og etikk er i fritt forfall. Heile forfattarskapet hans er ei djuptloddande reise inn i kinesisk samtid og nær kommunistisk fortid, og stort meir dramatisk og brutalt kan ikkje livet bli enn i ein totalitær stat, som kjent.

Den dagen solen døde blar samtidig fram djupt etiske spørsmål som gjeld for menneske i alle verdshjørne. For forgår ikkje menneska i sjuke stridar, nett som om vi ikkje tenkte, ikkje var vakne? Døyr ikkje folk i hopetal i nedslaktingar på små og store flekkar av moder jord, i landsbyar, byar vi knapt kan uttale namna på, og utan at vi legg merke til det mest? Herjar ikkje vald og krig rundt om, som om menneska går i søvne? Livet som blodig, grotesk teater er i dag noko allment når vi via nyhendemedia ser oss rundt, til alle valplassane.

Kor ligg da håpet? Blir det kanskje berre litt betre om nokon ofrar seg, tenner ei sol for det gode der det i dag manglar lys? At nokon plantar blomar i gropene der blodet rann, inngår ei pakt med jorda. Dette er heilt enkelt stor litteratur.

Vald i totalitære styre

Tittelen Dagen da solen døde fekk meg til å assosiere til ein annan romantittel, Arthur Koestlers dystre Mørke midt på dagen, om fengsels- og avhøyrssystemet under Moskvaprosessane i Sovjetunionen. Yans bok kan òg, i parti, lett tolkast som ein allegori over valden i revolusjonære periodar, aller helst kulturrevolusjonen i Kina. Men er noko langt meir.

Språket er naivt inntil det barnslege. Hovudpersonen i forteljinga er ein litt enkel gut, eit ungt sinn, tidleg i puberteten. Han bevegar seg i den søvngjengarfylte landsbyen gjennom natta, og slepp kanskje unna drapa og valden som blir utøvd, nettopp fordi dei fleste kjenner han att som den dumme guten. Inn i denne forteljinga vev også forfattaren eit lysande portrett av seg sjølv, diktaren, og diktarrolla.

Arild Bye

Arild Bye er journalist og forfattar.