William Sem Fure

redaksjonen@dagogtid.no

Å jobbe som havfiskar vil seie å reise ut i fleire veker, tidvis fleire månader, med dei same folka. Ein kunne tru at det ville verte klaustrofobisk å leve så lenge innanfor dei fire veggene til ein båt, utan høve til å treffe andre folk, gå på fjellet eller å ta seg ein tur på puben.

Men personleg kjende eg aldri på noko slikt. For kvar båt er eit lite univers i seg sjølv, og dei ulike delane av båten har sine eigne, særeigne kulturar. Det er naturlegvis mykje variasjon frå båt til båt, men visse fellestrekk finst der.

Rangstigen

På toppen av rangstigen har ein skipperen, ein eineveldig fyrste over si eiga flytande borg. Det er han som set kursen, og det er han turen står og fell på. Men som alle slike fyrstar har makta hans òg visse innskrenkingar.

Den klaraste motpolen er maskinisten, som ofte har lengre utdanning enn skipperen og ei djupare teknisk forståing av fartøyet. Ein kjem ikkje langt om ein ikkje står på god fot med maskinisten. På nokre av dei gamle båtane er maskinrommet så gamalt og har vore endra så mykje at det ikkje lenger nyttar å lese dei tekniske papira. Då trengst det ein erfaren mellommann til å vise veg i underverda (kjellaren, som ein gjerne kallar det), og eit nesten mystisk handlag med maskina.

Linegangen, egnarhuset og dragarrommet er unggutane sitt domene. Arbeidet med sjølve lina krev fart og uthald, og mjuke, men sterke fingrar. Dersom ein vil verte kjend som ein god fiskar, må ein vere rask med kleppen og kniven, og like rask til å kveile og bøte lina. Her rår det ein kultur som er prega av samhald på den eine sida, men òg nådelaus konkurranse på den andre. Det er høg fart og mykje testosteron.

I fabrikken er stemninga ei anna. Her er det ofte eldre karar, gjerne høge og breie over akslene. På mange norske båtar er det eit overtal av russarar som gjer dette arbeidet, fordi det er eit tyngre og jamnare slit, og mindre glamorøst og spenningsfylt enn linearbeidet. På dei eldre båtane vert framleis store delar av arbeidet gjort manuelt. Det vil seie at kvar mann gjerne må stue fem–seks tonn med frosen fisk ned i lasterommet på ei vakt.

Sladdersentralen

Heilt til sist kjem kokken, eller stuerten. Det er kan hende den mest einsame jobben om bord, og kan ofte vere den mest utakksame. Dei som legg hjartet i kokinga, vert fort populære, men dersom ein ikkje lagar biff på laurdagen og raspeball på torsdagen, får ein høyre det.

Det kan verke som det er ei psykologisk påkjenning for somme at dei ikkje tek del i det tunge og tidvis farlege arbeidet på dekk. Dei vert ståande utanfor mykje av det som sveisar resten av mannskapet saman. Dei verkeleg gode kokkane skjønar dette, og speler heller på andre kvalitetar.

Eg har vore borti eit par framifrå folk som klarte å utvise ein type omsorg som gjorde messa til ein kjærkomen fristad frå slitet på dekk. Men det er heller ikkje uvanleg at kokken gjer seg litt ekstra brautande og barsk, for å gjere opp for at han ikkje er ein av karane.

Det alle kokkane, både dei gode og dei mindre gode, har til felles, er at dei fungerer som ein slags sladdersentral for heile båten. Skipperen er ofte ein uutgrundeleg karakter, som held korta tett til brystet. «Ikkje gå opp i huset nett no», har eg ofte fått høyre: «Skipperen sit og spikkulerar.» Og når skipperen sit slik og spekulerer på kva han skal gjere, så vert det til at resten av mannskapet lurer på kva han tenkjer.

På dei fleste linebåtar går diskusjonen konstant. Skal ein bli eller skal ein flytte seg til eit anna felt, skal ein kaste heile lina eller dele ho opp i kortare stubbar? Vert turen utvida eller avkorta? Alle er innom messa i løpet av dagen – for å ete, ta seg ein kaffi, eller ta seg ein røyk – og då er kokken der og snappar opp siste nytt.

«Dei rette orda til rette tida, det er slikt ein vert hugsa for i eit miljø som verdset retorisk slagkraft.»

Less is more

Som utdanna litteraturvitar var eg ikkje berre interessert i det sosiale spelet om bord, men òg i det særeigne språket og måten det vart nytta på. Der diktarane (og skribentane) gjerne tyr til store ord, og blæs ting opp for å oppnå dramatisk effekt, er språket til fiskarane prega av ein avdramatiserande bruk av ord og uttrykk.

Så vidt eg har kunna sjå, er dette noko heilt eige, som står særleg sterkt blant nordmennene. Her skil dei seg til dømes frå russarane. I 2012 og 2013 arbeidde eg på ein linebåt der store delar av mannskapet var frå Murmansk. Her vart skipperen omtala som kaptein, og maskinisten insisterte på å bli kalla chief engineer.

Då eg med tida vart forfremja til såkalla fabrikksjef, fekk eg høyre at no var det forventa at eg bytte lugar. Eg kunne ikkje lenger dele køyeplass med dekksfolka; eg var nøydd å flytte tinga mine opp til det kapteinen kalla offisersdekket – ei ukjend verd for ein norsk linefiskar.

For det som kjenneteiknar dei norske sjøfolka, er som nemnt avdramatiseringa. Eit fartøy på sytti meter vert ikkje kalla eit skip, men ein båt. Ein snakkar ikkje om kapteinar, men om skipperar. To månader utanfor Grønland, Russland eller Færøyane er ikkje ei reise, men ganske enkelt ein tur. Og ein er ikkje på havet, men på sjøen.

