Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Var jernbanereforma i 2016 vellukka eller mislukka? Det er framleis eit ope spørsmål, meiner Bjørne Grimsrud. Han er administrerande direktør for Transportøkonomisk institutt, eit sentralt fagmiljø for tenking kring samferdsle i Noreg.

– Det var heilt naudsynt å reformere den gamle strukturen med Jernbaneverket og NSB. Men har vi den rette organiseringa no? Nei, eg trur ikkje det. Det er bra at jernbanereforma no blir evaluert så ein kan trekkje betre slutningar, seier Grimsrud. Han viser til at regjeringa i juli i fjor byrja på ein stor gjennomgang av strukturen i jernbanesektoren, som lova i Hurdalsplattforma.

Eit kjernespørsmål er: Kor er det verkelege marknader, og kor er det monopol, meiner Grimsrud.

– Å lage sjølvstendige selskap som ikkje konkurrerer, men berre skal levere til kvarandre, er ikkje utan vidare meir effektivt enn den gamle hierarkiske organiseringa. Og no blir AS-forma også brukt til oppgåver som ikkje skjer i ein marknad.

Vanskeleg modell

Dei største problema med dagens jernbaneorganisering er i toppen av systemet, meiner Grimsrud. Enkelt sagt: Den politiske styringa av jernbanesektoren skal Samferdsledepartementet stå for. Under departementet ligg Jernbanedirektoratet, forvaltningsorganet som skal samordne jernbaneverksemda. På vegner av staten er det direktoratet som kjøper tenester og inngår avtalar med Bane Nor, togselskapa og andre delar av jernbanesektoren.

I teorien skal dette gje ei ryddig styring og ansvarsfordeling. Men i praksis har systemet hatt problem frå første stund, meiner Grimsrud.

–?Denne styringsmodellen er krevjande og burde vore utgreidd betre før han vart innført. Jernbanedirektoratet skal kjøpe infrastrukturtenester frå Bane Nor. Men det er jo ingen andre leverandørar direktoratet kan kjøpe dei tenestene av. Dei kan berre forhandle om pris.

– Å late som om det er ein marknad og forhandle om pris når det er berre éin kjøpar og éin tilbydar – dette systemet gjev ikkje særleg meining for meg?

– Nei, det er vanskeleg å forstå for alle. Bane Nor inngår avtaler med direktoratet om kva dei skal levere til kva pris. Men kva kan direktoratet gjere om dei ikkje leverer?

– Dei kan ikkje gå til ein annan leverandør?

– Nei. Dette er ikkje ei god styreform. No prøver ein å bruke marknadsmekanismar til oppgåver der det ikkje er ein marknad, og det er grunn til å sjå nærare på det.

Lita verksemd

Eitt av problema med å lage marknader i det norske jernbanesystemet er at dette er ei ganske lita verksemd, seier Grimsrud.

– Jernbanen står berre for 4–5 prosent av volumet på både person- og godstransport i Noreg. Jernbanen er først og fremst viktig i samspel med andre former for transport. Samfunnsvinsten avheng av ei god samordning av heile transportsystemet.

–?Opprettinga av Bane Nor skulle gje betre styring og kostnadskontroll. I 2020 slo Riksrevisjonen fast at ingen av delane har slått til?

– Nei. Bane Nor skulle levere innanfor faste styrings- og kostnadsrammer og har på ingen måte klart det. Selskapet har ikkje vist at denne organiseringa har bidrege til å halde kostnadene nede.

I det blå

Heller ikkje når det gjeld drifta av passasjertog, har jernbanereforma og konkurransen mellom togselskapa gjeve dei resultata vi vart lova, påpeikar Grimsrud.

– Solberg-regjeringa sa vi skulle spare 12 milliardar kroner på å konkurranseutsetje persontogtrafikken. Men det selskapa i praksis konkurrerte på, var kven som våga å gjette på den høgaste trafikkveksten. Resultata har vist kor krevjande det er med konkurranse i eit så komplekst og samanvove system. I tillegg vart trafikken sjølvsagt sterkt påverka av koronapandemien. Da trafikkveksten ikkje vart som lova, måtte avtalane med togselskapa reforhandlast, og det er høgst usikkert kor mykje vinst det blir.

Tid for å tenkje

I sum: Jernbanereforma vart vedteken utan ei skikkeleg vurdering av kor det var naturleg å splitte opp jernbanesektoren, kor det var reelle marknader, og kor det ikkje var det, meiner Grimsrud.

– Dette vart ikkje godt nok utgreidd på førehand. Kor var det grunnlag for konkurranse? Og kva problem er det eigentleg vi skal løyse?

– Er det på tide å gå gjennom heile organiseringa av Jernbane-Noreg på nytt?

– Kan hende er det litt tidleg. Men når vi ser at ting ikkje fungerer slik dei skal, er det grunn til å stogge opp og tenkje seg om. Det vil vere fornuftig å sjå over heile organiseringa av transportsektoren i Noreg, seier Bjørne Grimsrud.