Bok
Ein samisk Eilert Sundt – og ein Snorre
Erindringer presenterer og forklarer to nordsamiske tekstar som gjev bakgrunn for Kautokeino-opprøret.
Lars Hætta.
Foto: Sophus Tromholt, biletsamlinga UiB
Noreg slapp unna dei europeiske opprøra i 1848 takk vera ei god grunnlov og eit representativt parlament. Men fire år seinare, i 1852, fekk vi likevel vårt eige opprør, eller skal vi seia eit eige opprør hos samane, det såkalla Kautokeino-opprøret, som til og med kunne klassifiserast som ei terrorhandling, ifølgje dagens definisjon.
Fakta i denne hendinga er ikkje lett å skilja frå ulike forklaringar av henne, men det er vel semje om at dette hende: Ei læstadiansk vekking blant samar hadde ført til konfliktar med lutheranske statskyrkjeprestar. I 1851 vart ei rekke samar straffa for å avbryta gudstenester.
Året etter gjekk dei til direkte åtak på handelsmannen i Kautokeino, ikkje minst på grunn av brennevinssalet hans. Dei slo han i hel med vedkubbar, og då lensmannen kom til hjelp, vart han drepen med kniv. Dinest tok dei hushalda til handelsmannen og presten til fange og piska dei med bjørkeris.
Men andre samar kom seg unna og organiserte eit motåtak der to samar vart drepne og opprørarane tekne til fange. Fem av opprørarane vart dømde til døden og to av dei halshogde. Åtte fekk livstidsdom og andre fekk lange straffer. Så dette opprøret ende på same vis som 1848-opprøra.
Tekstar i fangenskap
I 1856 vart to av fangane, Lars Hætta og Anders Bær, kontakta av prest og språkforskar Jens A. Friis, dosent i samisk og finsk ved universitetet i Christiania. Han lærte dei norsk og ikkje minst å skriva på samisk, i samband med at han laga ein nordsamisk grammatikk og ei ordbok. Så fekk han dei til å skriva kvar sin tekst, som då vart dei første tekstane på nordsamisk skrivne av samar sjølve. Seinare hjelpte han dei med å søkja om nåde. Bær slapp fri i 1863, Hætta i 1867. (Jau, eg veit at ein normalt skal bruka både førenamn og etternamn på samar.) Båe var no fattige ettersom reinflokkane deira vart konfiskerte. Bær hadde ikkje meir kontakt med Friis. Men Hætta heldt frem som assistent for han, ikkje minst som omsetjar av Bibelen til nordsamisk, til dei båe døydde i 1896.
Digital tilgang – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
