Fattigdom

Ida Lødemel Tvedt

Ida@dagogtid.no

Då ein kulderekord blei slått i hovudstaden for to veker sidan, melde fleire at Oslo S heldt ope for overnatting. Dei som sat att ved stengetid, fekk overnatte inne på benkane. Handelsstanden gav husrom for dei som hadde minst, og det var fint, det syntest alle.

Landet var berre ei veke ut i nyåret, og julestemninga hang framleis att på sentralbanestasjonen. Eit raudt pappmasjétog lyste framleis, hengande under klokka i knutepunktet. Byen var uvanleg vakker den helga. Frå hjørnet på stasjonen der folk hadde overnatta, kunne ein sjå ut over Oslofjorden, der frostrøyk dampa høgt mot ein knallraud solnedgang. Folk stimla langs kaiene for å ta bilde av opplysing broten av tid, atmosfære og forureining.

På Aker Brygge stod to statuar av nokså nakne kvinner, sett til side og sikra i sprengkulda, festa til soklane med breie stroppar, som uteliggarar bundne fast og nekta rørslefridom, skjønnmåla og objektifiserte av blikk utanfrå.

Frå hjørnet på stasjonen der folk hadde overnatta, kunne ein sjå ut over Oslofjorden i frostrøyk.

Ida Lødemel Tvedt

Krystalliserte spørsmål

Nokre spørsmål hadde krystallisert seg i kulda: 1. Kvifor trong folk å overnatte på Oslo S, når vi jo var blitt fortalde at Noreg har nok soveplassar til alle? 2. Var det ikkje berre det at vi hadde naudløysingar nok, som gjorde det norske soveforbodet legitimt? Og 3. Om ein verkeleg hadde nok plassar, korleis burde då samfunnet møte den bustadslause som av ein eller annan grunn ikkje nyttar seg av hospits og fattighus?

Lausgjengarlova var ei norsk lov som skulle få bukt med omstreifarar, fanteri og drukkenskap. Den tredde i kraft i 1907 og blei oppheva i 2006. I 2013 fekk vi i staden eit soveforbod. Då arrangerte kristenfolket og andre engasjerte medborgarar ein soveaksjon i Sofienbergparken, i protest mot det dei meinte i praksis var ei kriminalisering av å vere bustadlaus, noko rapportar skulle underbygge. Ein meinte at Oslo-politiet ikkje balanserte omsyn til offentleg orden med retten som den enkelte har til fri rørsle og privatliv, og at forbodet førte til at folk, særleg innvandrarar, rutinemessig blei jaga frå plass til plass.

Noreg fekk kritikk frå FNs menneskerettskommisjon. Dei meinte at «kriminalisering av mennesker som bor på gaten for hverdagslige aktiviteter som det å spise, sove, oppholde seg i bestemte områder, (…) gir grunn til uro (…) for diskriminering og grusom, umenneskelig eller nedverdigende behandling».

Er soveforbod legitimt?

Internasjonalt koker ofte debattar om soveforbod ned til ein påstand om at slike lover ikkje er legitime så lenge ein ikkje har tilstrekkeleg med alternative soveplassar til dei som treng det. Det hevdar mange at Oslo har. Byråden sa iallfall nyleg til NTB: «I Noreg har vi ordningar som gjer at ingen med lovleg opphald her må bu på gata.»

I Bergen blei det i haust avslørt at kommunen ikkje har lukkast i å skaffe mellombelse sengeplassar til dei som treng det, og at det tilbodet som finst, ikkje er bra eller trygt nok. Mellom anna rapporterer kvinner om seksuelt misbruk på hospitsa.

Kirkens Bymisjon understrekar at dei har altfor lite midlar til å drive naudsoveplassane i Oslo. Dei vil ha ei dobling av sengeplassar og ein slutt på soveforbodet utandørs, noko også partiet Raudt nyleg tok til orde for.

Kirkens Bymisjon driv akuttovernatting heile året, men i den verste kulda, som no den siste tida, opnar kommunen i tillegg eit naudtilbod, ein stor sal full av senger. Eit slikt tilbod har dei ikkje resten av året, men det trengst. Kulda blir openbert farleg lenge før ho når –10. Dessutan er det mange andre farar enn kulde som melder seg idet ein legg seg for å sove utandørs, som vald, overgrep og ran.

Oslos bustadlause er ei samansett gruppe, seier Kirkens Bymisjon. Folk bur på gata av svært ulike årsaker. Enkelte har psykiske utfordringar. Andre får tildelt husvære dei ikkje føler seg trygge i, til dømes fordi nokon dei kjenner, ikkje vil dei vel.

