Essay

Morten A. Strøksnes

redaksjonen@dagogtid.no

Essayet er sett saman av tre delar som stod på trykk i Dag og Tid 24. mars, 31. mars og 14. april 2023.

I

Ei av mange aha-opplevingar i Fosen-saka kom for meg i ein debatt mellom Ella Marie Hætta Isaksen og Elisabeth Sæther på Helgemorgen (NRK P2, 26. februar i år). Den unge artisten og aktivisten feia golvet med statssekretæren i Olje- og energidepartementet. Isaksen fekk òg siste ord i debatten. Det var etter at Sæther hadde sagt at det er reindrift i 40 prosent av Noreg, og at også desse områda treng straum.

Mens ho hamra knyttneven i bordet så ein kunne sjå føre seg at kaffikoppane spratt, og med ein grad av ekte indignasjon som er sjeldan i Noreg i dag, sa Isaksen: «Jeg hater det argumentet, jeg hater argumentet om at 40 prosent av Norge er reinbeiteareal. For jeg skal fortelle dere at 100 prosent av Sápmi er kolonisert av staten Norge. Jeg får så ondt, langt inn i sjela, når sekretærer og politikere på det nivået tillater seg å synke på et så lavt nivå og bruke slike argumenter. Det er fullstendig uhørt og en fullstendig kolonialistisk tankegang (...).»

«Da må vi sette strek», avslutta programleiaren. (1)

På kart over Sápmi utgjer området 60 prosent av Noregs areal. Området går frå Finnmark i nord, til Røros og Møre i sør. Meiner Isaksen, som er ein uvanleg dyktig retorikar (og artist), og som eg sympatiserte med under Fosen-saka, at mesteparten av Noreg, bortsett frå dei sørlegaste og sørvestlegaste delane, er koloniserte område?

Kanskje ho spissformulerte seg der og da. I boka hennar, Derfor må du vite at jeg er same, nyttar ho heilt andre typar språk for å få fram korleis det har vore å vere ung same i Tana og Noreg. Boka er nyansert og har mange interessante observasjonar rundt ein kunstnars livskjensle, til dømes om korleis ho opplevde at dei tre kulturane (samisk, kvensk, norsk) naturleg var fletta inn i kvarandre. Eller om dei klisjéfylte forventningane utanforståande ofte har til ein same, berre for å nemne eit par ting.

II

Synet om at Sápmi er kolonisert, er uansett vanleg. I Store norske leksikons artikkel om historia til samane, skriven av Harald Gaski, står det til dømes: «Koloniseringen startet først ute ved kysten, men trakk seg gradvis innover i fjordene og opp langs elvene.» Overskrifta er «Middelalder og moderne tid». Det skal godt gjerast å ikkje tenke at heile området blei kolonisert, seinast i mellomalderen, av vikingar som trengde seg på. (2) Slik var det rett nok i mang ein fjordbotn, men ikkje langs resten av kysten.

Kva seier eigentleg dei historiske kjeldene om den tidlege historia til Noreg/Nord-Noreg/Sápmi? «Koloniseringa» av Noreg tok til for meir enn 11.000 år sidan, og skjedde først frå sør og litt seinare frå nordaust.

Det er gjort beinfunn på Træna som er 9000 år gamle, (3) og i Steigen som er 6300 år. (4) Sjølvsagt ville det vore absurd å kalle desse folka for «norske» i noka tyding av ordet. Poenget er at det har vore mange innvandringsbølger gjennom 10.000 år, og det kan truleg har vore ein viss genetisk og kulturell kontinuitet mellom desse.

Gjennombrotet for jordbruk i Noreg kom for meir enn 4000 år sidan, og det finst 3000 år gamle arkeologiske spor etter jordbruk så langt nord som Troms. Ein kan trygt gå ut frå at landbrukshistoria i Nordland går lenger tilbake. (5) Poenget er: Det ikkje-samiske nærværet i Noreg, inkludert Nord-Noreg, går langt tilbake i steinalderen.

Også historia til samane i Nord-Noreg er gammal. I det første tusenåret før vår tidsrekning viser dei ganske rike arkeologiske funna eit klart mønster. Det var i ferd med å danne seg to ulike identitetar, eller folk i kulturell forstand, i innlandet og langs kysten i Nord-Noreg, fram til Troms. For første gong gir det meining å snakke om at ein norsk-etnisk og samisk identitet og ei kulturform er i emning. Langs kysten dreiv folk med fiske og jordbruk, i innlandet jakt og fangst.

Dei to gruppene hadde ulik livsførsel, vi kan snakke om ein «protonorsk» og «protosamisk» kultur. Rundt år null oppstår òg språka urnordisk og samisk, som viktige identitetsberarar. (Denne syntesen støttar seg på ein timelang telefonsamtale med Noregs kanskje fremste arkeologiske ekspert på feltet, professor Bjørnar Julius Olsen ved UiT Noregs arktiske universitet.)

Kor eg vil med dette? Poenget er ikkje å påvise at samane ikkje kom først, som om det skulle vere ein kappestrid der vinnaren får ein premie, til dømes at dei automatisk eig landet meir enn andre. Det gjorde dei heilt sikkert nokre plassar i Nord-Noreg, til dømes i Aust-Finnmark, der eg kjem frå. Dagens etnisk norske befolkning har hatt mange tusen års kontinuerleg nærvær i Nord-Noreg (ja, lenger enn den samiske, slik eg oppfattar dei tolkingane ekspertane gjer av den arkeologiske, lingvistiske og genetiske informasjon som finst).

Poenget er at Nord-Noreg i mange tusen år har vore ein etnisk smeltedigel, med stadig ny innvandring av nye folk, som har levd saman eller i ganske nær kontakt med kvarandre. Så godt som alle med gamle røter i Nord-Noreg har som dei sa i gamle dagar, samisk «blod» i seg, og det gjeld også min eigen familie.

Ut frå dette blir det sterkt misvisande å påstå at Sápmi blei kolonisert av nordmenn i mellomalderen, slik det står i Store norske leksikon (det er dessverre meir og meir vanleg at leksikonartiklar på nett blir skrivne av personar som har ein tydeleg einsidig agenda). Då hadde det beviseleg alt vore ikkje-samiske kystkulturar, men også jordbrukskulturar, i Nord-Noreg i fleire tusen år. Det er i alle fall høgst uvanleg å påstå at dei som kom sist, er blitt koloniserte av dei som kom først.

Legg igjen merke til at eg ikkje synest det er viktig kven som kom først. Etter mange tusen år er sjølvsagt alle heime for lenge sidan. Men dimensjonen er heilt klart inne i bildet, i den emosjonelt ladde debatten om urfolk, rett til landet og kolonisering.

Somme gonger blir historia skildra som om samar nærast har vakse rett opp av jorda i dei samiske kjerneområda. Men alle folkegrupper som har vore i Nord-Noreg, har sjølvsagt innvandra dit, og alle har i denne bestemte forståinga «kolonisert» områda. Noko slikt som ein rein samisk eller norsk rase finst sjølvsagt ikkje, alle folk er resultat av møte, av ei lang og omfattande blanding av folk, slik den genetiske forskinga viser.

Nord-Noreg har opplevd tilflytting også dei siste hundre åra. Mange samar frå Sverige og Finland, og kvenar, slo seg ned i Noreg så seint som på 1700- og 1800-talet, og i moderne tid har det òg vore ein jamn straum av folk frå sør til nord i Noreg (og andre vegen).

Tilbake til påstandane om at Sápmi er kolonisert (av nordmenn). Kanskje det ikkje er meint slik, men grunnen til at det provoserer mange etniske nordmenn, er at dei oppfattar det som ein påstand om at dei eigentleg ikkje høyrer heime i dette landskapet, at dei er inntrengarar, overgriparar som med makt har tatt over land som eigentleg tilhøyrer samane.

Politiaksjon ved nullpunktet i Stilla i 1981: Demonstrant Nils Utsi vert boren bort.

Foto: Knut Nedrås / NTB

Om vi snakkar om Nord-Noreg som heilskap, må det bli feil. Eg freistar ikkje å seie at det ikkje har blitt gjort urett mot samane, for det har det openbert. Delar av prosessen for å gjere Noreg norsk har på ulike vis gått ut over samane. Men det inneber ikkje at den etnisk norske befolkninga er eit framandelement. Omgrepet «kolonisering» og «kolonisert» gir fort slike assosiasjonar.

Når vi snakkar om kolonisering, har historia fleire fasettar. Frå 1500-talet til 1814 minte Finnmark og Troms om ein råvarekoloni, etter klassisk kolonialt mønster brukt i Afrika, Asia og Amerika. Den etnisk norske allmugen blei utnytta av framande monopolistar. Overprisa kolonialvarer blei kjøpte med underprisa fisk, slik at folk ofte hamna i gjeld og fattigdom, og folketalet gjekk markant ned i periodar. I 1567 var det til dømes 3070 norsktalande i Finnmark og 840 som ikkje tala norsk (omtalte som «finner»), ifølge Amund Hellands Topografisk-Statistisk Beskrivelse over Finmarkens Amt (1906).

I 1805 – etter at dei danske monopolselskapa, den eineveldige kongen i København eller bergenske og trondheimske «borgarar» med handelsrettar hadde gjort livet vanskeleg for utarma fiskarar på kysten – var talet snudd. Norsktalande var nede i 1590, mens det var 4930 «finner» (tala er over «skattemænd» og har usikre moment, men burde gi svært god indikasjon på den relative storleiken på befolkninga, som kjent blei også samar skatta av «kolonistane»). (6)

Det var heller ikkje alltid så lett å skilje folkegruppene frå kvarandre. Det fortel til dømes Peter Schnitler (1690–1751), som freista å registrere Finnmarks befolkning. Kvenar gjekk kledde som samar, og folk skifta ofte «kategori». «Fjellfinner» kunne bli «bygdelapper», svenske samar kunne bli norske. I Balsfjord fekk Schnitler høyre at dei delte den samiske befolkninga inn i fire: «bufinner» eller sjøsamar, «norske bygdelapper», «norske østlapper» og «svenske østlapper». (7)

Sjølv er eg fødd i Kirkenes, og det var eit rikt miljø å vekse opp i. Multietnisk før nokon annan plass i Noreg blei det. Eg hadde venner med besteforeldre som ikkje kunne norsk, fordi dei heile livet hadde levd i ei kvensk bygd. Ein del av barna var samiske fullt ut. Det vil her seie at foreldra snakka samisk og barna snakka norsk med ein spesiell sosiolekt og tonefall. Andre hadde akkurat nok samisk identitet til at dei så vidt skilde seg ut på marginale område, som korleis dei kledde seg ved høgtider eller snakka internt i familien. Ei tredje gruppe hadde kanskje sterke samiske røter, men skjulte det. Dette var nok eit resultat av fornorskinga av besteforeldra, har eg tenkt i ettertid.

Nokre samiske barn, uansett kategori, hadde den veikskapen barn er så gode til å lukte. Og om omgivnadene tillét det, blir det mobbing, med «jævla same» og slikt (eit uttrykk som blei brukt liberalt, ikkje berre mot dei som faktisk var samar). Andre samar var høgt respekterte fordi dei var samiske, for dei var samiske på ein måte barn opplevde som ressurssterk: fulle av historier frå ei anna verd, best til å fiske, fysisk sterke og på mange måtar smartare og meir vaksne enn vi andre. Vi visste kven som var kven, og det same om kven som var same, og den setninga får meg til å lure på kvifor eg skriv dette essayet på nynorsk.

Eg hugsar ein samisk venn som alltid snakka om stallo. Det var ei kjempe frå det samiske universet som minte meg om eit troll. Men han hadde ei kone som saug livkrafta ut av folk med eit sugerøyr av jern, og ein kniv som på eiga hand kunne forsvare eigaren sin, om nokon freista å bruke kniven mot stalloen.

III

Bilda frå Alta-kampen i januar 1981, då fleire hundre aktivistar blei fjerna ved Stilla, er historiske og ikoniske. Så, for nokre veker sidan, blei vakker ungdom iført samedrakt borne bort frå Olje- og energidepartementet av uniformert politi, til lyden av tusen klikk frå fotoapparat der bileta går trådlaust ut til nasjonale og internasjonale nyhendebyrå. Desse bileta la seg oppå dei gamle bileta frå Alta-aksjonane. Eg veit ikkje om det var planlagt, men hadde eg vore ein av aksjonistane, ville eg jubla. Og alt fordi demonstrantane kravde respekt for norsk lov!

Alta-kampen var ein augeopnar for mange i Noreg, og i tiåret som følgde, blei det eit skifte i stemninga, ikkje berre i folket, men også i politikken, byråkratiet og jussen. Alt i 1980 blei det sett ned eit samerettsutval som skulle sjå på kulturelle og politiske rettar, men også rettar til landområde.

Jussprofessor Carsten Smith blei den første leiaren, og ingen har gjort meir for å formalisere samerettar. Han tok til orde for at samar trong meir vern som minoritet. Sametingsloven blei vedtatt i 1987, og året etter blei paragraf 110A, om samane sin rett til å utvikle språk og kultur, tatt inn i Grunnloven.

I 1990 ratifiserte Noreg ILO-konvensjon nr. 169, som det første landet i verda. I dag er konvensjonen ratifisert av 23 land. Dei fleste er sør- og mellomamerikanske nasjonar, og i mange av dei er urfolk i majoritet. I Europa har berre Luxemburg, Danmark, Spania, Nederland og Tyskland ratifisert han i tillegg til Noreg. Ingen av dei andre landa der det bur samar, altså Sverige, Finland eller Russland, har gjort det.

