Roman

Nikolaj Frobenius:

Rasende lys. En roman om Henry Rinnans framgang

Gyldendal

Då aktor John Lyng heldt det innleiande føredraget i saka mot Rinnanbanden i 1946, framheva han at bandeleiaren var intelligent, ærgjerrig og kompromisslaust målretta – ikkje for «å si noe fordelaktig om Henry Rinnan, men fordi det er et faktum […] at han har trukket det lengste strå vis-à-vis nordmenn, hvis dyktighet og energi vi alle sammen ubetinget anerkjenner».

Lyng åtvara mot å undervurdere motstandaren deira, og meinte «det vilde være uriktig overfor disse folk å prøve å gjøre seg det bilde at de har trukket det korteste strå vis-à-vis en fullstendig underlegen type som er dukket opp med mindreverdighetskomplekser inne fra Levanger».

Forteikna bilde

Etter mi meining går begge dei nyare litterære framstillingane av Henry Oliver Rinnan – Simon Strangers Leksikon om lys og mørke og no Nikolaj Frobenius’ Rasende lys. En roman om Henry Rinnans framgang – rakt i den fella Lyng åtvara mot. I Strangers tilfelle blir sentrale hendingar grovt forteikna, ikkje minst dei særs brutale drapa i Jonsvannsveien 46 i slutten av april 1945, ei hending som på mange måtar utgjer eit kulminasjonspunkt for Rinnanbandens verksemd.

Det same kan seiast om romanen til Frobenius, men her tek forfattaren fridomen overfor det føreliggande kjeldematerialet til eit nytt nivå. Frobenius påpeiker rett nok at «[e]n del tidspunkt og lokasjoner er endret av fortellertekniske grunner», noko ein roman sjølvsagt gjev rom for, men som i dette tilfellet fører til at fiksjonen ikkje verkar truverdig, ettersom det historiske førelegget er såpass kjent. Resultatet er at boka meir enn noko anna blir eit sjølvportrett av forfattaren Nikolaj Frobenius, og då eit lite flatterande og litterært sett uinteressant eit.

Frå rettsoppgjeret i Trondheim etter krigen. Henry Rinnan på veg inn i tinghuset i Trondheim 30. april 1946.

Foto: NTB

For forfattaren er då også historia om Henry Oliver Rinnan «et bilde på noe som også bor i meg», og han spør seg: «Er det onde innvevd i måten jeg tenker på, er det en uerstattelig del jeg må anerkjenne for å leve sant, godt?»

Tja, fåglarna vet. Men kvifor blande inn Henry Rinnan i ein samtale forfattaren like godt kunne ført med baderomsspegelen, og då nettopp slik som Lyng åtvara mot? «Jeg tror Rinnan sto midt i et sinne som brant ham inne», skriv Frobenius. «Sviket er fylt opp av sinne. Sviket, en symbolsk hevn. Storhetstanker etter avvisningen. Hvem tror de at de er, som kan snu ryggen til meg? For Rinnan tror jeg det var sånn.»

Dette må Frobenius gjerne meine, men problemet er at bildet Frobenius skaper av den trønderske bandeleiaren, mildt sagt er lite overtydande. Medan Rinnan karakteriserte seg sjølv som ein «nærmest rødglødende nazist allerede før krigen brøt ut», og på spørsmål om han framleis hadde same politiske oppfatninga, svara at «det vil jeg være til min siste stund», verkar det som Frobenius mest trekker inn økonomiske faktorar og andre meir private forhold som forklaring på dei ofte groteske handlingane Rinnan gjorde seg skuldig i.

Endra kronologi

Gjentekne gonger er dessutan kronologien i historia endra, medan forfattaren tillegg personane tankar og kjensler. Sjølv om forfattaren understrekar at boka ikkje er «et forsøk på å skrive en historie som er hundre prosent korrekt med hensyn til alle detaljer og situasjoner», tek han seg også den fridom å bruke kjeldematerialet på ein «fortettet [måte] for å skape en fortelling som fungerer litterært og som jeg mener skaper et sannferdig bilde av hvordan Henry Rinnan ble den han var».