Dessutan melder mange om at det er generelt masete å bu på hospits, noko som ikkje er ei flåsete innvending. Ein skal ikkje vere veldig introvert for å sette seg inn i ein tenkt situasjon der ein som huslaus av og til vel å henge på ein benk nokre timar fram til stengetid, for så å drive gatelangs gjennom natta før ein kan smyge seg inn igjen i eit offentleg rom, heller enn å sjekke inn på hospits, kanskje stå i kø, kanskje sove tett i tett med framande folk som har sitt å stri med.

Kvifor trong folk å overnatte på Oslo S, når vi jo var blitt fortalde at Noreg har nok soveplassar til alle?

Foto: Annika Byrde

Åtte minusgrader

Fire dagar seinare, då julepynten på sentralbanestasjonen var tatt ned og lyset på fjorden igjen var flatt og grått, var ikkje lenger krisetiltaka i sving. Den natta skulle alle bli kasta ut klokka eitt, fordi det berre var åtte minusgrader, ikkje ti, som var grensa for når dei lét folk sove inne.

Om lag seksten menneske hadde likevel samla seg på benkene i den koselegaste delen av sentralbanestasjonen, i andre etasje, ved dei store vindauga ut mot Bjørvika. Enkelte sat der med von om at dei skulle få bli sittande gjennom natta, andre med ei forventing om å bli kasta ut ved stengetid. Somme var arbeidsinnvandrarar, nokre få var i rus, dei fleste var menn, ingen var barn, somme var kvinner. Ei jente blei fjerna idet ho ikkje lenger klarte å halde seg sittande, men gradvis sklei frå vertikal til horisontal, inn i søvnen.

Då kom den hissigaste av vektarane og kasta ho ut. Ho reiste seg kjapt og gjekk utan protest. Alle her var innforstått med at så snart ein sovna, var ein diskvalifisert frå benken.

Når vektarane kom på inspeksjon kvart kvarter, anstrengde alle seg for å sjå ekstra vakne ut, og når dei blei spurde kva tog dei venta på, sa dei «toget til Ski». Lurt, for toget til Ski stod fast på grunn av signalfeil.

«Ei jente blei fjerna idet ho ikkje lenger klarte å halde seg sittande, men gradvis sklei frå vertikal til horisontal, inn i søvnen.»

Hovne føter

Spreidd i forsamlinga sat fire etnisk norske menn i sekstiåra, alkoholiserte men ikkje fulle, i rolla som fasiliterande omsorgs­personar. Kvar av dei sat i ei klynge av yngre, mindre erfarne folk.

Den eina lada telefonen til ein ung mann frå Romania, og då han omsider reiste seg for å gå, tok han ut tre brødskiver i plastfolie og gav dei til guten og dei to unge romkvinnene han sat med. Dei fire kommuniserte språklaust og saumlaust, ingen sa ver så god, ingen sa takk. Ein annan skjenkte lågmælt livsvisdom til ein ung mann som sat på ei blomsterpotte ved armlenet til nordmannen.

Ein tredje freista finne ut om stasjonen kom til å halde ope den natta. Han sa til ein ung mann ved sida av seg: «Bli sittande her. Eg går ut, finn ut av det, og så skal eg forklare det til deg når eg kjem tilbake.»

Dei fire etnisk norske mennene var ei interessant gruppe å følge med på i dette høvet, fordi ein ikkje kunne forklare hundsinga av dei med rasistisk profilering, slik ein kan det med romfolk.

Dei fire hadde lite til felles, utanom at to av dei drakk melon­yoghurt, og at alle sleit med blodsirkulasjonen i beina. Den eine tok av seg skoa og masserte føtene, før han drog eit par slippersar ut av ei plastpose og tok dei på seg. Ein annan reiste seg kvart femte minutt for å strekke knea og gni seg på leggene. Ein tredje gjekk små rundar rundt benken på føter som såg ut til å gjere vondt for kvart steg.

Synet av dei hovne føtene var til å bli desperat av. Om berre ein kunne ta føtene deira i hendene sine ein augneblikk og kna dei, eller i det minste få dei til å legge seg flatt i fem minutt, med beina høgre enn hovudet, for å få blodet ut av dei stinne leggene – men det var ikkje lov. Dei visste at skulle dei snike seg til litt ulovleg søvn, så måtte dei gjere det vertikalt. Dei hovne beina måtte vere i bakken, der dei svall endå meir.

