Roman

Kjartan Fløgstad:

Habeas Corpus

Gyldendal

Kjartan Fløgstad vert med rette rekna som ein av dei mest sentrale skjønlitterære forfattarane i sin generasjon, med den ruvande Fyr og flamme (1980) som kunstnarleg høgdepunkt. Mellom dei venstreintellektuelle forfattarane som var tonegjevande i det litterære livet i 1970-åra, var han kanskje den som då klårast skilde seg ut med å insistera på det språklege og kunstnarlege, så litteraturen ikkje fall ned til propagandaskrift, slik det var fleire døme på særleg der maoismen var dominerande ideologi.

Men samstundes var Fløgstad nesten i større grad enn maoistane ein forfattar med eit overordna verdsbilete. Eg trur ikkje Fløgstad ser seg sjølv slik, for verdssynet trugar alltid med å undergrava det kunstnarlege. Men likevel vitnar romanane og essaya hans om eit grunnleggjande og medvite syn på korleis verda er sett saman, og særleg om kva tilhøve som rår mellom individ og samfunn, samtid og fortid, litteratur og politikk. Romanane hans er ofte kunstnarens linedans over politikkens avgrunn.

Fløgstad/Solstad

Ofte lukkast denne linedansen, til og med når lina vert strekt så nær den politiske avgrunnen at dansaren berre så vidt stikk opp, som i Grense Jakobselv (2009), som eg melde her i avisa for meir enn eit tiår sidan, nokså kritisk. Fløgstad er ein forteljar med evne til å setja opp imponerande litterære byggverk med fleirtydig språk. Når dette lukkast, held han lesaren fanga, ofte så fast at det vert vondt å oppdaga at tankeinnhaldet i dei kompliserte fiksjonane kan vere forbausande enkelt.

Fløgstad fangar lesaren i nettet til ei innfløkt og kunstferdig form, men synest sjølv å vera fanga i ei eindimensjonal idéverd. Han ser ut til å meina at den europeiske imperialismen og kolonialismen, kristendomen og kunsten, alt det vi knyter til omgrepet «europeisk kultur», viser seg klårast i nazismen, og at denne samanhengen vert tydeleg i korleis dei gamle nazistane frå Hitler-tida overlevde krigsnederlaget.

Trass i dette enkle politiske innhaldet løynt i subtil form er han ein av våre få klassiske intellektuelle; det han seier, tel. Eg høyrer ikkje til blant tilhengarane hans, men går til bøkene hans med interesse. Skal ikkje denne føre­seielege idéverda til denne gåverike forfattaren snart tina og fordampa til luft, som Marx seier om livsvilkåra i den moderne verda? For ikkje lenge sidan tok eg kontakt med Fløgstad for å intervjua han om kvar han no står i verda, men Fløgstad takka høfleg nei.

Forenklinga

Som i Grense Jakobselv får vi i den nye romanen Habeas Corpus høyre at «dei verste massemordarane i moderne tid [...] styrte Tyskland» i etterkrigstida, at dei «som bygde opp Gestapo [...] blei samfunnsstøtter i den tyske Forbundsrepublikken og dei fremste forsvararane for vestleg sivilisasjon», at «grunnlegginga av Dei sameinte statane [fell] saman med utryddinga og folkemordet på urfolket», og liknande.

Dette vert lagt fram ikkje berre som einskildståande opplysingar, men som symptom på den djupare samanhengen mellom vestleg kultur og systematisk vald i svær skala, som om vondskap er ein særleg vestleg spesialitet som ein ikkje har elles i verda.

Det vonlause med denne samfunnskritikken er ikkje at han i og for seg ikkje er sann. Kritikken Fløgstad kjem med av kolonialisme, imperialisme og så bortetter, er like kvalifisert som gjennomterpa. Men kritikken skil ikkje mellom uforanderlege livsvilkår og vilkår vi kan verka inn på. Dermed oppstår ei utopisk haldning som ser det vonde som klasse- og samfunnsbestemt, ikkje som omstende som definerer verda. Dimed gjer ein vondt verre.