Same kva ein meiner om sjølve saka, kan det vere liten tvil om at ILO-prosessen blei lemfeldig handsama av norske styresmakter. Noreg ratifiserte ILO-konvensjon nr. 169 under eitt år etter at konvensjonsteksten var ferdig. (8) Jamført med dagens praksis tok ikkje regjeringa og Stortinget seg tid til å vurdere saka skikkeleg. Og det vart ikkje gjort grundige vurderingar av kva konsekvensar ratifiseringa ville få. Stortinget hadde ingen særskilde merknader. Den tverrpolitiske ILO-komiteen på Stortinget såg ingen problem i horisonten.

Tresnitt frå Olaus Magnus soge om dei nordiske folka og grannane deira (1555), frå venstre: moskovitt, finne, same og göte.

Picture processing Lars Henrikss

Nokre år før, i samband med vedtaket om sametingsloven, sa Stortinget følgjande, i Innstilling O. nr. 79 (1986–87): «Komiteen understreker at det tilligger Stortinget som lovgiver å vedta nasjonale rettsregler. Komiteen er derfor enig med departementet i at særskilte skritt for aktivt å sikre at internasjonale folkerettslige regler får gjennomslagskraft i norsk rett, er uheldig.»

Kvifor tok den norske staten tilsynelatande så lett på ILO-konvensjon nr. 169 i 1990? Ein del av svaret er at det blei skapt ei oppfatning av at det var ein formalitet, og at konvensjonen ikkje kravde meir enn det som alt var nedfelt i norsk lov.

Ei anna forklaring er at Sametinget la eit sterk press på norske politikarar, som ikkje var interesserte i å legge seg ut med samane. Hugs at Sametinget opna året før. Om det ved første korsveg blei ein stor konflikt der Stortinget dukka Sametinget, ville den gode stemninga som alle freista å skape, slå over i splid og forbitring.

Ein ny generasjon norske politikarar ville bli oppfatta som urfolksvennlege. Ja, Noreg skulle vere ein forkjempar for urfolks rettar internasjonalt. Omkvedet både frå Aps saksordførar Karita Bekkemellem og kommunalminister Johan J. Jakobsen (Sp) i debatten på Stortinget var at når Noreg underteikna ILO-konvensjon først, ville andre komme etter. Kommunalministeren, som var ein sterk pådrivar for konvensjonen, sa til dømes i slutthandsaminga: «Regjeringen håper at mange andre land vil følge Norges eksempel, slik at konvensjonen så snart som mulig får en sentral status i det internasjonale arbeidet for urbefolkninger rettigheter.» (9)

Jan P. Syse var statsminister. Det var endå lenger frå Uranienborg til Gokk på den tida.

Konsekvensane har i ettertid vist seg å vere store, spesielt i Nord-Noreg (i Fosen-saka var det artikkel 27 i FNs konvensjon om sivile og politiske rettar som vart nytta, noko vi skal kome tilbake til). Nokre år seinare bad Justisdepartementet om ei utgreiing om ILO-konvensjonens konsekvensar for landrettane til urfolk (NOU 1997:5). I samandraget står det mellom anna: «Langt på vei gir ILO-konvensjonen bare uttrykk for det som kan ansees som alminnelig internasjonal urfolksrett.»

Om dette var tilfelle: Kvifor ville berre ei handfull andre land ratifisere avtalen? Det blir ikkje forklart.

ILO-konvensjonen gav samane ein klar status som urfolk. I debatten rundt Fosen var alle, frå journalistar og kommentatorar til olje- og energiminister Terje Åsland, påpasselege med å nytte ordet «urfolk» i annakvar setning. Det var meint som eit teikn på respekt. Men samstundes som alle kallar samane for Noregs urfolk, har Stortinget fleire gonger avvist grunnlovsforslag om å endre paragraf 108 slik at han slår fast at samane faktisk er urfolk. Feltet er prega av fleire uklare definisjonar og avgrensingar, og dermed ei potensiell juridisk slagmark, slik vi har sett mange døme på.

Definisjonen av omgrepet urfolk er ikkje klar eller tydeleg. Det engelske ordet er indigenous. Ei vanleg forståing av dette ordet, til liks med den norske omsettinga «urfolk», er at det viser til dei som kom først, dei som var den opphavlege folkesetnaden i landet. Slik blir det òg delvis brukt i ILO-konvensjonen. Der er urfolk definerte som dei som «nedstammer fra de folk som bebodde landet eller en geografisk region som landet hører til da erobring eller kolonisering fant sted, eller da de nåværende statsgrenser ble fastlagt, og som uansett deres rettslige stilling har beholdt alle eller noen av sine egne sosiale, økonomiske, kulturelle og politiske institusjoner». (10)

Formuleringa «eller da de nåværende statsgrenser ble fastlagt» kom med etter initiativ frå den norske delegasjonen som var involvert i arbeidet med avtaleteksten for ILO-konvensjonen (ifølge ei sentral kjelde som deltok i arbeidet).

Utan dette tillegget ville definisjonen ha vore problematisk i Noregs tilfelle, sidan både samar og etniske nordmenn har så djupe røter i Nord-Noreg. Den opphavlege ILO-definisjonen (og heile konvensjonen) synest å ha vore retta mot meir klassiske koloniseringssituasjonar, som då USA koloniserte og dreiv folkemord på dei amerikanske urfolka. Eller for stammefolk som lever på tradisjonelt vis, isolerte frå majoriteten som koloniserte dei. Slike folk finn ein til dømes i dei fleste land i Sør-Amerika. Noreg pressa altså på for at samane skulle falle inn under definisjonen av urfolk.

Visste den norske staten kva han gjorde? Kanskje elitane i det norske majoritetssamfunnet var for arrogante og bak eit teppe av respekt eigentleg hadde ei nedlatande haldning til samane? Kanskje dei ikkje såg for seg korleis ILO-konvensjonen kunne bli nytta av ressurssterke, godt organiserte globale nettverk av urfolk, med høg utdanning, juridisk ekspertise og avanserte strategiar for å få gjennomslag for sitt syn – attpåtil med ILO i ryggen, i tillegg til FNs erklæring om sivile og politiske rettar?

I høyringa på Stortinget blei det vist til at Justisdepartementet hadde vurdert det slik at ILO-konvensjonen ikkje ville få noka direkte følge for det norske lovverket. Samerettsutvalet kunne fritt gjere eigne vurderingar, sjølv om konvensjonen blei vedtatt. Som Bekkemellem sa: «Konvensjonen kan ikke anses å stille krav om særrettigheter for urbefolkningene.» (11)

Ut frå vurderingane på Stortinget kunne ein nesten lure på kva som var vitsen med heile ILO-konvensjonen. Det viste seg ganske raskt at konvensjonen måtte føre til endringar i andre norske lovar. ILO-konvensjonen er ikkje norsk lov, men gjennomført i finnmarksloven, reindriftsloven, tanaloven, mineralloven, deltakarloven (loven om rett til å delta i fiske og fangst) og den nye sameloven. I finnmarksloven paragraf 3 står det til dømes: «Loven gjelder med de begrensninger som følger av ILO-konvensjon nr. 169 om urfolk og stammefolk i selvstendige stater.» (12) I reindriftsloven (også paragraf 3): «Loven skal anvendes i samsvar med folkerettens regler om urfolk og minoriteter.»

Ein leiande folkerettsjurist som Carl August Fleicher gjekk så langt som å hevde at finnmarksloven blei tufta på alvorlege juridiske feilvurderingar, og at Stortinget blei villeidd då konvensjonen blei vedtatt – blant anna fordi han gjennomfører ILO-konvensjonen på ein uhaldbar måte. Dette etter at to uavhengige ekspertar hadde gått mot hans og Justisdepartementets opphavlege vurdering. Innvendingane til dei to uavhengige ekspertane blei tatt til følge. (13)

I tillegg til at ILO-konvensjonen er gjennomført i delar av norsk rett, er Noreg altså bunden av FNs konvensjon om sivile og politiske rettar (artikkel 27). Det var denne som vart nytta av Høgsterett i Fosen-dommen. Her står det: «I de stater hvor det finnes etniske, religiøse eller språklige minoriteter, skal de som tilhører slike minoriteter ikke nektes retten til, sammen med andre medlemmer av sin gruppe, å dyrke sin egen kultur, bekjenne seg til og utøve sin egen religion, eller bruke sitt eget språk.»

Likevel, trass i ILO-konvensjon nr. 169 og FN-konvensjonen om menneskerettar, trudde altså staten det var heilt greitt å bygge massiv infrastruktur i eit reinbeiteområde, utan at det formelle var i orden?! Med tanke på alt som har skjedd dei siste tretti åra, og alle dei andre konfliktane som har vore om rettar til land og vatn, og om korleis lovane skal tolkast, kan det sjå ut som uforståeleg amatørskap frå staten si side.

Slik har det vore heile vegen, frå ILO-konvensjonen blei vedtatt i all hast, utan at nokon hadde ein klar oversikt over konsekvensane, til Fosen-dommen i lagmannsretten og Høgsterett. Kor blei det av den norske djupstaten?

IV

Noregs ratifisering av ILO-konvensjonen har utan tvil ført til større vern for samane, noko som sjølvsagt er positivt. Men rundt nokre spørsmål, spesielt dei som går på identitet og rett til landet, blir det fort bråk. Då kan samiske og andre nasjonale eller lokale interesser stange mot kvarandre. Fosen er ei slik sak. Skal han tolkast som at samar har vetorett over all betydeleg bruk av 40 prosent av Noregs areal?

Som Nordlys-redaktør Skjalg Fjellheim formulerte det (1. februar 2023): «Dramaet rundt vindkraftanlegget på Fosen følges med argusøyne i et Nord-Norge som i praksis er et eneste stort sammenhengende reinbeitedistrikt. [...] Den store frykten er at sluttpunktet for bruddet på menneskerettighetene i Fosen skal bli at det meste av Nord-Norge i praksis blir dømt til en museumstilstand hele veien fra Bindal til Knivskjellodden. Da blir kulturbevaring det sentrale målet på 40 prosent av nasjonalstatens areal.» (14)

Eit område det har vore strid om, er lovpålagd konsultasjonsplikt der «samiske interesser» blir påverka. Konsultasjonane går føre seg bak lukka dører, mellom representantar for Sametinget og regjeringa, fylkespolitikarar eller kommunepolitikar. Ingen kan sjekke at det som blir lagt fram, er korrekt, eller at andre syn blir tilgodesette på ein rimeleg måte, iallfall ikkje før etterpå når dei kan lese referata (sameloven paragraf 4-7 om protokoll gjeld ikkje fullt ut for kommunar og fylkeskommunar, for dei er det tilstrekkeleg å føre referat). (15)

Kart over Sàpmi i bind II av læreverket Samenes historie (Cappelen Damm 2021).

Slike problemstillingar har vore kjepphesten til den vetle nordnorske organisasjonen Etnisk og demokratisk likeverd (EDL). Motstandarane av konsultasjonsplikta kallar ho ei «forhandlingsplikt» som gir Sametinget ei urimeleg makt over politiske prosessar, potensielt sett over nesten heile landet, og gjer at ein må spørje ein liten minoritet om lov nesten same kva for inngrep det er snakk om.

Ville folk på Austlandet, for eksempel i Oslo, funne seg i at ein liten minoritet fekk så mykje makt over fleirtalet? Det kan kanskje verke som ei søkt problemstilling, men slik Noregs institusjon for menneskerettar har peikt på i samband med Fosen-dommen: Det er ikkje storleiken på minoriteten som tel, med prinsippet om at det er vern av kulturen til minoritetar/urfolk (som inkluderer næringsvegar) som må sikrast. (16) Unntaket er når FN-konvensjonen kjem i konflikt med andre grunnleggande rettar, som retten til miljø. Slik var det ikkje på Fosen, slik Høgsterett såg det. (17)

Inn i dette biletet kjem også Sametinget som «ekstra» maktfaktor. Samar får makt gjennom to politiske system, dei kan stemme i nasjonale val og sametingsval. Sidan dei fleste samar ikkje bur i Finnmark, vil det seie at folk utanfrå, som kanskje aldri har vore i Finnmark, har ei viss makt over korleis Finnmark skal styrast.

Meininga er sjølvsagt at samane som ein liten minoritet eller eit urfolk ikkje skal «drukne» fullstendig i majoriteten. Men om systemet lokalt gir samar generelt meir innverknad på politiske prosessar enn lokale etniske nordmenn, bryt det med idear om lokalt sjølvstyre og om at kvar stemme skal telje likt i eit demokrati? Mange kvir seg for å gå inn i desse debattane, fordi dei er ubehagelege, og fordi skuldingar om rasisme raskt dukkar opp, også rundt prinsipielle spørsmål der dei kanskje ikkje høyrer heime.

Det er fordelar med å vere registrert i det samiske valmanntalet, som at ein kan søke midlar som er øyremerkte samar, både i statlege og fylkeskommunale budsjett og gjennom Sametinget. Eit spørsmål som også svevar over Nord-Noreg, og spesielt Finnmark, er om samar skal ha eksklusive rettar til land og vatn, til å hauste, fiske og gå på jakt.

Slik er det ikkje i dag, men problemstillinga er dei siste åra blitt aktualisert gjennom ein rekkje rettssaker, der kommunar i Finnmark freistar å få eigedomsretten over areal overførte frå Finnmarkseigedommen (som i dag eig nesten all jord i fylket) til kommunen. Karasjok krev til dømes eigedomsrett over all grunn.

