Sakprosa

David Grann:

Mytteriet på Wager

En beretning om skipbrudd, opprør og mord
Omsett av Torleif Sjøgren-Erichsen
Aschehoug

Krigen om Jenkins’ øyre (1739–1748) var ein av mange væpna konfliktar mellom Storbritannia og Spania på 1700-talet, og det spesielle namnet skriv seg frå da kaptein Robert Jenkins blei praia av spansk kystvakt. Under tumultane som oppstod, vart det eine øyret kutta av han. Dette øyret hadde han på eit glas med sprit. Da han i 1738 slapp til i Underhuset, viste han fram øyret, og det var god nok grunn til å erklære krig mot Spania i 1739.

Heile krigen var prega av sjørøveri og kaperfart, plyndring av handelsstasjonar i dei spanske koloniane og eitt og anna sjøslag mellom marinefartøy. Wager var eit slikt marinefartøy i ein skvadron samansett av fem krigsskip, ein rekognoseringsslupp og to mindre lasteskip. Skvadronen la ut frå Portsmouth i september 1740 og hadde eit mannskap på 1854. Offiserskorpset kom til ein viss grad frå britisk aristokrati, og resten representerte heile det sosiale spekteret, i alder var dei eldste over åtti, dei yngste var tenåringar.

«Det er eit imponerande verk som også stiller spørsmål ved imperialismen.»

Overlevande

Ein av dei som overlevde og kom heim til England, var den 16 år gamle kadetten John Byron, bestefar til poeten lord Byron. Overlevde gjorde også admiral George Anson, øvstkommanderande for heile skvadronen, kapteinen på Wager, David Cheap, og kanoner John Bulkeley, alle fire personar som David Grann følgjer tett gjennom heile den storslåtte forteljinga.

Målet for ekspedisjonen var å segle rundt Kapp Horn og inn i Stillehavet for å utfordre den spanske dominansen, samtidig som plyndring av spanske handelsskip stod på agendaen. Det var ingen spøk å segle rundt Kapp Horn på 1700-talet, og i eit forrykande uvêr blei skvadronen splitta opp og mista kontakten med kvarandre. Wager fekk store skadar, mista styringa og dreiv inn mot ei øy langt sør i dagens Chile, i Patagonia. Øya heiter i dag Wager Island, eller Isla Wager på spansk.

Øya var karrig og ugjestmild, folketom, og det å finne mat i tillegg til forsyningane dei fekk henta inn frå vraket, var eit dagleg slit. Rangordninga på øya var som på skipet: Kapteinen hadde kommandoen, dei andre hadde å lystre og utføre pliktene dei blei pålagde under streng disiplin. Plikt stod over fornuft, og etter kvart som svolt og sjukdom, kulde, regn og piskande stormar tærte på kreftene, oppstod det ulike grupperingar blant mannskapet, og nokre flytta ut av hovudleiren. Cheaps leiarskap blei utfordra, og det enda med at Cheap skaut og drap ein av mytteristane.

Slik har ein ukjend kunstnar skildra forliset til HMS «Wager».

Foto via Wikimedia Commons

Fleire båtar

Med materialar og verktøy frå vraket fekk dei bygd fleire mindre båtar. Cheap og hans gruppe ville reise nordover langs kysten av Chile, kanoner Bulkeley med 69 mann reiste tilbake gjennom Magellansundet og kom seg opp til Rio Grande heilt sør i Brasil i januar 1742. I tur og orden kom dei heldige heim til England, men av 1854 som drog ut frå Portsmouth, var det berre rundt 500 som overlevde.

Mytteriet på Wager er litterær sakprosa av topp kvalitet. Granns språk er ikkje sakleg tørt og nøkternt, men farga av litterære grep som besjeling, biletbruk, samanlikningar og ein dramaturgi og ein komposisjon som ligg nær opptil det skjønnlitterære. Han trekker òg inn namn som Herman Melville, Daniel Defoe, Charles Darwin og Joseph Conrad, og han siterer både Samuel Coleridge og lord Byron.

Men dei fleste sitata hentar han frå loggbøker, dagbøker, skipsjournalar, rettsdokument, brev og notat og personlege reiseskildringar skrivne og utgitt av fleire av dei som overlevde ekspedisjonen. Slik kjem ein tett på hendingane og får ei kjensle av samtidsskildring sjølv om det nærmar seg 300 år sidan dramatikken utspelte seg.

Det er eit imponerande verk som også stiller spørsmål ved imperialismen som drivkraft til å plyndre og legge under seg andre folkeslag i ei misjonering for det gode og det sanne, samtidig som han trekker fram styresmaktene si evne og vilje til å dekke over og tåkelegge fakta, for den krigsretten som skulle fordele skuld og ansvar for den store fiaskoen, kokte bort i ingenting, sidan offiserane som var ansvarlege, skulle dømmast av sine likemenn innanfor aristokratiet.

Oddmund Hagen

Oddmund Hagen er forfattar og fast bokmeldar i Dag og Tid.