Sagalitteratur

Det er nok mange gode grunnar til ein slik omgang med språket. Noko kjem kan hende av ein slags omvend machismo; ein syner kor barsk ein er, ved å omtale store ting som om dei var små og uviktige. Men det er òg ei vidareføring av eit språk og ein kultur som går heilt tilbake til den lakoniske sagalitteraturen; det er den fyndige replikken som står i sentrum.

Det beste dømet eg kan kome på, er ein av dei få gongene i løpet av karrieren då eg frykta at noko skulle gå verkeleg gale. Båten eg jobba på, hadde vore til land i Måløy og lossa, og no var vi på veg nordover att. Vi hadde berre vore nokre timar undervegs, og var i ferd med å runde Stad i full storm. Skipperen hadde vorte rådd til å vente eit døgn med avreisa, men han hadde ikkje vilja høyre. No sat eg i messa og stira ut på bølgjene, som allereie var meir enn ti meter høge. Då dei byrja å slikke seg opp mot vindauget, tenkte eg at dette går galne vegen, og flytta meg bort, i trygg avstand frå skottet.

Nokre sekundar seinare høyrde eg eit kraftig brak, og så kom lyden av rullande sjø ned gjennom korridorane. Eg sprang mot lyden og fekk sjå at ventilane på min lugar og lugaren ved sida av var slegne inn av ei massiv bølgje. Køyer, klesskap, bord og stolar var kverna saman til pinneved og vrakmetall, og sjøen vaska att og fram på dørken.

Medan eg og resten av mannskapet stod som fjetra, opna toalettdøra seg på den eine lugaren. Ut av døra kom Kristoffer, son til ein av reiarane. Han vart ståande i døra, tok eit overblikk over ruinhaugen, så heva han det eine augnebrynet og såg på oss: «Ja ja, karar», sa han. «Eg høyrde at det var eitkvart som stod på – men eg tok meg no tida til å tørke meg bak likevel».

Underdriving

Dei rette orda til rette tida, det er slikt ein vert hugsa for i eit miljø som verdset retorisk slagkraft. Og som nemnt er det underdrivinga som er den føretrekte forma. Far min, som òg var fiskar i ungdomen, grunda over mykje dei same spørsmåla som eg etter at han var ferdig på sjøen. Det han kom fram til, var at underdrivinga hadde ein slags roande verknad. Ved å snakke om tinga på kvardagsleg vis kan ein kan hende overtyde seg sjølv om at dei ikkje er så farlege.

I litteraturteorien vert det ofte hevda at det litterære språket er underleggjerande; noko er litterært dersom det får det kjende til å verke ukjent. Men for sjøfolka handlar det altså om det motsette. Det handlar om å få dei skremmande kreftene i havet til å verke handterlege og kvardagslege.

Eg trur faren min var inne på noko. Då eg sjølv reiste ut, verka det å reise til sjøs som eit stort eventyr. Det fall meg ikkje inn at eg kunne ringje heim, sjølv om eg visste at vi hadde satellittelefon om bord. Eg hadde lagt alt som høyrde til livet på land bak meg, og var intenst oppteken av alt som gjekk føre seg der ute. På frivakta var eg så utsliten at berre det å tenkje på husleiga heime var urealistisk.

Krympar avstanden

Med dei vande fiskarane var det heilt annleis. Særleg dei som hadde kone og barn, hadde ein måte å snakke om tinga på som om avstandane var mykje mindre enn dei eigentleg var. Dei snakka om det å reise på sjøen som om dei berre skulle ha seg ein tur på butikken og straks var heime att. Mange av dei hadde faste tider på døgnet då dei ringde heim til kona.

Eg hugsar særleg ein gamal dekksmann som sat i telefonen medan eg var oppe og snakka med skipperen. Han sat i ein stol i andre enden av styrhuset og snakka med kona, som hadde lånt bilen hans og ripa han.

«Det går heilt fint, kjære. Eg skal ringje verkstaden, så veit dei at du kjem.»

Livet stoppar sjølvsagt ikkje opp fordi om ein fer ut for å fiske, men for meg var det noko nesten magisk over dette at mannen kunne sitje der og snakke med kona om så kvardagslege ting. Eg venta nesten at han skulle seie at han var heime til middagstider.

«Dei har ikkje kulturen»

Nokre år seinare hadde eg sjølv fått meg kjærast, og no vart eg òg sitjande mykje i telefonen på frivakta. Likevel var det ikkje heilt det same som med den gamle dekksmannen og kona. Eg kunne merke på kjærasten at det heile kjendest som ein unntakstilstand; ho gjekk der heime og talde dagane og vantreivst.

«Er det ei byjente du har fått deg», spurde skipperen meg ein dag. Jau, det måtte eg innrømme. «Ja, då er nok dagane dine som fiskar talde», sa han. «Byfolket, dei har ikkje kulturen til det.» Skipperen hadde naturlegvis heilt rett. Fiskarane frå Stadlandet har ei heil bygd bak seg. Dei er oppvaksne med forteljingar frå sjøen, og kjærastane deira veit kva dei går til. Det krevst med andre ord ein landsby for å oppdra ein linefiskar.

Funksjonell kultur

Det er ein eldgamal modell, men han held seg godt i møte med moderniteten. Andre stader samlar ein på gamle stabbur, på bunadsmønster og folketonar, men det er heile tida eit arbeid mot straumen. Langs kysten er det annleis; her vert kulturen teken vare på, ikkje av antikvariske grunnar, men av di mykje av det gamle framleis er særs funksjonelt. Norske fiskarar, særleg frå Vestlandet, klarar seg godt – om dei så er i Sørishavet eller Barentshavet, i kanadisk, russisk eller sørafrikansk farvatn.