To ulike grupper står mot Finnmarkseigedommen. Éi gruppe krev rettar for alle som bur i Karasjok, mens den såkalla «Guttorm-gruppa» krev eksklusive rettar til dei samiske familiane som utgjer denne gruppa. Denne saka, som kan ha mykje å seie for korleis Finnmark blir sjåande ut i framtida, kjem til liks med Fosen-dommen til å gå heilt til Høgsterett. (18)

Det siste året har det vore mange oppslag om «falske samar» eller «juksesamar» der det blir framstilt som eit aukande problem at folk som ikkje er samiske, blir registrerte som det. Motiv kan vere at det vil kunne gi økonomiske fordelar, politisk innverknad og særrettar til jakt eller fiske. At ikkje-samar, til dømes Frp-politikarar i Moss som på direkte spørsmål innrømmer at dei ikkje er samiske i det heile tatt, plutselig er å finne i samemanntalet, er sjølvsagt uheldig. Slikt vil kunne undergrave tilliten internt i det samiske demokratiet. (19)

V

Då forløparen til ILO-konvensjon nr. 169 (konvensjon nr. 107) blei vurdert av Noreg i 1958, blei han ikkje ratifisert. Den gongen blei det sett på som om Noreg ikkje hadde den typen urfolk som konvensjonen handla om. Tretti år seinare hadde vi fått det, sjølv om det i mellomtida hadde gått føre seg ei vidare integrering og urbanisering, og det hadde vore ein utdanningsrevolusjon, også i samiske miljø.

Dette illustrerer i det minste éin ting: kor mykje den herskande mentaliteten til kvar tid avgjer kva vi tenker om slike spørsmål.

I dag har denne igjen endra seg og er heilt ulik mentaliteten som herska i 1990. I dag er det sett kraftig søkjelys på identitetspolitikk, minoritetar, rasisme, diskriminering og postkolonialisme. Heile nye språksystem er oppstått sidan 1990, og nye og stadig meir radikale ideologar. I tillegg er det naturkrise, og ein djup skepsis til dei destruktive kreftene i den globale kapitalismen, i konsumerismen, og heile den sjellause, destruktive galoppen som har ført oss dit vi er i dag.

Det er vanskeleg å tenke seg ein meir perfekt storm enn den som oppstod då dei samiske aktivistane okkuperte Olje- og energidepartementet. Alle rubrikkar kunne kryssast av. Eg seier ikkje at Fosen-aktivistane medvite freista å utnytte dette, heller ikkje at det hadde vore gale om dei gjorde det. Dei har, som alle andre, full rett til å handle ut frå rådande stemningar som faktisk finst, og å spele på dette, på lik line med alle andre. Og med eitt var Greta Thunberg der.

Ella Marie Hætta Isaksen (t.h.) og Greta Thunberg demonstrerer utanfor inngangen til Olje- og energidepartemnentet saman med aksjonistar frå Natur og Ungdom og Norske Samers Riksforbund Nuorat.

Foto: Alf Simensen / NTB

Det politiske og retoriske klimaet skaper spesielle føringar i det offentlege ordskiftet, på godt og vondt. Små språklege feilgrep og meiningsavvik kan bli nådelaust straffa og resultere i virale, karriereøydeleggande hetskampanjar som det i praksis er umogleg å forsvare seg mot. Få er betre til å kjenne kva veg det blæs, enn journalistar, og i heile sakkomplekset er det påfallande kor få kritiske spørsmål som blei stilte – til den eine sida, vel å merke.

Ministrar og toppbyråkratar måtte stå skulerett overfor ein ung aktivist som Ella Marie Hætta Isaksen, mens ho sette på hårfønaren. Dei hadde gitt aktivistane ei svært god sak, på sølvfat. Same kva politikarane eller statssekretærane hadde sagt, ville det blitt feil og brukt mot dei. Og slik blei det. Alt dei kunne gjere var å drive mumlande forsøk på brannsløkking og håpe at det ikkje blei som bensin på bålet.

VI

Samane blir knytte til éin aktivitet meir enn noko anna: reindrift, som er både næringsveg, kulturform og identitetsberar. Eg voks opp med rein som kvart år var på sommarbeite – i hagen vår og i alle andre hagar i bustadfeltet. Mor mi jaga dei med ein kost, for dei åt opp blomstrane, skeit ut og trampa ned den alt stusselege hagen. Vi barna syntest sjølvsagt det var stor stas kvar gong reinen kom.

Mange som aldri har vore i Finnmark, både nordmenn og utlendingar, har påfallande pittoreske førestillingar om reindrift, som understøttar biletet av samane som eit folk som lever i pakt med naturen. Når dei tenker på samar, ser dei omtrent føre seg ein urgamal, nomadisk aktivitet – om ikkje med reinspent pulk over vidda, bak enorme flokkar av dei grasiøse dyra, så er det ikkje så veldig langt unna.

Venene mine i Sør-Noreg blir utan unntak forbausa når eg fortel dei at reindrift er ein relativt ny måte å leve på, og at fiske og jordbruk er mange tusen år eldre. Det har vore vanleg i forskinga å spore opphavet til tamreindrift til om lag år 1600, (20) men nyare forsking viser at prosessen (der ein skiftar frå reinjakt til reindrift) tok til alt på 1400-talet. (21)

Korleis tamreindrifta tok til, er usikkert. Men etniske nordmenn hadde drive med husdyr i ei æve, og flytta dyra rundt, som på sommarbeite. Samane såg jo alt dette. Dei hadde òg tamrein, såkalla «lokkedyr» som blei nytta under jakt og fangst, eller som trekk- og klauvdyr, før tamreindrifta starta opp, og ein dreiv store flokkar mellom innland og kyst.

Tamrein er forresten ikkje villrein som er tamde. Genetisk forsking har vist at dei er ein eigen stamme som først spreidde seg frå sør, kanskje frå Ural, til det nordvestlege Sibir, og derfrå vidare til Finnmark. (22) På 1600-talet var det heller ikkje berre samar som dreiv med tamrein. Når eg trekker ut to jordebøker frå Finnmark, 1694 (utgitt i Oslo i 1932), les eg til dømes alt på side 2: «På bemeldte Øe [øya Loppa], er endeel Reinsdyr, som Presten tilhøerer.» At presten, som ikkje var same, dreiv med reindrift, viser i det minste: Reindrift var ikkje berre ein eksklusiv samisk aktivitet. (23)

Frå samepolitisk hald er det blitt hevda, litt spøkefullt, at reinen berre forstår samisk. Men også kvenar har tradisjonelt drive med reindrift. I Sør-Varanger, der eg kjem frå, har kvensk historisk sett vore reindriftsspråket, både i Neiden og i Pasvik, heilt til siste generasjon. Det er blitt hevda frå aksjonisthald at Fosen-saka er avgjerande for framtida til sør­samisk kultur og språk. Det kan sikkert vere rett, men mange sørsamiske reindrivarar brukar norsk, også som arbeidsspråk. Reinen har altså blitt så språkmektig at han i dag ikkje berre kan samisk og kvensk, men norsk i tillegg.

Uansett har det karismatisk-romantiske biletet av reindrift skaffa samane mykje støtte, både i Noreg og internasjonalt, både generelt blant folk og innan jussen. Og det var det at reindrift er heilt sentralt for den samiske kulturutfaldinga, som låg til grunn for Fosen-dommen. Høgsterett vurderte vindturbinane på Fosenhalvøya som eit brot på menneskerettane til dei seks sørsamiske familiane som det er snakk om.

Samstundes er moderne reindrift svært mekanisert, ved at det blir nytta terrengkjøretøy, helikopter, krossyklar, snøskuter og dronar. I eit nordnorsk fjellområde eg kjenner godt, har mange samar bytt ut firejulingar med sekshjulingar som gir mykje større skadar i terrenget. Det som kjenneteiknar den arktiske naturen, er tynt jordsmonn og kort vekstsesong, slik at naturen reparerer seg sjølv mykje saktare enn andre plassar.

Moderne reindrift er svært mekanisert ved at det blir nytta terrengkjøretøy, helikopter, krossyklar, snøskuter og dronar og fôring med pellets og høy.

Foto: Heather Sunderland (CC)

I same nasjonalpark, der køyring med snøskuter elles er svært strengt regulert av Statens naturforvaltar, kan samar gi eller leige bort reingjetarsertifikat til vener blant nordmenn som absolutt ikkje er involverte i reindrift.

Det er sjølvsagt at samar tilpassar seg og nyttar moderne teknologi i reindrifta. Likevel er det kanskje litt paradoksalt at ein urfolksaktivitet skaper så mykje støy, forureining og naturskade? Utgifter til drivstoff og maskinar er den store utgifta til siidaene. (24) Og slik reindriftssamen Olof Anders Kuhmunen (72) på Saltfjellet uttrykte det her i avisa («Eit liv i reindrift» 16. desember 2022): «Som reindrivar lærte eg å kjenna naturen. I gamle dagar, då ein gjekk med ski, var det noko heilt anna. Ein øydelegg sansane når ein køyrer skuter. Eg hugsar før –?då høyrde me ein fugl. Me høyrde ein vind. Me høyrde ein ljod. No, no høyrer ein ingenting. No køyrer ein berre rakt fram med skuter. Dei nye skuterane har GPS. Det øydelegg retningssansen.»

VII

Heilt sidan eg var gut, har det kome stadig nye rundar med oppslag om den store auken i tamrein, som eit problem, sidan det i periodar har gått svært hardt ut over vegetasjonen og økologien. I 1970 var det rundt 70.000 rein i Finnmark, mens det 20 år seinare var heile 180.000. (25) I åra med ekstremt press på beitearealet var det mange steinharde konfliktar mellom ulike siidaer eller reindriftsfamiliar, og nokre gonger var vald og skytevåpen inne i bilete.

Det var mykje meir rein enn styresmaktene tilrådde. Reinlavmengda blei kraftig redusert, media og forskarar snakka om ei «ørkenfisering» av den svartbeita vidda. Det var ikkje berekraftig. I seinare år har talet på rein i Finnmark stabilisert seg rundt 146.000. Reinlav og mose – begge delar veks særs sakte – har tatt seg opp, også på grunn av klima­endringar og lange fuktige somrar.

Likevel må reinsdyra ofte tilleggsfôrast om vinteren, litt som husdyr. Det blir mildvêr, og når det frys på, får ikkje reinen tak i mat under isen. På grunn av klimaendringar er det venta at dette kjem til å skje oftare enn før. Dei siste fire–fem vintrane har vore vanskelege, og nett no er det igjen beitekrise i nord, skapt av mildvêr og isdanning.

Ingen tviler på at reindrift er viktig for samisk kultur og identitet. Men det kan heller ikkje vere slik at ei så modernisert næring skal vere fullstendig kopla fri frå all økonomisk røynd. Reindriftsinntektene i 2021 var på 428 millionar kroner. Av desse kom 222 millionar, altså over halvparten, frå statleg støtte, ifølge tala frå Landbruksdepartementet. (26) Dette skaper rundt 3000 arbeidsplassar.

Også tradisjonelt norsk landbruk mottar mykje i subsidiar, men prosentvis er det mykje mindre. I 2019 var til dømes dei samla inntektene 250 milliardar, og det blei gitt 14 milliardar i subsidiar. Dette skaper rundt 50.000 arbeidsplassar.

Eit anna tema er dei enorme tapstala i reindrifta. Over halvparten av den statlege erstatninga kjem frå kompensasjon for rein som skal vere tatt av rovdyr. I 2020–21 innrapporterte reindriftssamar at 63.666 reinsdyr blei tatt av rovdyr, men fekk erstatning for «berre» 22.486. (27) I Nordland blei 88 prosent av kalvane (5700 kalvar) tatt av rovdyr, ifølge tal reineigarane melde inn.

Rovdyr treng òg mat. Men at reindrifta langt på veg blir halden økonomisk oppe av rovdyrtap, må vel gjere det rimeleg å reise nokre spørsmål rundt dyrevelferd, i det minste som ein liten del av likninga. Ein kunne jo seie at rovdyrtap alltid har vore ein del av naturens orden, men i dag speler heilt nye forhold inn. Same kva ein meiner om saka, øydelegg rovdyrpolitikken mykje for reindrifta. Kanskje er det eit lite paradoks at Natur og Ungdom, som aksjonerte saman med Norske Samers Riksforbund (NSR) mot vindturbinane på Fosen, for å verne reindrifta, også er blant dei ivrigaste rovdyrvernarane.

Poenget her er sjølvsagt ikkje at reindrift ikkje «fortener» subsidiar. Dei 222 millionane er ikkje eit problem for eit rikt land som Noreg. Problemstillinga er igjen at aktiviteten går føre seg over så enorme område. Om Fosen-dommen skaper presedens, og reindrift er det som skal gå først, fordi det er ein menneskerett, ifølge FN-konvensjonen, er det dramatisk for Noreg, spesielt Nord-Noreg.

Også mange samar reagerer på det tunge fokuset på reindriftsnæringa frå Sametingets side. Aina Borch, ordførar i Porsanger kommene, uttalte i Debatten (NRK1, 28. mars 2023) at det i samband med utviklinga av arealplan var vanskeleg å bli samd med Sametinget om at det skal gå an å få samhandling mellom fleire næringar. Reindrifta går alltid først for Sametinget (der NSR har vore det dominerande partiet sidan starten), også om det hindrar anna samisk næringsutvikling.

Endå krassare var Toril Bakken Kåven, gruppeleiar for opposisjonspartiet Nordkalottfolket på Sametinget: «Det som egentlig var den store, tradisjonelle næringen innenfor det samiske samfunn, det var utmarksnæringer, og vi har ropt og ropt og ropt om at de må ta det på alvor, det som går på sanking, innlandsfiske og så videre. Det er blitt møtt med øredøvende tauset over alle disse årene, til fordel for at man skal helliggjøre en næring [reinsdrift] og vinne alt på den. [...] man går på det nasjonalromantiske synet fordi det gir så stort gehør ute i det norske samfunnet, det er det man i Sør-Norge har lyst å høre, da får man drømmende blikk, da er det verdt å ta vare på den samiske kulturen, men den samiske kulturen er så vanvittig mye mer enn reindrift, og det forsvinner helt i denne sammenhengen.»