Unntaket

Habeas Corpus er bygd opp som ei samling korte, no og då nesten leksikalske biografiar som i tid spenner frå om lag 1913 til 2023. Også Grense Jakobselv var bygd opp med slike dateringar. Det vitnar om Fløgstads pretensjonar om å skriva om historia. Dette er ikkje ein forfattar som nøyer seg med å skriva historier inn i ei eksisterande ramme; det er sjølve ramma som skal bytast ut.

Denne intensjonen syner seg òg i menneskeskildringane hos Fløgstad. Han nyttar romanpersonane sine til å argumentera for eit alternativt verdsbilete. Dei vert lett konstruksjonar som skal tena forfattarens formål, i all sin ulikskap like til forveksling.

I Habeas Corpus er det eitt unntak frå denne regelen. Det gjeld den lengste biografien, om den spanske gruveingeniøren Juan Reichenau Zamora, som står fram for meg som Fløgstads alter ego.

I alle fall har Zamora fleire sentrale livstrekk felles med forfattaren: Han er nær knytt til spansk kultur og språk, han identifiserer seg med den revolusjonære arbeidarklassen, yrkesmessig er han ein som driv med graving i det underjordiske og vert dimed knytt til den gamle industrien, nett som Fløgstad, og til gravinga i dei løynde samanhengane i samfunn og språk, atter som Fløgstad.

Han hamnar i Noreg og etter kvart i Finnmark ikkje langt frå Grense Jakobselv, tittelen på ein Fløgstad-roman, og vert undervegs forbigåande knytt til den norske maoismen og såleis plassert ute på venstresida, der Fløgstad òg er. Nett som Fløgstad finn Zamora den norske maoismen skadeleg for forstanden; han vil djupare i forståinga av makta.

Etter nedlegginga av gruveselskapet A/S Sydvaranger strandar Zamora i nord, vert einebuar og sjølvbergar, både materielt og åndeleg, byggjer opp ein liten gåsefarm på eit fråflytta bruk i øydemarka, vert sjuskete og ustelt, men er likevel lesande og tenkjande. Intellektuelt er han på høgd med samtida og gjennomskodar henne i djupna.

Slik teiknar Fløgstad eit overtydande bilete av lagnaden til den venstreintellektuelle: Marginalisert, einsam og heimlaus er han – trur han sjølv – den einaste som ser tvers gjennom historia og makta i tida til det «liberale diktaturet» han lever under. Det er han som forpaktar sanninga, der han går i hundane mellom gjæsene sine.

Det er historia om den venstreintellektuelle som tragisk og malplassert helt i vår tid som er romanen i Habeas Corpus.

Repetisjonen

Resten framstår som repetisjonsøving. Atter er det tesen om nazismen som det sanne uttrykket for vestleg sivilisasjon og kultur, lagd fram i klisjear om samanhengen mellom sunt kosthald og nazisme, som om det skulle vera antifascistisk å leva usunt, mellom herrefolksideologi og klassisk musikk, som om jødehatet stammar frå klaverspel, mellom lyst hår og rasisme, som om livssynet vårt er avhengig av pigmenta, for å nemna berre nokre døme frå den seinaste boka. Til og med Henrik Sørensens Kristus-bilde vert knytt til nazismen gjennom framhevinga av at Kristus har «lyst hår og blå augo», nett som modellen for målarstykket, den seinare NS-mannen Olaf Synnfjeld.

Dei litt over tjue kortbiografiane, som spenner over noko meir enn eit hundreår, vert sydde saman med nokre sting her og der, idet ulike romanpersonar møter kvarandre, les om kvarandre og så bortetter, men det er ingen hovudpersonar som knyter historia saman. Dimed vert det vanskeleg for lesaren å halda oversikta. Stadig må ein bla attende i boka for å finna ut kven ein les om, og kvar i tida ein er.

Men det er likevel ein «hovudperson» eller intrige i romanen: historia om nazismen, makta, den moralske korrupsjonen, hykleriet i kapitalismen. Det er denne enkle ideen alle biografiane krinsar om, og som knyter dei saman. Fløgstad formar romanpersonane sine til argument for den intellektuelle kjepphesten sin.

