Sakprosa

Tore Pryser:

Samarbeid, tilpasning og motstand.

Mer svik og gråsoner

Svein Sandnes bokforlag, 2023

Alle nasjonar har sine mytar. President Charles de Gaulle spreidde til dømes illusjonen om at dei fleste franskmennene var med i La Résistance, motstandsrørsla frå 1940 til 1944. Det måtte to nordamerikanske historikarar til for å undergrava denne nasjonale illusjonen – George O. Paxton og Marcus Marrus. Bøkene deira om marskalk Pétains kollaborasjonistiske styre i Vichy, og især antisemittismen i regimet, reiv dei gaullistiske varme omslaga bort.

Det var fyrst president Jacques Chirac som i 1995 hadde mot til å erkjenne at Vichys katolsk-reaksjonære samarbeidsline og difor deportasjonen av jødane var del av den franske statstradisjonen – og at ansvaret låg nett der. Skulda òg.

Fleire enn 70.000 jødar vart deporterte til Tyskland av Vichy eller franske samarbeidsorgan. Svært få kom attende. Det er ein skamplett utan like.

Okkupasjonsmytar

Noreg har òg hatt sine okkupasjonsmytar. Historikaren Tore Pryser er ein hund etter slike tabuemne og set lyskastarane nådelaust på dei. På ei rekkje punkt kjem Pryser med ny innsikt og revisjon av konvensjonell visdom.

Ta tilhøvet mellom Arbeidarpartiet (Ap) og Nasjonal Samling (NS): I alt 21 ordførarar frå Ap gjekk over til NS, fire frå Hedmark, åtte var bønder, fleire var lærarar. Når det gjeld alder, fordelte dei seg ganske jamt frå 30 og oppover mot 60 år.

Her har Pryser rydda nytt land, for han demonstrerer at det var dei lengst til venstre, sosialistane, ikkje sosialdemokratane, som kjende dragninga til nazismen mest. Fleire stortingsmenn gjekk også den vegen, alle på ytste venstrekanten. Etter krigen fekk dei fleste landssvikdomar på mellom eitt og fire år. Tre fekk berre nokre månader.

Pryser skriv detaljert om liknande gråsoner blant pressefolk og i LO. Representativ for desse haldningane kan sagbruksarbeidar Angel K. Strøm vere. Han var formann i Namdal Arbeidarparti frå 1933 og to år framover. Under krigen sa han at NS på enkelte punkt «gikk langt lenger i sosialistisk retning» enn Ap.

At medlem i bokkomiteen til Pryser, nobelinstituttdirektør Jakob Sverdrup, freista å fjerna dette stoffet då Pryser skreiv bok om historia til arbeidarrørsla, er rett og slett pinleg å lesa i dag. Heldigvis lét ikkje Pryser seg truga og gav ut ei eiga bok om temaet.

Her kjem Pryser inn på eit ålment trekk ved nazismen: dei sosialistiske elementa. Desse kan vi sjå også i Tyskland. Der hadde NSDAP ei sterk venstrefløy kring brørne Otto og Gregor Strasser.

Tilpassinga

Essensen i studien til Pryser er omgrepet tilpassing. Her er han medvite kritisk til mykje overlevert stoff i krigslitteraturen. Gråsoner, svik, tilpassing – i desse uklare grenseflatene ligg argumentet hans. Folk likte ikkje Quisling, men dei tilpassa seg. Aktiv motstand var unntaket.

Noreg var det fremste landet der det heimlege nazistyret medvite brukte tyske bajonettar for å skipa «den nye tida». Den næraste samanlikninga til denne ideologiske offensiven er Vichy frå 1940 til 1944. Dette er utgangspunktet for all norsk okkupasjonshistorie.

Men kvifor ikkje då sjå utover? I det heile teke saknar eg systematiske samanlikningar med andre land i mykje av det som vert skrive om okkupasjonen i Noreg. Det er gjort eit prosjekt med Nederland. Det ville gle meg å sjå den systematiske samanlikninga med det landet. Med ein slik kunnskapsrik forskar som Tore Pryser ville eit blikk dit gjera den neste boka hans endå rikare.

Den einskilde

Prysers metode er livsløpsanalysar, kollektive biografiar for å identifisera mønster i sosiale grupper, historisk sosiologi, om du vil.

Som ung historikar i Ullensaker-prosjektet spissa han denne metoden til, og her er han brukt til å laga ei særs leseverdig bok som gjev oss mykje nytt. Dette liknar til dels ein historisk krimroman.

Pryser tek medvite avstand frå todelinga i dei «gode» og dei «dårlege» under okkupasjonen. Dette er forfriskande. Han er kritisk til førestillinga om at krigen førte til ein nasjonal fellesskap. Det var djupe spenningar mellom by og land, som vart sterkare på grunn av svartebørshandel frå bøndene si side. Og motstanden var sterkare i byane, der kjenneteiknet var «toppfolkenes partnerskap», for å sitera Edvard Bull d.y.

Mange fall utanfor fellesskapen, fyrst og fremst jødane, men også folk i Finnmark. Dette strekte seg ut over 1945. Pryser er samd med Francis Sejersted som meiner at Fellesprogrammet i 1945 skjuler djuptgåande divergensar i synet på korleis det norske samfunnet skulle sjå ut. Det var ikkje så mykje fellesskap, heller ikkje etter krigen.

Jahre i gråsona

Ettermælet til sandefjordreiaren Anders Jahre er som kjent ganske flekkete på grunn av striden om utanlandsformuen hans. Pryser syner ei anna og meir ukjend side ved verksemda hans under krigen.

Vi får ofte høyra om kor få norske skip som vende heim til Quisling-styret etter 9. april. Pryser syner at Jahre braut reiarfronten ved å forhandla med tyskarane om sal av eit nybygt tankskip (M/T «Jasmin»). Han gjekk også med på å avstå til tyskarane eit tankskip som låg i Casablanca (M/T «Jaspis»). Det skulle tyskarane få overta og mannskapet reisa heim. Dette sette NS-sjøfartsministeren K. Stub Irgens seg imot.

Mikronivå

Historie på slikt mikronivå inneber at Pryser legg vekt på å fortelja kva som hende med einskildmenneska etter krigen. Også her gjev han oss interessant lesing. Pryser viser døme på folk som slapp for lett, og folk som fekk for tunge straffer. Plassen i rettskøen var avgjerande for om du fekk dødsdom eller ikkje. Han minner oss også om at gestapofolk som så vidt slapp unna fengsel eller eksekusjonspelotongen her heime, lett fekk jobb som politi i Vest-Tyskland.

Det ligg eit enormt arbeid bak desse profilane. Pryser er ein gravar i norsk historieforsking. Han har gjeve oss mykje nytt stoff og kunnskap. I serien hans om svik og gråsoner under krigen er det no kome ut heile seks band. Forlaget hans, Svein Sandnes, må også komplimenterast for å gje ut bøker av dette slaget, no som større forlag kvir seg for slikt.

Bernt Hagtvet

Bernt Hagtvet er professor i statsvitskap og fast skribent i Dag og Tid.