Sjøfugl

Alv Ottar Folkestad

I leiarartikkel i Dag og Tid 16. august startar Johan Brox si tidsrekning i 1968, då havørna med «fritt spelerom» snudde opp ned på vilkåra for alle andre kystfuglar. Skrivne kjelder frå 200 år tidlegare og 100 år før skotpremie på havørn gjev eit heilt anna bilde.

I Physisk og Oeconomisk Beskrivelse over Fogderiet Søndmør (1762) skildrar presten Hans Strøm kyst-/sjøfugl og fuglefjellet på Runde med havørna som naturleg medspelar:

«Fiske-Ørnen som er noget større; paa Hals og Ryg lysebruun og hvidspraglet: paa Stierten hvid og lidt sort i det Yderste; men paa Neb saa vel som paa Fødder guul. Denne opholder sig gemeenlig ved Strandbredden og nærer sig meest ved Fiskerie; tager og undersiden fat paa de store Helleflyndrer, men med saa slet Udfald at den selv maa gaae til Grunde.»

Presten Stevelin Reutz (1743), også om havørn: «Ørnen. Deraf ere tvende Slags, et meget store og lysebrune, som ernærer sig af Fisk, den Otteren og Kobben draget i Land. Den tager og selv levende Fisk med sine Kløer af Søen, naar den svømmer øverst paa Vandet.» Etter gamle kjelder var havørnbestanden då etter alt å døme tilsvarande dagens nivå.

Skildring av andre kyst- og sjøfuglar viser ein særdeles stor arts- og individrikdom. Fuglefjellet på Runde myldrar av liv: «Lunde» «Denne Fugl falder ligeledes i temmelig Mængde paa foran nævnte Rundøe, hvor den opholder sig paa Fjeldets flade Afsætninger, og, i Stæden for at bygge Rede, graver sig et Hul i Jorden, hvis Aabning snart tildækkes af Græsset, som der voxer hyppig, fordi det aarlig faaer Gødning af Fugle-Skarn. Øens Beboere vide og temmelig vel at benytte sig av denne Herlighed, i det de med Jern-Kroge trækker Fugle ud af sine Huler, og fylde saaledes hele Baade med døde Lunder, Lomgiver og Alker, hvilke de siden med Fordeel sælge.»

Det vitnar ikkje om at sjøfuglane betalte ein for høg pris for den tids uregulerte havørnbestand. Tvert om kunne kystfolka tydelegvis hauste drygt av «overskotet».

Nedgangen for sjøfugl på Runde starta i 1971 ved akutt mangel på mat innan rekkevidde frå øya, også for den mest talrike arten krykkje. Unnateke to år på 1980-talet var det nær total kollaps for krykkja og i praksis ingen avkom til å erstatte naturleg avgang. Etter 40 år var kolonien borte, naturleg nok, med maksimal levealder for krykkje på rundt 35–40 år. I dag er tre havørnpar bufaste på Runde etter fråvær i 80 år, saman med dei to sjøfuglane som har hatt næringstilgang nok (makrell) siste 50 åra til å produsere ungar: havsule, storjo og til ei viss grad lunde, som har funne nok tobis, bleikeyngel og hyseyngel.

Dei siste åra har andre sjøfuglar i nærområdet nytta same matkjelde som lunde og bygt nye koloniar av sildemåse, fiskemåse og terner. Til skilnad frå 1971 er havørnbestanden i dag metta med 65 par i dei sju kommunane i regionen. Og fuglefjellet på Gjemnessundbrua er ikkje nyetablert. Det kom like etter bruopninga i 1992 og har som næraste naboar fleire havørnpar på fastlandet og naboøyane, og vandrefalk like ved. Krykkjene trivst også med den type naboar, berre mat er tilgjengeleg.

Jau, det er mykje Johan Brox som sjølverklært lekmann ikkje veit om ørn og sjøfugl, men det faktum at desse artane har levd saman i tusenvis av år og vore med i eit samspel av levande liv, burde vere meir enn nok til å vise at samspelet i seg sjølv fungerer og er ein integrert del av ein rik kystnatur. Og korleis forklarar han at samanbrot i sjøfuglbestandane er eit globalt fenomen, også der det ikkje finst havørn eller tilsvarande artar?

Alv Ottar Folkestad er rådgjevar for Norsk Ornitologisk Forening