Ein fiskebåt i Nordland. Vert den neste rettsaken frå samar om den historiske retten til å hauste frå havet?

Foto: Morten Strøksnes

Det bør ikkje vere så vanskeleg å skjøne kvifor reindrift er så viktig for samar. Éin ting er den kulturelle delen, ein annan er det som er knytt til eigarskap. Samane sin bruk av fjell, vidder og fjordar gjennom mange hundre år, gav ikkje nokon eigedomsrett til landet. I mesteparten av Noreg fekk gardbrukarar og bureisingsmenn, norske som samiske, eigedomsretten til store utmarksområde. I Finnmark blei nesten all utmark statsgrunn, som i dag er eigd av Finnmarkseigedommen (FeFo), der Sametinget nemner opp tre av seks representantar. Tap av nye beiteområde blir i dag sett på som eit framhald av gamal urett og eit trugsmål mot samisk kultur. Det er forståeleg. Likevel, samar flest driv med heilt andre ting enn reindrift, og mange samar synest altså at reindrift har fått ei altfor berande rolle i presentasjonen av det samiske.

Eit moment her er at Sametinget kan fokusere på reindrifta også av strategisk-politiske årsaker, nett fordi landrettar er knytte til denne aktiviteten. Slik ville iallfall eg tenkt, om eg var samepolitisk strateg.

Sjølvsagt er det også ein annan erstatningsdimensjon oppi alt dette. Å tru at samar er heva over den slags, er urealistisk og i praksis nedlatande. Om samar har vetorett rundt bruken av store delar av Noregs areal, vil dei òg kunne forlange store summar for å inngå kompromiss. Også her kan Fosen skape presedens.

VIII

Om vi ser litt nærare på Fosen-dommen i Høgsterett, er det fleire merkelege sider. Éin ting er at vinterbeiteområdet i Sør-Fosen ikkje har vore brukt sidan 2006. Og det at 44 prosent av vinterbeitet på Fosen er tapt, kviler på opplysningar henta inn av Protect Sápmi. Protect Sápmi er ein privat organisasjon for samiske arealinteresser som har vore finansiert av Sametinget og Norske Reindriftsamers Landsforbund (NRL). Avisa Ságat har dei siste åra hatt mange kritiske sakar knytte til økonomistyring og anna i Protect Sápmi.

Anders Johansen Eira har vore ein sentral konsulent i Protect Sápmi. I fjor åtvara han reineigarar, ifølge Ságat, mot å vere «informantar» eller «objekter» for «alskens utenforstående» og «fremmede» (etnisk)norske forskarar. Dette fordi forskarar ved Høgskulen i Innlandet studerte effekten av å fôre reinen med grovfôr over lengre tid – for at reinen ikkje skal svelte i hel når beiteforhalda er dårlege. Eira såg føre seg at etnisk samiske forskarar skal kontrollere og godkjenne dei etnisk norske forskarane, gjennom NRL. (28)

Høgsterett la lagmannsrettens vurdering av konsekvensane til grunn og antok at det var riktig at reinen kom til å sky vindturbinane. (29) For eit par veker sidan dukka det opp videoar av rein som vandrar heilt uforstyrra mellom vindturbinar i Finnmark. Talet på rein har òg tatt seg kraftig opp i det same området, blei det hevda i same NRK-reportasje. (30) I Finnmark har ein same erfaring mange plassar rundt ulike typar ny infrastruktur, som vindturbinar, vegar og nybygg. Reinen blir stressa i utbyggingsfasen, men synest å tilpasse seg ganske raskt.

Eira og Protect Sápmi har vore ein viktig leverandør for faktagrunnlaget i Fosen-saka. Men sjølve grunnlagsmaterialet som blei nytta, er samla saman av ein reinforskar med eige firma som i januar i fjor blei sikta for grovt bedrageri av bistandspengar. Det etter at han hadde oppretta ein eigen etterretningsorganisasjon med «ekspertise» på terror, Taliban og smuglarruter i Sahara, jobbe mot ulovleg hogst av regnskog og mykje meir, med eit hemmeleg nettverk av spesialistar og informantar. På det som mildast talt ser ut som eit tynt grunnlag, fekk den no sikta reinforskaren i ei årrekke ut over ti millionar kroner i året av Utanriksdepartementet (UD) og Klima- og miljødepartementet (KLD), før han i januar altså blei pågripen og sikta for grovt bedrageri av 56,9 millionar kroner, ifølge Aftenposten. (31) Ja, eg veit det. Staten er blitt galen.

Om ein legg denne konkrete saka litt til sides: At det kan vere mogleg å «shoppe» konsekvensutreiingar i Noreg, overraskar neppe nokon. Det gjeld ikkje minst i samband med utgreiingar rundt store naturinngrep av den typen aksjonistar som Ella Marie Hætta Isaksen demonstrerer mot. Ho har tidlegare vore med og aksjonert mot dumping av gruveavfall i Repparfjord, der underlagsrapporten som gruveselskapet tinga, blei sett på som «bagatellisering» av miljøproblema, ikkje berre av aksjonistane, men òg av Havforskingsinstituttet. (32)

IX

Når det gjeld naturbaserte næringar, stikk ei anna seg fram, og det er fiske. Også den sjøsamiske kulturen går langt tilbake. Men han har alltid likna meir på den norske enn det den reindriftssamiske gjer. Og assimilasjonen langs kysten har vore mykje kraftigare enn i det indre, ved inngifte og andre «mjuke» mekanismar, slik at hard fornorsking mange plassar ikkje eingong var «nødvendig».

Eit avgjerande slag mot den eldgamle nordnorske kystkulturen, både for dei med samiske og kvenske røter og for den etnisk-norske majoriteten (i den grad gruppene lèt seg skilje etter så mykje blanding og inngifte), kom med systemet av omsettelege kvotar. Med dette mista kystfolket med eitt retten til å hauste frå havet, som var grunnen til at dei budde langs desse harde kystane, og hadde gjort det i uminnelege tider.

Noregs institusjon for menneskerettar er eit uavhengig, offentleg organ som organisatorisk er underlagt Stortinget og har hovudkontor i Oslo og eit kontor i Kautokeino, med til saman om lag 26 tilsette. I 2016 gav dei ut ein rapport om retten sjøsamane har til sjøfiske. (33) Dette var etter at internasjonale menneskerettsorganisasjonar, FNs menneskerettskomité og ILOs ekspertkomité hadde bede om informasjon om kva tiltak som var gjorde for å sikre samiske rettar til sjøfiske. Rapporten er bygd opp av urfolkslogikken og den internasjonale jussen som vedkjem urfolk. Ei sak frå New Zealand blir nytta som indikasjon på at Noreg bryt urfolksrettane ved å nekte sjøsamar tilgang til fiskeressursane. Rapporten endar opp med fleire klare tilrådingar som denne: «Sjøsamenes rett til fiske som en del av deres kulturutøvelse og basert på deres historiske fiske, bør lovfestes. Det samme gjelder retten til en positiv forskjellsbehandling ved tildeling av kvoter og tilsvarende, hvis dette er nødvendig for ivaretakelsen av sjøsamenes materielle kulturgrunnlag.»

Det er lett å ha sympati med folk i den nordnorske utkanten som har mista retten til å fiske. Dei er utsette for ein marknadsliberalistisk politikk som ifølge Riksrevisjonen er i strid med havressursloven. Kvotane hamnar på stadig færre, kapitalsterke hender, eigarskapet til dei blir flytta frå nord til sør, stikk i strid med dei offisielle målsettinga og lovverket. I tillegg blir fisket i mange fjordar sterkt skada av oppdrettskonsern, ofte eigde av sørnorske og utanlandske interesser.

Samstundes: Kor sentral er urfolksdimensjonen blant fiskarar nordpå når ein ser bort frå elvefisket? Kystsamar fiskar til dømes med akkurat dei same reiskapane, frå akkurat dei same båtane, etter akkurat den same fisken, i akkurat dei same havområda som sine etnisk norske kollegaer. Dei snakkar òg som regel same språk (norsk) og er like integrerte, moderne borgarar av det norske samfunnet.

Den etnisk norske fiskekulturen er eldgamal, folk har drive med fiske i fleire tusen år. Samane og kvenane i området har òg drive med fiske lenge, ikkje minst i fjordbotnane i Troms og Finnmark. Men kvifor er det slik at den stort sett identiske fiskekulturen til kystsamane blir vurdert som meir verneverdig enn den norske eller kvenske, av Noregs institusjon for menneskerettar? Kanskje fordi ein i rapportane ser liten forskjell på til dømes maoriar og samar, om folka i juridisk forstand er vurderte som urfolk, og i liten grad ser – eller interesserer seg for – at særordningar kan skape nokre reelle demokratiske dilemma og problem.

Eg reagerer på det prinsipielle i argumentasjonen: at retten til kvotar skal kvile på etnisk bakgrunn. Her må det leggast til at dei med sjøsamisk bakgrunn i dag ikkje automatisk får større kvotar enn etniske nordmenn eller kvenar. Fordelane gjeld for alle som bur i det som blir definert som kjernesamiske område. (34)

Ordninga har likevel ein konsekvens som kan verke omvendt kolonialistisk, enten det er intensjonen eller ikkje. Kommunar som ikkje er «samisk kjerneområde», og aldri har vore det, kjenner seg pressa til å definere seg som det av reint økonomiske omsyn. For då vil fiskarane i denne kommunen, norsketniske som samiske (om det finst nokon), få betrakteleg større kvotar. Dette har til dømes vore ei problemstilling i Steigen kommune i Nordland. (35)

Slik kan det som blir kalla samiske kjerneområde, bli utvida. Og dermed har ein plutseleg, om andre saker kjem opp, mista lokal makt til Sametinget, der dei lokale ikkje har nokon representasjon.

Sjølvsagt burde vi overføre større kvotar til fiskarar som bur og arbeider på små plassar langs kysten i nord. Kystflåten driv på ein mykje meir berekraftig måte enn trålarane, og verdiane blir igjen langs kysten og skaper levande lokalsamfunn. Men er det rett å gjere dette til eit etnisk spørsmål, i staden for ei felles politisk kampsak for folk som driv med det same? Kystkulturen nordpå går faktisk ikkje etter etniske skiljelinjer. Alle er i same båt, stilte overfor dei same problema. Å lage kunstige etniske skilje kan dekke over at kystkulturen i høg grad er felles – men ikkje mindre verd å verne av den grunn.

På den andre sida: Her kan ein sjå for seg at samisk nærvær blir nytta konstruktivt, slik at alle blir sikra eit betre vern, slik at ein større del av verdiskapinga kan skje lokalt og sikre arbeidsplassar og bustader langs kysten. Av slike årsaker hadde eg òg mykje sympati for Fosen-aksjonistane. Sterke krefter i vår kapitalistiske, neoliberale verd freistar å slå kloa i alt dei kan få av naturressursar, for å omskape dei til pengar, på vegner av anonyme investorar verda rundt.

No snakkar lobbyistane om «grønt skifte», «fornybarøkonomi», «berekraft», «karbonnøytral», og har lært seg heile det grøne paradespråket utanåt, for å kunne drive naturøydelegging ut frå solide økologiske verdiar, med enorme subsidiar frå staten, altså oss. Argumentasjonen frå samepolitisk hald er kanskje ikkje alltid etterretteleg, men eg stolar trass alt meir på dei enn på investeringsfonda og det kraftindustrielle komplekset.

Den samiske dimensjonen kan i beste fall redde natur som elles ville blitt øydelagt, utan at han hadde trunge å bli det.

X

Innan vitskapar som juss og arkeologi kan ein òg spore ulike oppfatningar som meir går på haldning enn på harde vitskaplege fakta. I jussen har vi til dømes det vi kan kalle skulen etter Carsten Smith, som har ein tendens til å levere «maksimalistiske» tolkingar av samerettar. Han var ein nøkkelperson i Samerettsutvalet (1980–85), som la grunnlaget for Sametinget – og til dels for ILO-konvensjon 169, der samane i 1990 blei definerte som eit urfolk. (36) Då samane i 1988 fekk grunnlovsspesifisert rettane sine (gjennom paragraf 110A), var òg Smith sentral, og han blir ofte kalla «sameparagrafens far». (37) (38) Så seint som i fjor oppmoda den gamle professoren og høgsterettsjustitiariusen sjøsamane til å gå domstolens veg for å sikra seg særrettar. (39)

På den andre sida har vi dei som er meir i tradisjonen til Carl August Fleischer, som er kritisk til Finnmarksloven, til dømes, og har eit meir avmålt syn på kva Noreg eigentleg har forplikta seg til gjennom ILO-konvensjon 169. Sidan konfliktane om retten til land, vatn og anna i så høg grad er blitt gjort rettslege, kan kva juridisk tolking som vinn fram, ha store praktiske konsekvensar.

Også då eg snakka med ulike folk i arkeologimiljøa i samband med denne artikkelen, blei det klart at det er ein viss mistillit mellom arkeologiske miljø og personar. Somme meiner at andre ikkje berre har ein rein vitskapeleg agenda, men identifiserer seg med det samiske i den grad at det påverkar tolkingane deira. Eg skal ikkje seie noko om i kva grad dette stemmer, eller om det stemmer i det heile tatt. Men det er uansett interessant at det til ein viss grad blir opplevd slik internt.