Så er spørsmålet: Er ei «for­tetta» og i mange tilfelle grovt fordreia framstilling av Henry Oliver Rinnans handlingar under krigen eigentlig eigna til å skape nettopp «et sannferdig bilde av hvordan Henry Rinnan ble den han var»? Kva er i så fall «sannferdig» i denne samanhengen? Historisk sannferdig? Litterært sannferdig?

«Jeg tror ikke Rinnan kom til verden med et spesielt talent for ondskap, jeg tror ikke engang han likte det noe særlig til å begynne med, det han utsatte ofrene for», skriv Frobenius i eit noko underleg plassert forfattarinnskot midt i boka. (Partiet er òg i nær identisk form nytta av forfattaren i ein kronikk i Aftenposten.) Og det må han gjerne hevde. Men når det einaste eigentlege «beviset» for hypotesen han presenterer, er ein «roman» han sjølv har skrive, kva forklaringskraft har då ein påstand som dette?

Svar: Ingen. Null og niks.

Det blir dermed uhyre problematisk når Frobenius utan støtte i noka form for historisk kjeldemateriale mellom anna trekker fram Rinnans påstand om at «Jeg må nok si at det ikke falt meg vanskelig å bruke tortur, særlig ikke mot [kommunistleiaren] Henry Thingstad», og deretter sår tvil om Rinnan verkeleg meinte dette: «Er det sant? […] stemmer det at han ikke syntes det var vanskelig å torturere Thingstad tre dager i strekk?»

Vel, skal vi tru Henry Oliver Rinnan sjølv, så syntest han altså ikkje det, slik at Frobenius’ framstilling tippar over i ei uheldig ansvarsfråskriving. Dette kjem også til uttrykk i eit parti henta frå fangeleiren på Falstad, der forfattaren lèt motstandskvinna Edel Sødahl spekulere på om ein av dei tyske fangevaktarane «også hatet Falstad, alt ved fangeleiren, og hatet seg selv for å være der», og om det å «bli tvunget til å ydmyke og slå og sparke, var det enda verre» enn sjølv å «bli slått og ydmyket og sparket?».

Lite overtydande

Forfattarens omtale av den av Rinnan sjølv grovt torturerte Sødahl står i det heile fram som det kan hende mest graverande i utgjevinga, og gjer at Frobenius’ forsvar for sin eigen skrivemåte blir lite overtydande: «Dette er en roman. For det meste, i det aller meste av denne romanen, har jeg holdt meg pinlig nøyaktig til sannheten, til de historiske detaljene», noko som jo slett ikkje er tilfellet. Når forfattaren likevel påstår at «[i] det hele tatt er det sånn at alle personene i denne romanen er en kombinasjon av kjente historiske fakta og forfatterens imaginasjon, slik all historiefortelling på et eller annet vis er preget av fortellerens og samtidens perspektiv», gjev denne lesaren rett og slett opp.

«Kjensla eg sit igjen med etter lesinga, er ei slags stille fortviling.»

Dette er ei bok skriven av ein anerkjend norsk forfattar, om eit emne eg er levande oppteken av, og eg trur mest aldri at ei bok har etterlate meg ståande så tomhendt igjen. Eigentleg er det verre enn som så, ettersom boka knapt tilfører vår forståing av korkje dei allmenngyldige og viktige problemstillingane Frobenius tek opp, eller dei konkrete eksempla han har valt for å drøfte dei, noko som helst av verdi.

I staden for å bruke tid på denne boka anbefaler eg interesserte lesarar heller å gå til kjeldene, til dommen mot Rinnanbanden, som ligg fritt tilgjengeleg på Digitalarkivets heimeside. Lag­manns­­rettens omfattande dom er sakleg, opplysande og godt skriven, han verkar nøktern og objektiv, og han utpenslar ikkje dei ofte grufulle detaljane i saka meir enn absolutt nødvendig for å få fram kva juridisk, etisk og moralsk ansvar gjerningsmennene hadde. Det er eit stykke tekst som står seg og er verdt å lese, noko Nikolaj Frobenius’ nyaste utgjeving – trass enkelte fint forma setningar her og der – dessverre ikkje kan seiast å vere.

Torgeir E. Sæveraas

Torgeir E. Sæveraas er historikar og forfattar.

Lytt til intervjuet med Aage Sivertsen om Rinnanbanden.