Han diktar i denne romanen så polemisk at han utan å bryta med stilen kan fletta inn polemikk mot jusprofessoren Geir Woxholth, som har eit anna syn enn han sjølv på saka om Den norske Forfatterforenings sjølvkritikk for «æresretten» som vart nedsett i 1945. Her seier Fløgstad at komiteen som Woxholth leidde i 2020, «greidde ut om kvifor det var om å gjera at Den norske Forfatterforening i 2018 bad offentleg om orsaking for å ha refsa litterære brakkebaronar og antisemittar etter okkupasjonen i 1945». Woxholth ville neppe ha gått god for denne skildringa av komitéinnstillinga.

Heroismen

Unntaket er som sagt den intellektuelle gåsebonden Zamora i det høge nord, som med all sin kunnskap, lesing og kjennskap til stalinismen og maoismen enno held fast ved at valet står mellom «barbari eller sosialisme», eit standpunkt ein lyt tru er forfattaren sitt.

Det er både noko heroisk og malplassert i denne posisjonen, som ein kjenner att frå ein annan sentral venstreintellektuell forfattar, Dag Solstad. Eit samanfall mellom desse to forfattarane oppstår når Habeas Corpus på omslaget vert karakterisert med spørsmålet: «Korleis leva anstendig i ein verden der individualismen er einerådande, der samhald og kollektivt ansvar er i vanry og pengar og makt dei einaste måla på framgang og lykke?» Det er ekko av Solstads Arild Asnes, 1970: «Det vakreste ordet Arild Asnes visste var ’anstendig’.»

Med «anstendig» meinte Solstad beint fram «revolusjonær», det vil seia at ein grunnleggjande måtte forkasta det kapitalistiske systemet med det tilhøyrande seremonielle demokratiet, i støtte til arbeidarklassa og alle undertrykte, og ikkje fortrengja umoralen sin med illusjonar. For Fløgstad er spørsmålet korleis ein kan halda oppe den personlege integriteten i ei usann tid, og svaret hans er truleg ikkje heilt ulikt Solstads: Framfor alt anna gjeld det å ikkje lyga for seg sjølv og andre.

Solstads band til maoismen og AKP (m-l) har ikkje noko motstykke hos Fløgstad, som i større grad enn Solstad held fast på eit venstresosialistisk grunnsyn gjennom alle sine litterære forvandlingar. Solstad skriv om seg sjølv, Fløgstad om verda. Solstads prosjekt er å sleppa unna sin uønskte lagnad som intellektuell med falsk fridom og verta autentisk som «arbeidar» eller i det minste «kommunist», til sist berre som eit anstendig menneske i lite format.

Fløgstad er i ein viss forstand heilt motsett Solstad. Den industriarbeidaridentiteten som Solstad trår etter i maoistfasen sin, er gjeven og medfødd hos Fløgstad, som i kraft av å vera intellektuell losnar frå denne bakgrunnen, men vil halda han fast ved å streva etter «lågkultur» og gå til åtak på høgare kultur, trass i at han i litteraturen sin på mange vis er både høgkulturell og høgintellektuell.

Slutten

Problemet for desse forfattarane er at dei gjennomskodar lygna i samtida, men ser ikkje lygna i sine eigne sosialistiske utopiar, ikkje eingong når tida har gått frå dei for fleire tiår sidan og dei står åleine att på den aude perrongen. Ein vert slått av paradokset i at to forfattarar som på mange måtar har representert kommunistiske ideal og kollektive verdiar, med all sin litterære suksess står att i intellektuell einsemd. Verda har omfamna romanane deira, men forkasta ideologien dei ber i hjarta og hovud.

Det er ei einsemd som vert spegla i det dei skriv. I 17. roman (2009) etterlèt Solstad hovudpersonen sin i eit leskur på Nordagutu, der han ventar på bussen som einaste passasjer, bøygd over Søren Kierkegaards Sygdommen til døden i det gule lyset frå ein gatelampe.

Parallelt til dette lèt Fløgstad oss få siste glimtet av den venstreradikale gruveingeniøren og gåsebonden Juan Reichenau Zamora gjennom eit overvakingskamera i Rovaniemi i Nord-Finland, der han står ved pumpa og fyller diesel, kanskje med ein annan person i passasjersetet, kanskje ikkje. Kommunismen er ein einsam ting.

Kaj Skagen

Kaj Skagen er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.