Jonny Hjelm, som er professor i idé- og samfunnstudiar ved Umeå universitet, har fått merke kva veg vinden bles. I ein artikkel kritiserte han den faglege kvaliteten på ein del av den «samiske forskinga» i Sverige. Han meinte at forskinga er prega av metodiske feil, dårleg språk og slurv. Resultatet var ein skitstorm av falske skuldingar om rasisme og samehat i sosiale medium. Og då han blei invitert på ein forskingskonferanse om samfunnsfagdidaktikk i Alta, blei det bråk, og nokre prøvde å presse universitetet til å trekke innbydinga. (40)

I eit intervju med Khrono (30. januar 2023) sa Hjelm dette: «Et av hovedproblemene er at forskning om samer som utgangspunkt alltid skal støtte opp under deres kamp for selvråderett. Det er til og med et vanlig utgangspunkt at forskning på samer helst bare skal utføres av de som selv identifiserer seg som samer, eventuelt av de som gjennom sin forskning agerer som en alliert av samene. Dette er dypt problematisk fra et vitenskapelig perspektiv.» (41)

Også innan genetikken er det tendensar til strid på etnisk grunnlag. Ei sak som fekk mykje merksemd i 2021, var då Per Holck, professor emiritus i anatomi, fekk nei til å forske på den såkalla Nyelv-mannen. Hovudskallen etter Nyelv-mannen blei funnen ved Varangerfjorden på slutten av 1930-talet (seinare karbondateringar viste at han er 4700 år gamal). Holck og hans samarbeidspartnarar (Johannes Krause ved Max Planck-instituttet i Tyskland og Svein Davanger ved Institutt for medisinske basalfag ved Universitetet i Oslo) ville gjere DNA-studiar av skallen (dei skulle sjå etter haplogrupper). Dei fekk avslag etter råd frå Skjelettutvalget (Nasjonalt utvalg for vurdering av forskning på menneskelige levninger).

Det er ei viss usemje om kva avslaget eigentleg botna i. I søknaden blei «etnisitetsbedømmelse» nemnt som eit formål med forskinga. Skjelettutvalget hevda at dei føreslåtte undersøkingane inneheldt «en rest av vitenskapelig rasisme», at dei utilsikta kunne spreie fordommar mot samane, og spurde om det er «hensiktsmessig å projisere etniske identiteter bakover i tid». (42)

Dette kan sjå ut som ordkløyveri, sidan gen og etnisitet (som den som er skapt av kulturell identitet) sjølvsagt ikkje har noko med kvarandre å gjere. Forskarane var interesserte i DNA-et, som kan fortelje mykje om kva opphav personen hadde. Skallen er ikkje klassifisert som samisk, og mange trur han er altfor gamal til å vere det. Likevel blei forskarane kritiserte av Skjelettutvalget for ikkje å kontakte Sametinget.

Om det viste seg at Nyelv-mannen stod nær samar, genetisk sett, ville det gitt viktige bidrag til forståinga av Finnmarks forhistorie. Det same ville motsett resultat. Men forskinga blei altså avvist. Kommentarfelta gløda. Sett på spissen kunne det sjå ut som om Finnmark hadde mista retten til å bruke banebrytande teknologi til å få ny kunnskap om regionens tidlege historie.

Genetikk kan sjølvsagt brukast av begge «partar». Men slike studiar er ofte problematiske, i den tydinga at berre ekspertar er i stand til å forstå og tolke resultata, og «vanlege folk» ofte misforstår. Ja, sjølv folk som forskar på den same tematikken, som arkeologar og genetikarar, skjøner ikkje felta til kvarandre, men arbeider på kvar si tue.

Nyleg publiserte avisa Nordlys ein kronikk skriven av Aina Westrheim Ravna, professor i farmakologi ved UiT Noregs arktiske universitet. Teksten har vore mykje delt og debattert på sosiale medium. Ravna startar med å understreke at urfolksomgrepet ikkje handlar om kven som kom først, og det er rett. Likevel prøver ho å vise at samane faktisk kom først, med støtte i genforsking.

Tittelen er «Samenes formødre representerer en eldgammel, genetisk isolert befolkning fra Fennoskandia» (20. mars 2023). (43) Det som blir konstatert i tittelen, kviler i stor grad på studien «The Western and Eastern Roots of the Saami—the Story of Genetic ‘Outliers’ Told by Mitochondrial DNA and Y Chromosomes» som stod i American Journal of Human Genetics i 2004. (44)

Sidan artikkelen er så gamal, og funna verka litt rare ut frå andre studiar eg kjenner, tok eg kontakt med ein gamal ven. Mark Thomas er professor i evolusjonær genetikk ved University College London og ein leiande internasjonal kapasitet på området. Han vurderer studien slik: «Forskinga er nesten 20 år gamal, og etter mitt syn utdatert då ho kom. Tilnærminga som blir brukt, blir kalla tolkande fylogeografi. Det er ei tilnærming som (1) aldri har vist seg å fungere, (2) lett lar seg styre av subjektive agendaer, og (3) bør vurderast som historieforteljing, ikkje som testing av hypotesar. Vitskap handlar om å teste hypotesar, ikkje berre om å fortelje historier.» (45)

XI

Om harde vitskapar som arkeologi, juss og genetikk blir påverka av den etniske dimensjonen, seier det seg sjølv at det same kan skje på kulturfeltet. Det er naturleg, ja, litt av vitsen, at kunst og kultur skal ta opp i seg og tolke konfliktar, ta tak i vanskelege spørsmål og gjerne få oss til å sjå ting på nye måtar.

Kunsten skal vere fri, men samstundes, eller kanskje nett derfor, blir ulike typar politisk ideologi ofte dominerande. Det er forståeleg, for ideologiar trengst for å skjøne verda, og lovnadene deira om frigjering frå gamle strukturar gir mange håp om noko anna, om at endring frå det som er urettferdig og destruktivt, er mogleg. Samstundes kan ideologiar føre til at mange ser verda gjennom dei same brillene. Frigjeringa slår over i ein ny dogmatikk, i nye reglar og gruppetenking. På 1970-talet stod til dømes marxistisk teori sterkt, deretter den ironiske postmodernismen.

I dag er identitetspolitikk, postkolonial teori, dekolonialisering, kapitalismekritikk og ulike grøne/økologiske rørsler knytte til naturkrise og global oppvarming, assosierte med venstresida. Urfolksproblematikk treffer midt i blinken ved at han sameinar nesten alle desse problemfelta. Antiglobaliseringsrørsla spela òg ei rolle inntil for ti år sidan, men derfrå har det blitt heilt stille, det er som om denne rørsla er blitt kvelt av nyliberalismen. Urfolk har ofte ei ganske uimotståeleg tiltrekkingskraft for mange aktivistar, kunstnarar og kuratorar – og folk som meg.

Periferien syg på null tid til seg ordbruken og tenkemåtane som blir skapte i sentrum. Dermed dukkar dei same argumenta og engelskspråklege formuleringane ofte opp – anten debatten går føre seg på den andre sida av jorda eller i Noreg, anten han handlar om aboriginar, amerikanske urfolk eller samar. Utslaga er nokre gonger positive (større merksemd kan verne mot overgrep), andre gonger er dei parodiske.

Hausten 2021 publiserte NRK podkastserien om Samenes historie. Alt før serien var ferdig, blei det debatt, og han varte i mange månader, på nettstader som Khrono, Nordnorsk debatt eller facebookgruppa «Indigenous people are joining forces». NRK-serien var meint å få fram noregshistoria frå eit samisk perspektiv, og leiande historikar på ulike felt, norske og samiske, var inviterte til å delta.

Debatten dreidde seg ikkje så mykje om historiske tolkingar som om etnisk bakgrunn, ideologi og haldningar. (46) Kritikarar meinte det samiske perspektivet ikkje var sterkt nok, og at serien faktisk var ei vidareføring av fornorskinga og koloniseringa. Same leir såg det slik at enkelte historikarar ikkje burde vore inviterte, fordi dei var etnisk norske og derfor hadde feil perspektiv. I diskusjonen kom det fram at nokon såg etnisk bakgrunn som viktigare kjelde til autoritet og relevans enn historiefagleg tyngd. Frå motsett hald blei det peikt på at det neppe finst eit eintydig samisk perspektiv på historia, og at det dessutan ikkje burde vere opp til aktivistar å godkjenne historikarar på etnisk grunnlag.

Ánde Somby, som er førsteamanuensis i juss ved UiT Noregs arktiske universitet og sameaktivist, skreiv i eit innlegg: «Bør vi forvente at man [NRK, red. merk.] gjør slik man gjorde i Australia da arkeologiske funn ble sammenholdt med muntlige beretninger fra aboriginerne selv?» (47) I eit anna innlegg som Somby skreiv saman med Øyvind Ravna, som er jussprofessor ved same universitet, heiter det om podkastserien til NRK: «Det er helt avgjørende for seriens troverdighet at samisk historie fremstår i sin egen rett og fortalt av det samiske miljøet selv.» (48)

Ein av dei som blei angripne, var historieprofessor Einar Niemi. Han er frå Vadsø og har heile livet forska på samisk, kvensk og norsk historie. Mange, både i Noreg og internasjonalt, har sett og ser på han som ein leiande autoritet på viktige delar av Nordkalottens historie. Men under debatten rundt NRK-podkasten blei han kritisert som ein outsider. Også på offentlege møte i Tromsø har han fått høyre at han ikkje burde vore med i Sannings- og forsoningskommisjonen, fordi «samane» ikkje har «tillit» til ham.

Grunnen er at hans perspektiv ikkje alltid har gått overeins med det som eit samepolitisk miljø gjerne vil skal vere einerådande. Han ser med andre ord ikkje historia som svartkvit nok. Det høyrer med til historia at Niemi er av samisk og kvensk avstamming, har stått i samemanntalet frå første valperiode – og til og med vore vara på Sametinget for Norske Samers Riksforbund (NSR).

Debatten viste at det samiske for mange er ein sterk både kulturell og politisk identitet. Det er ikkje overraskande med tanke på dei internasjonale trendane og globaliseringa av urfolksideologien.

XII

Ánde Somby er svært synleg i debatten på ulike plattformer. For eksempel i den påkosta boka som blei laga i samband med fjorårets Veneziabiennale. Då blei den nordiske paviljongen gjord til den samiske paviljongen for å vise verda samisk kunst. Veneziabiennalen er ei av verdas viktigaste og største kunsthendingar, med åtti nasjonale paviljongar.

Boka som blei laga i samband med utstillinga, har tittelen Catnosat. The Sámi Pavilion, Indigenous Art, Knowledge and Sovereignty og er ein antologi. I essayet juristen Somby bidrar med, prøver han (omsett frå engelsk av meg) «å forklare dei komplekse måtane ein kolonialistisk kultur undertrykker urfolkskulturar som den samiske på». (49) For å få fram denne «kompleksiteten» brukar Somby ein allegori eller metafor gjennom heile teksten: Kolonikulturen (som den norske) er ein ulv. Den koloniserte kulturen (altså den samiske) er eit lam.

Går du inn på nettstaden til boka, hos OCA (Office of Contemporary Art, finansiert av UD og Kulturdepartementet), sprett følgande melding opp over heile skjermen under tittelen «Acknowledgement of the Sámi people». I mi omsetjing held det fram slik: «Anerkjenning av det samiske folket: OCA anerkjenner samane som eitt folk, og som urfolket i den fennoskandiske regionen. På dette landområdet, Sápmi, har samefolket levd i uminnelege tider, og respektfullt hausta frå naturen ved å fiske, drive jordbruk, jakte og følge reinsdyr, mellom andre aktivitetar.» (50)

For å komme vidare må du trykke: «I understand.»

Den same teksten er blitt ein del av OCAs protokoll for kommunikasjon, slik at han står i botnen av mange e-brev OCA-tilsette sender ut.

OCA-direktør Katya García-Antón var kurator for den samiske Venezia-paviljongen og redaktør for boka til utstillinga, Catnosat. García-Antón, som er fødd i London og voks opp i Spania, har eit brennande engasjement for det samiske. I boka har ho skrive to av artiklane åleine og to andre saman med andre. Dette gjer ho til den sentrale bidragsytaren i katalogen for utstillinga ho sjølv har kuratert. Oppgåva med å sette samisk kunst i kontekst, og å forklare relasjonen mellom det norske og det samiske, blei hennar. At ho ikkje kan verken norsk eller samisk var inga hindring, for dette feltet er som sagt globalisert.

I artikkelen «To Greet with Respect is to Listen» skriv García-Antón om den samiske Venezia-paviljongen som ein prosess for å utforme suverenitet på vegner av samane. Ho seier ho vil utnytte sine privilegium til å konfrontere og forstyrre dei vestlege koloniale strukturane som ho/vi eksisterer på innsida av, i den fennoskandiske regionen (Skandinavia, pluss Finland, Kola og Karelen).

Ho skriv at det er gått tusen år sidan den første koloniale kontakten med samane (sjølv om det kanskje er seks tusen år sidan jordbruket kom til Nord-Noreg). Ho snakkar om den koloniale kognitive uretten samane er offer for, gjennom vestlege dualismar som natur–kultur og rasjonell–åndeleg, og lineær tid. Motstykket til dette er den kollektive, holistiske epistemologien til samane.

Tre stader blir boka/katalogen skildra som «ein øving i samifisering» («an exercise in Sámification»). Samstundes er 11 av dei 13 bidragsytarane samar og treng neppe slik trening. Ein av dei er Beaska Nillas, som er parlamentarisk leiar for NSR på Sametinget. Han var medkurator for Venezia-paviljongen og er berre ein av fleire ikkje-kunstnarar som deltar. For i boka er det kunstnariske langt på veg underordna og redusert til det ideologiske.

Kunstnaren Máret Ánne Sara stilte ut verket «Pile o’Sápmi Supreme» med 400 reinskallar framfor Stortinget i 2017.

