Sakprosa

Nicholas H. Møllerhaug:

Farmors og farfars krig

Vigmostad & Bjørke

Andre verdskrigen synest å vere eit fruktbart tema for forfattaren og kunstnaren Nicholas H. Møllerhaug. Farmors og farfars krig er den andre biografien hans med krigen som bakteppe. Tidlegare har han skrive om den landssvikarstempla arkitekten Leif Grung. At han denne gongen skriv om den nære slekta, er ikkje til hinder for at boka har allmenn interesse og gir ny innsikt i krigshistorie og krigsseglarlagnad.

Eit par år før krigsutbrotet i 1940 tok farfar Einar Møllerhaug hyre som byssegut på fraktebåten «Utsire» av Haugesund, berre 16 år gammal. Han avanserte fort, og sjømannskapen leidde han til fjerne himmelstrok. I 1941 vart fleire norske kvalbåtar bygde om til minesveiparar ved Bombay (Mumbai) i India, der det også vart gitt militær opplæring. Einar fekk hyre på ein av minesveiparane og kom på den måten snart med i regulære krigshandlingar.

«Krigens gru og smerte forfølgde Einar vidare i livet.»

Frå bysse til torpedo

Frå 1943 tenestegjorde han på jagaren KNM «Stord» og tok del i mange særs farefulle og lagnadstunge oppdrag. Eskortering av handelskonvoiar til Murmansk utgjorde ein viktig del av tenesta. Mannskapet på «Stord» bidrog då det tyske slagskipet «Scharnhorst» vart senka ved Nordkapp i romjula 1943.

Aksjonen var noko av det mest dramatiske og grufulle Einar opplevde i krigsåra. Av eit mannskap på nesten 2000 mann om bord i «Scharnhorst» overlevde berre 36. Mange unge menn omkom på dramatisk vis i flammehavet den dagen. KNM «Stord» hadde også ein framskoten posisjon under den allierte landgangen i Normandie, som tok til 6. juni 1944 (D-dagen).

Slik hadde Einar Møllerhaug hamna midt oppe i krigens blodige og nådelause drama, utan vegar ut. Frå eit klaustrofobisk ammunisjons- og torpedorom på KNM «Stord» var lydane frå ubåtar, detonasjonar og fartøy som gjekk ned, grufulle. Som angstskrika frå dei mange døyande medmenneska var det, anten dei var ven eller fiende.

Rikt kjeldemateriale

Krigens gru og smerte forfølgde Einar vidare i livet, og det var på eit opprørt etterkrigshav dei vanskelegaste brottsjøane kom til å slå inn. Både for han og for kona, Alfhild. Dette er like mykje hennar historie som det er Einars, noko tittelen på boka så fint syner. Etter at Einar gjekk bort i 1998, var det ho som sat att med alle minna. Alle nettene han vakna av mareritt, og nervøsiteten som elles alltid låg rett under kvardagsytene, prega sjølvsagt også henne.

I arbeidet med boka har Møller granska både norske og utanlandske krigsarkiv, men den aller viktigaste kjelda er like fullt intervjua han gjennom fleire år gjorde med farmora heime på kjøkenet hennar. Samtalar med andre familiemedlemar, lokale krigshistorikarar og samtidige krigsseglaraugevitne fyller bra ut.

Nicolas Møllerhaug er forfattar og musikar.

Foto: Helge Skodvin

Når Møllerhaug i tillegg krydrar det heile med mellom anna utdrag frå telegramkorrespondansen mellom Stalin og Churchill, dei kjende talane til Churchill og krigsnyhende frå britiske aviser, er det eit breitt og sterkt teppe av kjelder han har vove. Kjeldelista gir dessutan mange gode peikarar til materiale lesaren sjølv kan søkje opp.

Viktig bok

Bakarst i boka står heile mannskapslista for KNM «Stord». I alt 431 personar frå mest heile landet tenestegjorde frå 26. august 1943 til 8. mai 1945. Farfar Einar Møllerhaug var ein av fleire som var med heile vegen. Det er sterk lesnad å sjå så mange namngjevne liv, og den lange lista er med på å synleggjere det store talet på unge nordmenn som deltok til havs i krigsåra. Somme kom ikkje heim, andre kom heim med ubotelege skadar.

Det kjem framleis ut ein heil del bøker om andre verdskrigen, og det skal mykje til for å skilje seg ut i mengda. Nicholas Møllerhaug kan i alle høve sitt stoff og sin journalistiske dramaturgi meir enn godt nok til klare det. Meisterleg skreiv han for nokre år sidan om arkitekt Grung, og meisterleg skriv han no om farmors og farfars utfordrande krigstraumesamliv.

Farmors og farfars krig framstår dessutan som ei viktig bok for alle dei som sjølve lever med traume i kvardagen, eller kjenner nokon som gjer det.

Per Roger Sandvik

Per Roger Sandvik er bibliotekar og frilansskribent.