Sakprosa

Sigrun Slapgard:

Werna Gerhardsen. Jenta fra Løkka

Kagge Forlag

Som med dagens Erna var det Werna, fornamnet, som vart brukt. Biografen er òg på fornamn i boka om statsministerkona Werna – frå seksåringen Werna til midt i internasjonal politikk. Og kven skulle ho elles vore? Å kalle henne Gerhardsen hadde blitt feil. Men Werna Gerhardsen er fint.

I biografien vert Slapgard kanskje vel intim, og litt mykje forsvarar innimellom. Det er så velmeint, alt Werna gjer, og så useieleg sjølvoppofrande som ho var. Men hjelpte ho KGB? Rykta smussa til ettermælet hennar etter at ho var død.

Husmor på toppen

Ho vart døypt Werna Julie Frimann Hosewinkel Koren Christie og vaks opp med åleinemor på Grünerløkka. Her ligg drama berre i det. Lenin-beundrar, Sovjet-venn, motstandskvinne, ektefelle til eit legendarisk statsoverhovud.

Som sosialist var ho eksemplarisk, partiet gjekk føre alt. Omtanken for dei nedste i samfunnet var i tankane hennar på dødsleiet. Det er ei rørande skildring.

Ho kalla seg husmor i rolla ved sida av Einar, og partimennene kviskra at ho skulle halde seg på kjøkkenet heime. Som politisk menneske og gift som ho var i ei tid da kvinnene vart haldne nede, vart ho dermed berre kommunepolitikar i Oslo. Ivrig heldt ho på med barn, eldre, skole og sosiale tiltak for å fjerne fattigdommen som enno herja, typiske kvinneområde i politikken. Folk baksnakka henne når ho tok opp store spørsmål.

At Einar var opptatt og vel sakleg, heilt frå ungdommen av, fortel alle kjelder om. 15 år yngre enn mannen tiltrekte Werna seg kjekke, unge partifolk som fekk namnet «wernadottene».

Ho hadde 50-talskarisma og visste det. Werna var søt, hjarteleg og flørta, men kunne vere striks òg, viser Slapgard, som underbygger dette og anna godt. Drakk gjorde verken Werna eller mannen. Leppestift åtvara Werna Gro – også ei vi fullt ut er på fornamn med – mot. Gro Harlem var partijente i Fram-laget Werna leia.

Verkeleg makt fekk ho gjennom soverommet og daglegstova, der ho var statsministerens rådgjevar og diskusjonspartnar. Her spela ho ei viktig rolle på forsoningssida i den kalde krigen, og ho vart overvakt av USA-haukane i Arbeidarpartiet. Haakon Lie hata henne og omtala henne som «ei merr». Uviljen var gjensidig.

Werna og Einar Gerhardsen heime i statsministerbustaden i Sofienberggata.

Foto: Sverre A. Børretzen / Aktuell / NTB

KGB-agenten Beljakov

Ho vart eit mål for KGB. Agenten Beljakov kom innpå henne, og historia her er eit omdreiingspunkt i boka. Var statsministerens næraste elskarinna – eller noko i nærleiken av elskarinna – til russaren? Og gav ho frå seg sensitiv informasjon?

Ho vart fotfølgd av dei partiinterne og dei statlege hemmelege tenestene.

Og kan ho ha gøymt på løyndomar? Konklusjonen til biografen er, «Her jeg sitter (...) snart sytti år senere», at «kan hende fikk hjertet noen ganger overstyre hjernen». Det indikerer at statsministerkona lett lét kjenslene løpe i veg med seg.

Kor skal ein plassere henne, da, i høve til Beljakov, som nokre heile tida vil meine gjorde henne til KGB-mat? Det stod atomvåpenutplasseringar og verdsfred på den politiske dagsordenen i desse åra. Biografien er her inne på eit felt som ligg ope for den store spenningsromanen.

Rykte etter hennar død

LO-leiar Konrad Nordahl skreiv i dagbøkene sine om Wernas russarkontakt på 50-talet. Ho var utru med Beljakov, skreiv han. I 1992, etter at både Werna og Einar var døde, fråtsa avisene i historia da dagbøkene vart offentleggjorde. Werna Gerhardsen enda på ryktebålet post mortem. Men ingen bevis er funne, i opna arkiv i aust, på noko ulovleg. Slapgard dømmer til full frifinning: «Uskyldig inntil det motsatte er bevist.»

Ho stør seg til gravejournalist-corleone Alf R. Jacobsen, om den maskuline eigenskapen det er å skryte på seg erobringar. I KGB kunne det også vere økonomisk motiv i det: «For sine overordnede kan Beljakov utmerket godt ha løyet seg til et resultat», noterte Jacobsen da skandalen enno var som heitast.

Beljakov var ein elendig agent, men kjekk.

Relevans til i dag

Werna Gerhardsen tok David Ben-Gurion under armen i det nye Israel, i Palestina. Ho skein med Kennedyane og Khrusjtsjov, flaug høgt, mens oppstandar vart slått ned på løpande band aust for jarnteppet. Nato lét Kreml nytte hælen i eige revir, i og utanfor grensene. Lei seg var ho da Ungarn vart invadert. Men som Slapgard skriv: «når det gjelder Sovjetunionen ser hun ut til å ha en slags barnetro».

Utanrikspolitikar var ho ikkje. Det var ikkje mykje skriftleg etter henne på det feltet.

Kva ho ville gjort som nabo til Putin, er ikkje godt å seie, enda Slapgard til slutt i boka meiner tankar frå henne er nøklar no som «vi ruster til krig». Werna Gerhardsen ville i dag kjent seg som i Prøysens bakvendtland, hevdar ho. Men kva råd Werna ville gitt om ho hadde delt seng med ein AP-statsminister i dag, veit verken Slapgard eller vi andre. I dag er korta delte ut på ny, og «folkedemokratia» i aust ikkje lenger i hendene på Moskva-lakeiar.

Werna Gerhardsen fotografert i høve 50-årsdagen i 1962.

Foto: Ivar Aaserud / Aktuell / NTB

Frå vogge nesten i grav

Ho døydde brått av sjukdom, som 57-åring, av noko vi ikkje heilt får greie på. Korleis slutten på livet hennar var, er uklårt. Kanskje angsten for den tradisjonelle frå-vogge-til-grav-historia har slått inn. Gravferda er berre omtalt der ei ikkje namngjeven partikjelde seier at «det var nesten noe sovjetisk over den begravelsen». Det blir litt for halvkvede.

Det var ei lita dronninggravferd, da landet tok avskil med den raude dronninga frå Løkka. Vestre krematorium var overfylt. Alle statens fremste menn var der. Kransane hauga seg opp. Dei kom frå raud og blå. Frå høg og låg. Og frå Sambandet Norge-Sovjetunionen og Sovjetunionens ambassade, noterte Arbeiderbladet. Det momentet skulle vore med i boka.

Dette er likevel eit viktig og godt utført biografiverk om ei kvinne som skein i si tid. Det står alltid ei kvinne bak, heiter det. Werna kunne vore meir enn skole- og sosialpolitikar i hovudstaden. Men da ho levde, skulle mann og barn vere kvinna sitt mål, enda ho flaug på møte dei fleste kveldane i veka. Kjønnsperspektivet i boka er tankevekkande.

Arild Bye

Arild Bye er journalist og forfattar.