Foto: Heiko Junge / NTB

García-Antóns tekstar om urfolk og det koloniale tankesettet er ikkje utan interessante problemstillingar. Men ho nyttar eit akademisk og globalisert motespråk som er lett å kjenne igjen. Det er konsekvent postulerande og ganske fritt for regionalhistorisk kunnskap. Generiske formuleringar om urfolk og kolonisering, inspirert av postkolonial teori skriven på engelsk, eller kanskje spansk, har flytta rett inn i det samiske. Om García-Antón ønsker å jobbe ein annan plass i verda, kan ho berre byte ut «sami» med kva for urfolk ho måtte ønske i tekstane. Ingen kjem til å merke det.

I ein tale til Kulturrådets årskonferanse i Oslo i 2017 opna García-Antón med ei lang erklæring/protokoll der ho anerkjente landet der dei noverande nasjonalstatane seinare er skapte, som samisk urfolksområde. Ho uttrykte djup respekt for dei samiske forfedrane og mødrene som har tatt vare på landet. Historia deira strekker seg 12.000 år tilbake, sa ho, og la til at landet har behov for ein ny sosiopolitisk kontrakt av forsoning og dekolonisering. (51) Ingen rekte opp handa, kremta og sa at dei første spora etter menneske i Noreg rett nok er drygt 11.000 år gamle, men at desse ikkje har noko med det samiske å gjere.

For García-Antón har relasjonen til det samiske tatt form av ein slags mysteriumsreligion, komplett med seremoniar og rituelle sverjingar, og ho er ikkje åleine. Det er ikkje uvanleg at folk frå Sør-Noreg, eller frå utlandet, insisterer på å opne konferansar med slike symbolske innrømmingar om kollektiv skuld og skam på vegner av Noreg, kanskje overtydd om at Nord-Noreg i nyare tid blei kolonisert av etniske nordmenn på kostnad av samane. Og det skjer svært sjeldan i slike samanhengar at nokon stiller spørsmål ved ei slik historieforståing, sjølv om ho openbert er feil.

García-Anton gjekk i august i fjor frå direktørstillinga i OCA til å bli direktør og sjefkurator ved Nordnorsk kunstmuseum i Tromsø. (52) Ho snakka nyleg med nettmagasinet Hakapik om den nye jobben og forklarte prioriteringane sine. Mellom anna sa ho at museet ligg i Sápmi, på urfolksland, og at dette må vere det styrande prosjektet i alt dei gjer. Og at det sentrale kjernespørsmålet museet skal arbeide med, er «åndeleg dekolonialisering». (53)

García-Antón ser ut til å ha ein nærast blind dedikasjon til det ho oppfattar som «det samiske», sett gjennom postkolonial teori. I Nord-Noreg ser ho ikkje ein stad der ulike folk har levd side om side i fleire tusen år, og der majoritetsfolkesetnaden òg har røter «i uminnelige tider». Ho ser tilsynelatande føre seg ei brutal kolonisering av same type som i Australia, USA, Sør-Amerika eller Afrika. Dermed går ho ikkje berre glipp av nyansar, men av det meste.

García-Antón tar på seg rolla som ideolog for samane, og som historikar overfor resten av Noreg. Der profesjonelle historikarar eller andre ekspertar ville vege sine ord nøye og ikkje ha sikre svar, snakkar García-Antón med store ord. Ein ung aktivist og kunstnar som Ella Maria Hætta Isaksen nyttar i boka Derfor må du vite at jeg er same, eit mykje meir finmaska – meir realistisk, lokalt og kunnskapsbasert – språk enn den spansk-engelske kulturbyråkraten.

I artiklane i boka Catnosat skildrar García-Antón samar som offer for ei altomfattande og enno pågåande kolonisering. Denne er så tung at ho ikkje berre hindrar samane i å ha ei framtid. Koloniseringa gir dei ikkje eingong høve til å førestille seg ei framtid på eigne premissar. (54) Det skriv García-Antón i teksten som handlar om Máret Ánne Saras’ kunst. Ho skriv også (omsett av meg, frå engelsk): «Med andre ord, det som skjer med reinsdyr, skjer med folk. Historia fortel oss at ein av dei viktigaste måtane å eliminere urfolk på, er å angripe dei åndelege verdiane deira og levebrødet deira og kunnskapssystema som høyrer til. Praksisen med å gjete reinsdyr i Sápmi blir kolonisert til randa av utrydding, noko som truar livet til samar.» (55)

Er dette litt sterke ord frå García-Antón? Sidan reintalet i Finnmark er meir enn dobla sidan 1970-talet? Eller med tanke på at Máret Ánne Sara, som reineigar og nestleiar i reindistrikt 20, har fått stansa ein gang- og sykkelsti langs vegen mellom Hammerfest og Forsøl? (56) Fordi statsforvaltaren meiner det må greiast ut om kommunens planar om sykkelsti er i strid med FNs urfolksrettar. (57) Grunnlaget for klagen er mellom anna ei sak frå Peru som blei tatt opp av FNs komité for menneskerettar i 2009. Saka handla om vassrettane til ein alpakkafarm i 4000 meters høgde i Andesfjella. FNs vurdering gjekk mot staten Peru, menneskerettspakta (artikkel 27, den same som vart nytta i Fosen-dommen) var blitt broten. (58) Problemet, slik reineigarane ser det, er at reinen blir skremt av folk. Problemet, slik andre i Hammerfest har opplevd det i fleire tiår, er at reinen ikkje er redd i det heile tatt, men trekk i flokkar inn til sentrum av byen. (59)

Samar er som kjent like forskjellige som alle andre. Eg veit at ikkje alle samiske kunstnarar ønsker denne ideologiseringa av kunsten velkommen. Nokre av dei dyktigaste vil at kunsten skal tale for seg sjølv, utan at dei automatisk skal tvingast inn i det politiske programmet til folk som García-Antón. Dei synest rett og slett det er litt pinleg.

Det er garantert godt meint frå García-Antóns side. Trass alt var også misjonærane og dei koloniale sivilisatorane fulle av gode intensjonar då dei kom for å lære urfolk om seg sjølv, utan å meistre språket, kulturen eller historia. Men når ein leiar for ein offentleg institusjon har ei så sterk ideologisk-politisk overtyding og ope seier at denne overtydinga skal styre agendaen til museet, gir det ofte føringar i bestemte retningar. Tida vil vise kor mykje rom det vil vere for avvikande perspektiv for nordnorske kunstnarar innanfor ramma til Nordnorsk kunstmuseum.

XIII

Det har dei siste tiåra gått føre seg ei internasjonalisering eller globalisering av urfolksspørsmål. Samane er blitt ein del av ei internasjonal urfolksrørsle, med eigne forum og organ, og dei har støtte frå FN, Noregs institusjon for menneskerettar og ei lang rekke andre organisasjonar, inkludert Verdsbanken. Mange stader har kampen handla mykje om eigedomsretten til land og naturressursar, og slik er det også i Noreg. Det har vore ei rettsleggjering og «territorialisering», mens heile språket rundt urfolksspørsmål har endra seg.

På felt etter felt kan ein sjå at urfolksinteresser inspirerer kvarandre. I Noreg eksploderte til dømes bruken av ordet Sápmi – Sameland, er den vanlege omsetjinga – rundt 2010. Bruken er ofte knytt, direkte eller indirekte, til retten til land. Slik har det også vore på New Zealand, som også har det offisielle maoriske namnet Aotearoa (det kom i vanleg bruk på 1990-talet). I Canada, USA og Australia har liknande prosessar gått føre seg.

Karta som ofte blir reproduserte over Sápmi, har i seg sjølv ein sterk visuell retorikk. Det viser ikkje berre eit kulturområde der det har budd samar, men eit land med eige flagg og tilsynelatande klare grenser. Om ein ikkje kjenner den meir finmaska historia, er det lett å trekke slutningar om at landområdet (altså mykje av Noreg) er blitt kolonisert. Slik vi har sett, må ein i så fall nytte ordet på ein høgst uvanleg måte.

Når eg googlar «Sápmi», kjem nettsidene til Prosjekt Johtit opp i øvre halvdel på første side. Eg trykker på lenka og får vite at Johtit er ei samanslutning av samiske opplevingsverksemder. Prosjektet er finansiert av Sametinget, Innovasjon Noreg, Troms og Finnmark fylkeskommune og Nordland fylkeskommune. (60) Slik blir Sápmi presentert på den offentleg finansierte nettsida som skal lokke til seg turistar frå Noreg og utlandet: «Vårt Sápmi: Sápmi er samenes rike. Og på samme tid ikke. Det er flere hundre år siden det ble tatt av kronen og tsaren. Lenge siden det ble en del av Norge, av Sverige, av Finland og Russland. Likevel er det fortsatt vårt land, samenes geografiske og kulturelle hjem, som brer seg fra Hedmark i sørvest til Kolahalvøya i nordøst.» (61) Det står ingenting om at regionen også har vore heimen til andre folkegrupper i tusenvis av år, også før samane kom.

Under banneret «historier» fortel den same nettsida om «da samene ble en trussel for kongemakta». Historia, som er skriven av reiselivskonsulenten Ann-Jorid Pedersen, handlar om hekseprosessane i Vardø. Her ser det ut som om hekseprosessane var eit reint angrep på samane. Slik var det: 13 av dei 91 som blei dømde for hekseri i Finnmark, var samar. (62)

At ein nettstad som skal promotere turisme, er arena for polemikk av denne typen, seier litt om kor vi er i dag.

XIV

«Urfolk» er eit nøkkelord i dei siste drygt tretti års språkbruk og debatt rundt det samiske. Det blir nytta konstant, i alt frå den juridiske diskursen til den daglegdagse. Eit søk på mediearkivet til Nasjonalbiblioteket viser at ordet sjeldan blei brukt i Noreg før 1990. Etter at Noreg ratifiserte ILO-konvensjonen om urfolk og stammefolk i sjølvstendige statar, har kurvene for bruken av ordet peikt rett til vêrs.

Det er naturleg, ja, banalt. Men under arbeidet med dette essayet blei det stadig meir mystisk for meg kva ordet eigentleg viser til. Som vi har sett, var norsk embetsverk ein pådrivar for å få inn eit tillegg i ILO-definisjonen av urfolk. Utan dette kunne det verke urimeleg at samane blei kalla eit urfolk.

ILO-definisjonen av urfolk (artikkel 1a) (63) er uklar. Kva meiner ein til dømes med at urfolk må ha «beholdt noen av sine egne sosiale, økonomiske, kulturelle og politiske institusjoner»? Er det i det heile tatt mogleg å tenke seg at eit folk som har overlevd, ikkje har tatt vare på nokon av sine egne sosiale, økonomiske, kulturelle og politiske institusjonar? Til dømes blei aboriginane i Australia i 250 år jakta på, forgifta, flytta til leirar, fråtatt barna, ja, koloniserte etter det mest brutale mønsteret. Sjølv dei har tatt vare på noko av sitt eige.

Ofte oppfattar folk omgrepet urfolk, som er den norske omsettinga av indigenous i ILO-konvensjon 169, intuitivt som at det har å gjere med å vere først. Og det er jo i og for seg ei korrekt oppfatning om ein tar utgangspunkt i vanleg språkbruk. I Yann de Capronas Norsk etymologisk ordbok blir til dømes prefikset ur- definert slik: «’hører til første, ofte primitive stadium’ (som i ordene urmenneske og urnordisk.»

Kvifor indigenous blei omsett til urfolk, og ikkje innfødd på norsk, veit eg ikkje. Alle dei tre engelsk–norsk-ordbøkene eg sjekkar, omset indigenous til innfødd. Urfolk er eit tysk omgrep frå kolonitida. Og den engelske omsettinga av det tyske ordet urvolk er ikkje indigenous, men first people, aboriginal eller rett og slett «primitive people». (64)

At nokon kom først har, slik vi har sett, uansett ikkje noko med saka å gjere i dei offisielle definisjonane av indigenous/urfolk. FN bruker ikkje dette som kriterium, og på Sametingets eigne nettsider kan ein lese: «Urfolksbegrepet og urfolksrettigheter er ikke knyttet til arkeologiske bevis om hvem som kom først.»

Men kva er det så som gjer at vi til dømes ikkje ville vurdert å kalle islendingane for eit urfolk, endå alle formelle kriterium er til stades, mens vi gjer det med samane? Kva avgjer ordvalet, kva kriterium ligg til grunn for at til dømes samane er definerte som eit urfolk, mens andre «berre» blir definerte som minoritetar?

For FN er sjølvidentifisering viktig. Men det er heller ikkje slik at grupper som hevdar dei er urfolk, automatisk blir anerkjende som det. Det å vere ein minoritet er heller ikkje noko krav for å bli definert som eit urfolk av FN, og i mange land er dei offisielle urfolka i majoritet.

Når eg prøver å sette meg inn i korleis FN og andre nyttar definisjonen i praksis, blir det raskt tydeleg at det har vore mange interessante debattar og kontroversar om kven som «fortener» urfolksstatus.

Det er noko i botnen her, noko som ikkje er uttalt og ligg litt bortanfor synsranda, under overflata av dei formelle definisjonane.

Så kva er det?

Etter å ha prøvd å skrelle bort alle kriterium når det gjeld definisjonar av indigenous/urfolk, sit eg att med ein liten rest. Han er problematisk og vil provosere mange, men det vil ikkje seie at han automatisk er feil. Definisjonane av indigenous/urfolk koker ned til gamle førestillingar om primitivitet, sett med våre, vestlege auge. Heile det intellektuelle byggverket rundt denne tenkemåten kjem frå kolonitida på 1800-talet.

Eg har dei siste ti åra jobba med kolonihistorie og kolonimentalitet i samband med ei bok som blei utgitt i fjor, Lumholtz’ gjenferd. I arbeidet med å avdekke dei mentale strukturane og legitimeringane av kolonialismen og rasismen las eg alle dei sentrale teoretikarane på området.

I vår kontekst er særleg to personar spesielt interessante: amerikanaren Henry Lewis Morgan (1818–1881) og engelskmannen Henry Maine (1822–1888). Begge var juristar, men såg seg sjølv som djuptpløyande antropologiske og historiske tenkarar. Teoriane deira blei viktige for samtida og korleis ein skulle forstå ulike epokar i «den kulturelle evolusjonen» frå det «primitive» stadiet til sivilisasjonen (i bestemt form eintal).

Ideane deira om kva som kjenneteiknar det «primitive stadiet», blei eit viktig teoretisk-ideologisk grunnlag for imperialismen. Morgan og Maine var ikkje einige om alt, men sett i dagens lys er forskjellane mellom dei ganske overflatiske. Dei såg «primitive samfunn» som alt det siviliserte samfunn ikkje var, med tanke på privat eigedom, slektskapsrelasjonar, styresett, religion, hushald og så bortetter.

Pendelen har alltid svinga i den vestlege forståinga av det «primitive». På den eine sida er det primitive noko barbarisk og brutalt (tenk menneskeofring, hovudjegerar og kannibalar). På den andre sida er dei primitive, heilt frå opplysingstida og tenkarar og oppdagarar som Jean-Jacques Rousseau og Louis-Antoine de Bougainville, blitt framstilt som «edle ville»: egalitære, milde, stolte, men ukompliserte, seksuelt frigjorde, ærlege og utan sivilisatoriske sjukdommar som griskleik og misunning (tenk på dei innfødde på Tahiti).

Hos Morgan og Maine er det både og. Dei primitive blei enkelt forklart vurderte som egalitære naturbarn som stod stille i sin tribalisme, utanfor historia og sivilisasjonen. I teorien kunne dei utvikle seg vidare til neste historiske stadium (fedrift, jordbruk, lovstyre, urbanisering, handel og så bortetter). Men i møtet med sivilisasjonen og «det kommersielle samfunn» var dei dømde til undergang. Teoriar som dette blei støtta opp frå alle hald, frå biologien (darwinismen), geologien og til og med teologien.

Slike tankar nådde sjølvsagt òg Noreg og farga i mange tilfelle forståinga av samane og framtida deira. På 1800-talet blei samar og andre «primitive» folk sende på utstilling i Paris, Berlin, London og andre kolonihovudstader. Tanken var at eit urbant publikum kunne sjå korleis dei ulike «primitive» folka i koloniane levde – altså på same måte som dei alltid hadde levd: i uforanderleg samkvem med naturen. Også på 1800-talet var jo dette ein illusjon. Stamme- eller urfolka som blei hyrte inn, måtte spele ein forsteina versjon av seg sjølv for å leve opp til dei urbane forventningane.

Om ein tar denne dimensjonen med inn i urfolksdebattane, dett ein heil del på plass. For teorigrunnlaget som blei skapt av folk som Morgan og Maine, sat så djupt at dei blei med inn i den moderne antropologien – som variasjonar over same tema. Også Marx og Engels aksepterte Morgan, slik at ideane til og med blei ein del av marxismen.

Samefamilie på «Mr Bullock’s Exhibition of Laplanders» i Egyptian Hall i Piccadilly i London 1822, med rekvisittar, kulisse, tamrein og publikum.

Sjølv om feltarbeid ofte viste at teoriane ikkje var riktige, var det vanskeleg å rokke ved den vitskaplege konsensusen rundt det «primitive». Og tenkjemåten har utan tvil vore med på å forme FNs syn på kva som kjenneteiknar stammefolk og urfolk, og kva som skal til for å bevare dei mot storsamfunnet, eller «sivilisasjonen», som det heitte før.

Det har vore endringar undervegs. Fram til 1970-talet var ideen, også for ILO, at urfolk skulle assimilerast og integrerast på ein best mogleg måte. Så endra FN haldning og tok til å arbeide for at urfolk skulle behalde kulturen sin og kanskje overta rettar til land. ILO-konvensjon 169 er eit uttrykk for heilt andre idear enn det den same organisasjonen hadde stått for tidlegare.

Omgrep som indigenous/urfolk blei «tatt tilbake», og folk som definerte seg i desse kategoriane, tok til å organisere seg globalt. Omgrepa fekk ein antikolonial frigjeringsdimensjon for marginaliserte grupper. Men sidan den gong har det vore uklare kriterium, og mykje diskusjon verda over, rundt kven som er urfolk og ikkje.

Førestillingane om «det primitive samfunnet» er ei oppfinning, ein illusjon. Det viste antropologen Adam Kuper alt i 1988 i boka The Invention of Primitive Society. Tjue år seinare skreiv Kuper essayet «The Return of the Natives». Der skildra han korleis urfolksrørsla, som blei fremma av FN, Verdsbanken, ikkje-statlege organisasjonar, utviklingsbyrå og naturvernorganisasjonar, gjenoppliva dei utdaterte ideane rundt urfolk og primitivitet. Sjølv om motiva er edle, er ideane bak rørsla svært tvilsame. For dei bygger på ei falsk forståing av det primitive. Ho vil neppe fremje allmennytta, ho vil ta bort merksemd frå verkelege lokale problem og heilt sikkert skape nye, ifølgje Kuper. (65)

I dag finst det knapt noko som er meir diskreditert enn kolonialismen. Men dagens idear om urfolk kontra vestleg sivilisasjon kjem i høg grad frå denne tida. Rett nok i invertert form, ved at dei «ville» er blitt dei snille. Men sjølv om gamle, rasistiske stereotypiar er opphøgde til noko eintydig positivt, som ein romantisk kontrast til den kriseramma, dekadente vestlege sivilisasjonen, er strukturane som ligg under, djupt problematiske.

Kuper er ikkje åleine om å meine dette. Dei som ønsker ein snarveg inn i desse problemstillingane, treng ikkje gå lenger enn til førre nummer av magasinet The New Yorker og lese Manvir Singhs essay «It is Time to Rethink the Idea of the Indigenous» (20. februar 2023). (66) Her kan ein mellom anna lese om korleis ulike urfolk sjølv har problem med urfolksspråket. Masaiane har til dømes skifta strategi. Dei vil ikkje lenger vere eit urfolk som støttar seg på internasjonale alliansar, men byggje slike internt i Tanzania. For som urfolk blei dei låste fast i idear om det primitive, slik dei oppfattar det.

Den kjende postkoloniale indiske tenkaren Gayatri Chakravorty Spivak kallar dette fenomenet «strategisk essensialisme». Kort sagt: ein speler ei rolle for å oppnå bestemte mål. Det kan til dømes vere ønsket om å bli anerkjend som eit urfolk av FN. Om dette skal bli verkeleg, må gruppa det er snakk om, kanskje omfamne ei rolle som stemmer overeins med visse krav om «primitivitet», om ikkje anna som positur. Eit urfolk bør jo skilje seg frå majoritetsbefolkninga, og i alle samanhengar er det, anten vi snakkar om samar eller andre, alltid det nære forholdet til naturen som blir trekt fram.

Korleis passar alt dette inn rundt Noreg og det samiske? Vel, sjølvframstillinga i delar av det samisk-politiske miljøet (og blant dei ivrigaste urbane, utanforståande sympatisørane deira) fokuserer ofte på at samane først og fremst er eit naturfolk, og at dei har levd i ein enkel, uforanderleg og åndeleg og økologisk symbiose med landet i uminnelege tider.

Ta til dømes nettstaden til Prosjekt Johtit. Slik forklarar dei det samiske til turistar: «Vår samiske kultur er mangfoldig i dette området, med hver våre språklige og kulturelle variasjoner. Ikke minst har vi latt oss prege av det moderne livet på ulike måter. Men på tvers av ulikhetene tror vi alle på én og samme sak. Nemlig at det finnes en dyp forbindelse mellom mennesket og naturen. Vår måte å tenke på handler om å bevare balansen mellom oss som lever her og landet vi lever av. Derfor forsøker vi alltid å høste av moder jords rikdommer med respekt og i takknemlighet, uten å ta mer enn vi behøver og uten å kaste noe vekk. Sápmi har gitt oss alt vi trenger i tusenvis av år [...]», og så bortetter.

For meg står denne typen språk fram som konstruert. Det er for mange klisjear som ikkje blir nytta av folk som faktisk er nær naturen. Sjangeren siktar seg litt for tydeleg inn på eit vestleg publikum med romantiske førestillingar om «naturbarn», mens skildringane av dei destruktive kreftene er lette å kjenne igjen som vestleg kapitalismekritikk. Fleire av dei klassiske urfolkstalene i denne sjangeren har da også, opp gjennom tida, vist seg å vere falske. Dei var skrivne av journalistar og andre med god teft for kva som treffer eit vestleg publikum i hjartet.

Å vere nær naturen er jo ikkje ein medfødd etnisk eigenskap. Dei fleste samar lever jo eit moderne liv som ikkje er forskjellig frå det andre nordmenn har: lik utdanning og arbeid, bur oftare i byar enn i naturen.

Urfolkstankegangen kviler på eit globalt lovverk i regi av FN og er per definisjon meint å treffe heile verda. Det vil seie at noko kanskje passar ganske godt for nokre stader og urfolk, men kanskje ikkje like godt andre. I forholdet mellom det samiske og det etnisk norske er det mange særeigne historiske forhold, som at det same området har vore heimen til fleire folkegrupper, og at forfedrane til dagens nordmenn budde langs kysten i Nord-Noreg alt for kanskje 6000 år sidan. Då kan rigide tolkingar frå norske og utanlandske urfolksjuristar, utan spesifikk kunnskap om lokale forhold, få utslag som mange finn urimelege.

Så vidt eg veit, kom ein eller fleire av mine forfedrar og mødrer frå Jokkmokk i Sverige og var samiske. Eg veit ikkje om det er nær nok til at eg kunne ha meldt meg inn i samemanntalet. Men i så fall kunne eg blitt medlem av eit urfolk. Det kjem ikkje til å skje, men i teorien kunne eg dagen etter blitt politikar og hevda at eg og folket mitt var blitt kolonisert. Av det som fram til dagen før var folk som meg.

XV

I dette essayet har vi sett korleis den norske staten i 1990 gav samane urfolksstatus, nærast med eit skuldertrekk, då Noreg som første land i verda ratifiserte ILO-konvensjon 169. Det blei ikkje gjort grundige utgreiingar, politikarar og juristar trudde det ville ha små konsekvensar, fordi samerettane alt var så godt verna i norske lovar. Noreg skulle bere fram fakkelen, så ville resten av verda følge lyset. Heller ikkje det skjedde. Dei fleste urfolk i verda finst i Asia og Afrika, men berre to land i desse verdsdelane (Den sentralafrikanske republikken og Nepal) har ratifisert ILO-konvensjon 169. Berre nokre få europeiske land har gjort det.

Knapt noko av det norske styresmakter og politikarar trudde om urfolksretten, har vist seg å stemme. Samane har tilsynelatande, gjennom arealkrevjande reindrift, som utvilsamt er ein viktig del av samisk kultur, fått vetorett over bruk av enorme naturområde.

Nokre av lovane som skal gje samane vern, er vedtekne av Stortinget, som Grunnloven paragraf 108 («sameparagrafen»). Men samane og andre urfolk har meir å hente i FN-systemet, gjennom ILO-konvensjon 169 om urfolks rettar (som er gjennomført i ei rekke norske lovar), FN-konvensjonen om sivile og politiske rettar (som blei nytta av Høgsterett i Fosen-saka) og CERD (FNs komité mot rasediskriminering). FN vedtok òg ein eigen resolusjon om urfolks rettar i 2007. Denne er ikkje rettsleg bindande, men fleire av artiklane handlar om urfolks rett til land og naturressursar. (67)

Noreg tek slike forpliktingar på det største alvor. Kva FN har meint om ein alpakkafarm i Peru, kan stanse ein sykkelveg i Hammerfest. Og gjett om verdas urfolk følgde med, då norsk Høgsterett vurderte vindturbinane på Fosen som eit brot på FNs konvensjon om sivile og politiske rettar.

Mange ser i dag på samane som landet Sápmis opphavlege eigarar, slik omgrepet urfolk signaliserer. Kampen for likeverd og rett til å praktisere samisk kultur, som alle støttar, har i dag ein territoriell og eigedomsrettsleg dimensjon, på line med «first people» i Canada (Turtle Islands), New Zealand (Aotearoa), Australia og USA. Det er berre – og eg er ikkje ironisk no – å gratulere dei samepolitiske miljøa med mange store gjennomslag for sine krav.

Då eg kom meg ut i verda etter oppveksten i Sør-Varanger, gjekk det opp for meg at eg kom frå ein region med ein enorm rikdom av gråtonar. I sju månader ser det for eit utrent auge ut som om alt er svartkvitt. Men det var minst hundre nyansar av grått mellom dei to ytterpunkta.

I dag er ikkje stemninga prega av nyansar. Haldningane og språket har utan tvil hardna til, skyttargravene er blitt ganske djupe. Saklege analysar, slik eg etter beste evne har freista å kome med i dette essayet, blir ofte tillagde motiv det ikkje finst grunnlag for. Det er enklast.

Der det før var ei forståing av at Nord-Noreg var ei gammal multietnisk sone, merkar ein i dag at mange ikkje lenger ser det slik. Sør i landet er det blitt ganske vanleg å tenke at samane er urfolket, noko som gir dei spesielle rettar, og dei andre høyrer liksom ikkje like mykje heime. I nord – det som frå sør er «oppi der» – er det meir komplisert. Med rette eller urette: Mange etniske nordmenn – men også kvenar – meiner at deira interesser på fleire område er blitt underordna dei samiske. Frå ein samisk ståstad ser det kanskje heller slik ut: Samiske interesser har vore underordna dei norske så lenge at det er på tide å skape litt balanse.

Politikk handlar om interessemotsetningar. Noreg har ei slik motsetning som går langs etniske skiljeliner, der premissane langt på veg er lagde av FN. Det må vi venne oss til.

Morten A. Strøksnes

Morten A. Strøksnes er journalist i Dag og Tid.

Merknad: Nokon vil kanskje synast det er rart at dette essayet held seg unna fornorskingsprosessen av samane. Det botnar ikkje i manglande anerkjenning av overgrepa. Slike sår gror ikkje lett, dei kan tvert om gå i arv, og alle bør respektere dette. Fornorskingsprosessen vil bli tatt opp når Sannings- og forsoningskommisjonen leverer sin rapport til Stortinget den 1. juni.

Kjeldeliste

(1) https://radio.nrk.no/serie/helgemorgen fra ca 37 minutter

(2) https://snl.no/samenes_historie

(3) https://www.nrk.no/nordland/beinrester-viser-at-folk-bodde-pa-traena-for-9000-ar-siden-1.15864403

(4) https://www.nrk.no/nordland/6.300-ar-gammel-nordlending-1.11940072

(5) https://www.nrk.no/tromsogfinnmark/jordbruk-for-3000-ar-siden-1.6697657

(6) Amund Helland. Topografisk-Statistisk Beskrivelse over Finmarkens Amt. Bind 2, s. 31. Aschehoug, 1906

(7) Andersen, Evjen, Ryymin (red.). Samenes Historie fra 1751 til 2010. Cappelen Damm Akademisk, 2021. s. 38-39

(8) https://no.wikipedia.org/wiki/ILO-konvensjonen_om_urfolks_rettigheter

(9) https://www.stortinget.no/no/Saker-og-publikasjoner/Stortingsforhandlinger/Lesevisning/?p=

1989-90&paid=7&wid=a&psid=DIVL14&pgid=c_0905&fbclid=IwAR1tYVG612rGwev0tbUk94SSU4a3OZ5BQEWKFEu0dSfM_iZFe7VgVwBEzgc

(10) https://www.regjeringen.no/no/tema/urfolk-og-minoriteter/samepolitikk/midtspalte/ilokonvensjon-nr-169-om-urbefolkninger-o/id451312/#DEL%20I.%20ALMINNELIGE%20RETNINGSLINJER

(11) Sjå førre sluttnote.

(12) https://lovdata.no/dokument/NL/lov/2005-06-17-85#KAPITTEL_1

(13) S. 37, «Betydningen av ILO-169 i norsk rett - En studie av konvensjonens gjennomslagskraft»: https://munin.uit.no/bitstream/handle/10037/2253/article.pdf?sequence=1&isAllowed=y

(14) https://www.nordnorskdebatt.no/nord-norge-kan-bli-verdens-storste-museum/o/5-124-231548?fbclid=IwAR2pF5Sti1yuqBpb_ybuEUespRywT0MsLvdiXZfU0g2vDfLsJh2PyKjTrGY

(15) Se s. 13: https://www.regjeringen.no/contentassets/0b26bd9f4fd043d29edbc5ae070e6f03/veileder-for-kommuner-og-fylkeskommuner-om-konsultasjoner-med-samiske-interesser-2.pdf

(16) Til dømes Beaska Niillas (NSR) og Adele Matheson Mestad, Norges Institusjon for menneskerettigheter (NRK Debatten 28. mars). https://tv.nrk.no/serie/debatten/202302/NNFA51022823/avspiller

(17) https://www.nhri.no/2021/hoyesterett-vindkraftutbyggingen-pa-fosen-krenker-sp27/

(18) https://www.nrk.no/tromsogfinnmark/historisk-rettssak-i-karasjok_-_-den-forste-store-testen-for-samiske-rettigheter-1.16246667

(19) https://www.nrk.no/sapmi/xl/vil-vaere-same_-folk-i-frp-melder-seg-inn-i-sametingets-valgmanntall-uten-a-vaere-same-1.16150844

(20) S. 6. http://www.sarks.fi/masf/masf_9/MASF9_00_Cover_Front%20matter_Introduction.pdf

(21) https://uit.no/nyheter/artikkel?p_document_id=573736

(22) https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/ece3.6314

(23) «Nordnorske samlinger utgitt av Etnografisk Museum. Finnmark omkring 1700. Aktstykker og oversikter. Første hefte. To jordebøker fra 1694 ved Martha Brock Utne. Niels Knag. Matricul oc Beschrifuelse ofuer Finmarchen for Anno 1694.» Oslo, 1932, s. 2.

(24) S. 48: https://www.landbruksdirektoratet.no/nb/filarkiv/arsrapporter/

Totalregnskap%20for%20reindriftsn%C3%A6ringen%202021%20og%20budsjett%202022.pdf/

_/attachment/inline/5259c6b1-4858-409e-be9c-c4cc610da11a:eda885f955f2df8386823bf4b473c04a73af53bb/

Totalregnskap%20for%20reindriftsn%C3%A6ringen%202021%20og%20budsjett%202022.pdf

(25) https://www.nina.no/archive/nina/pppbasepdf/rapport/2011/672.pdf Sjå tabell s. 15.

(26) S. 5: https://www.landbruksdirektoratet.no/nb/filarkiv/arsrapporter/Totalregnskap%20for%20

reindriftsn%C3%A6ringen%202021%20og%20budsjett%202022.pdf/_/attachment/inline/

5259c6b1-4858-409e-be9c-c4cc610da11a:eda885f955f2df8386823bf4b473c04a73af53bb/

Totalregnskap%20for%20reindriftsn%C3%A6ringen%202021%20og%20budsjett%202022.pdf

(27) s. 102. https://www.landbruksdirektoratet.no/nb/filarkiv/arsrapporter/

Totalregnskap%20for%20reindriftsn%C3%A6ringen%202021%20og%20budsjett%202022.pdf/

_/attachment/inline/5259c6b1-4858-409e-be9c-c4cc610da11a:eda885f955f2df8386823bf4b473c04a73af53bb/

Totalregnskap%20for%20reindriftsn%C3%A6ringen%202021%20og%20budsjett%202022.pdf

(28) https://www.sagat.no/nyheter/var-ikke-nyttige-idioter/19.33513

(29) Sjå til dømes s. 8 (punkt 42) https://www.domstol.no/globalassets/upload/hret/avgjorelser/2021/oktober-2021/hr-2021-1975-s.pdf

(30) https://www.nrk.no/tromsogfinnmark/reinen-hadde-ingen-problem-med-vindturbinene_-forteller-tekniker-pa-vindkraftanlegg-1.16324855

(31) https://www.aftenposten.no/norge/i/zExpyw/departementet-mener-de-ble-lurt-for-millioner-naa-risikerer-pwc-partner-aa-bli-fratatt-autorisasjonen

(32) https://www.nrk.no/sapmi/ny-nussir-rapport-kritiseres-1.11017830

(33) https://www.nhri.no/wp-content/uploads/2017/05/Temarapport-2016-Sj%C3%B8samenes-rett-til-sj%C3%B8fiske1.pdf

(34) https://www.nrk.no/sapmi/storre-torskekvote-til-fiskere-i-samiske-omrader-1.16212229

(35) Opplysningane er stadfesta i ein telefonsamtale med tidligare Steigen-ordførar Asle Schrøder.

(36) https://www.advokatbladet.no/carsten-smith-apen-og-utradisjonell/105447

(37) https://www.norgeshistorie.no/oljealder-og-overflod/1932-samerettsutvalget.html

(38) https://www.nhri.no/2015/uttalelse-om-grunnloven-%c2%a7-108-og-grunnloven-pa-samisk-10-august/

(39) https://www.advokatbladet.no/samerett/sameparagrafens-far-med-historisk-overblikk-over-samerettens-utvikling/179352

(40) https://www.nordnorskdebatt.no/jag-noterar-att-jag-inkompetensf-rklaras-pa-ett-t-mligen-grovt-sett/o/5-124-227026

(41) https://khrono.no/mener-forskning-om-samer-er-dypt-problematisk-gir-naering-til-det-ekstreme-hoyre/753375

(42) https://subjekt.no/2022/01/05/skal-vi-verne-oss-selv-mot-forskning/?fbclid=IwAR1fySK11CbbQ1zaLleAMUoRAKX49uNAqvJPGLQ1WyOFUQ3LlvzckpdTRHg

https://khrono.no/fikk-nei-til-forskningsprosjekt-fordi-det-kunne-spre-fordommer-mot-samene/634693

(43) https://www.nordnorskdebatt.no/samenes-formodre-representerer-en-eldgammel-genetisk-isolert-befolkning-fra-fennoskandia/o/5-124-235700

(44) https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1181943/

(45) Originalsitat på engelsk: «The research she is referring to is almost 20 years old, and I think was dated at the time of publication. The approach used is called interpretative phylogeography – it is an approach that (1) has never been shown to work, (2) is easily steered by subjective biases, and (3) should be seen as story-telling, not story testing. Science is about testing stories (we prefer the term ‘hypotheses’), not just telling them.»

(46) Nokre av innlegga: https://www.nordnorskdebatt.no/vi-ma-snakke-om-det-samiske-akademiske-ordskiftet/o/5-124-154079

https://www.nordnorskdebatt.no/et-samisk-perspektiv-pa-historien-krever-perspektivmangfold/o/5-124-158262

https://www.nordnorskdebatt.no/mangfold-og-deltagelse-i-podkasten-om-samenes-historie/o/5-124-157194

https://www.nordnorskdebatt.no/finnes-et-samisk-perspektiv/o/5-124-158275

https://www.nordnorskdebatt.no/somby-og-norskingenes-framstilling-av-samisk-historie/o/5-124-154759

https://www.nordnorskdebatt.no/finnes-et-samisk-perspektiv/o/5-124-158275

(47) https://www.nordnorskdebatt.no/nrk-og-et-samisk-perspektiv-pa-samisk-historie/o/5-124-154941

(48) https://khrono.no/et-samisk-perspektiv-gjennom-et-norsk-prisme/645799

(49) («the complex ways in which colonist societies oppress Indigenous cultures such as the Sámi»).

(50) I originalversjon er teksten: «Acknowledgement of the Sámi people»: «OCA acknowledges the Sámi as one people, and as the Indigenous people of the Fennoscandian region. On the land of this region, Sápmi, the Sámi people have lived since time immemorial, respectfully harvesting from nature by fishing, farming, hunting and following reindeer, amongst other activities.»

(51)

(52) https://sekunst.no/SeKunstMagasin/Interview-with-Katya-Garcia-Anton

(53) https://www.hakapik.no/home/2023/2/19/towards-a-museum-for-the-22nd-century-a-conversation-with-katya-garca-antn

(54) Sjå Katya García-Antón og Liv Brissach. «When the Red Calves Arrive, the Hope Returns. Sensate Sovereignty in Máret Ánne Sara’s Practice». I Catnosat. The Sámi Pavilion, Indigenous Art, Knowledge and Sovereignty. 2022. Etter eit sitat opnar artikkelen slik: «Colonialism in the Nordic region is not a temporality that has passed; it is a far-reaching structure that persists. Its logic shapes how nation-states and the Sámi nation defines life itself. It alters hw Sámi people imagine the way their families and loved ones can behave and structure themselves, what they understand knowledge to be and how they sustyain their spiritual beliefs. It forges the way Sámi people’s languages come alive and thrive. It impedes how Sámi people know and form kinship with lands, waters, and other more-than-human beings, and how they can fulfiltheir obligations to those kinships within a colonial economy in which nature is capitalised and Sámi relations to land are penalised by cvolonial law. These are all-encompassing forms of disposession. As the disposessor of futures, colonialism today prevents Sámi people from imagining the future within their own ways of knowing, being, doing and thinking». S. 85.

(55) Ibid, s. 90. «In other words, what happens to reindeer happens to people. History tells us that one of the principal ways in which to eliminate Indigenous peoples is to target their spiritual values and their livelihood sources and interconnected knowledge systems. The practice of reindeer herding in Sápmi is being colonized almost to extinction, threatening the life of Sámi people».

(56) https://www.ifinnmark.no/hammerfest/reindrift/vest-finnmark/reinbeitedistriktet-vil-stoppe-bygging-av-gang-og-sykkelvei/s/5-81-548319

(57) https://hammerfestingen.no/statsforvalteren-krever-ilo-avklaring/19.1371

https://www.nrk.no/tromsogfinnmark/dom-i-peru-stanser-sykkelvei-til-bygda-forsol-i-hammerfest-1.15863057

(58) https://juris.ohchr.org/casedetails/1495/en-US

(59) https://www.nrk.no/tromsogfinnmark/rein-finner-veien-gjennom-gjerdet-og-vandrer-i-gatene-i-hammerfest-1.15101664

(60) https://sametinget.no/naring/samisk-reiseliv/johtit/

(61) https://samicultures.com/OmSapmi

(62) https://www.arkivverket.no/utforsk-arkivene/eldre-historie--1814/hekser-og-trolldom-i-finnmark

(63) https://www.regjeringen.no/contentassets/a5e5f2b1e4984468b04b10a60d26678b/ilo_norsk_020617.pdf

(64) https://en.langenscheidt.com/german-english/urvolk

(65) https://www.academia.edu/22979978/The_Return_of_the_Native

(66) https://www.newyorker.com/podcast/political-scene/what-does-it-mean-to-be-indigenous

(67) Som FNs erklæring om urfolks rettar, artikkel 26.1: «Indigenous peoples have the right to the lands, territories and resources which they have traditionally owned, occupied or otherwise used or acquired.»

Følg debatten om essayet under emneknaggen «om det norske og det samiske».