På Aker Brygge stod to statuar av nokså nakne kvinner, sett til side og sikra i sprengkulda, festa til soklane med breie stroppar, som uteliggarar bundne fast og nekta rørslefridom, skjønnmåla og objektifiserte av blikk utanfrå.

Foto: Ida Lødemel Tvedt

Power failure

Med jamne mellomrom ljoma ei saksopplysning over høgtalarane. Fleire tog var forseinka eller innstilte på grunn av det dei i den engelske versjonen av meddelinga kalla ein «power failure» som dei arbeidde med å rette opp. Det var vanskeleg å ikkje bite seg merke i ironien: Både tog og folk stod fast på Oslo S, kan hende på grunn av ulike former for «power failures».

Ein ung mann frå Eritrea kunne ikkje tru at ein hadde hatt lov til å overnatte her få netter tidlegare. Det kunne ikkje stemme, insisterte han. Han hadde jobba som reinhaldar i Oslo i mange år og sa at ein måtte stenge, overalt. Gjorde ein ikkje det, blei jobben til reinhaldsfolka umogleg.

Han berre hang her på benken fordi det var ufjelgt heime, sa han. Då dei stengde, klokka eitt, skulle han køyre seg ein tur, han hadde bil, og så skulle han komme tilbake igjen hit når dei opna. Fleire lét til å ha liknande ordningar; dei kvilte her, for så å halde seg i rørsle gjennom natta, til dei kunne trekke inn att.

Då stasjonen stengde og vektarane kom for eskortere alle vekk, sa ei ung kvinne med eit andlet herja av hard rus, at det var heilt forståeleg. Det var jo eigentleg ikkje så kaldt lenger, sa ho. Ho hadde nokre venner ho kanskje kunne sove hos. Det var ikkje stress.

Den milde muskelbunten som kasta ho ut, syntest derimot at det ikkje var greitt. Han snakka svensk med konsonantar frå Midtausten og sa at om kommunen hadde gjort det dei skulle, så hadde ikkje desse menneska vore her no: «Det er ikkje Bane Nor som kan fikse dette, det er kommunen, politikarane, det er deira ansvar at alle med lovleg opphald i landet har ein verdig plass å sove. At folk sit her, er eit prov på at nokon ikkje har tatt ansvar.»

Vektarane forklarte at grensa på ti minusgrader ikkje er absolutt. Dei viser skjønn, sa dei: «Om nokon verkeleg treng det, kan vi la folk vere her gjennom sommarnatta òg, sjølv om det er varmt ute.» Men, som sagt, det var ikkje Bane Nor som skulle vere velferdsleverandør.

Indignasjonen til vektaren var rørande, men grunnlaget for han var kanskje vaklande, det ville iallfall nokon hevde. For kva om det var sant at det ein såg på Oslo S, berre var eit uunngåeleg overskot av folk som ikkje tar imot hjelp, ikkje eit teikn på at systemet hadde svikta?

Sjølv i ein perfekt fungerande velferdsstat vil nokon falle gjennom. Nokon vil velje å ikkje bli falda inn i falden. Men om det verkeleg var nok skikkelege sengeplassar til alle, året gjennom, ville problemet då vere løyst, eller stod ein att med eit soveforbod med uverdige konsekvensar?

Tryggleik eller fridom?

To veker etter kulderekorden, idet denne avisa går i trykken og temperaturane igjen går ned mot tjue minusgrader om natta, kan ein spørje seg kvar Noreg eigentleg står no i høve soveforbodet. Korleis hanskast samfunnet med dei som vel å ikkje ta imot tilbodet om ei seng på ein sovesal i regi av Frelsesarmeen, Fattighuset eller Kirkens Bymisjon? Kva slags ansvar har styresmaktene overfor dei?

Kva skal forholdet vere mellom omsorg og tvang når etterrettelege og elles lovlydige vaksne vel å leve som frie fuglar? Bør orden og tryggleik vege tyngre enn retten den enkelte har til privatliv og til å røre seg fritt gjennom bybildet? Eller bør det finnast stader der folk kan sove ute i storsamfunnet, på kjøpesenter, bibliotek, under bruer når det er varmt, og på jernbanestasjonar når det er kaldt?

Motargumentet er alltid tryggleik og at ein vil hindre at det dannar seg faste tilhaldsstader for kriminell oppførsel ute der folk flest ferdast. Men held det som argument mot å la folk sove i offentlege rom?

Å sjå på folka som blei nekta å lukke auga klokka halv eitt om natta på ein bortgøymd benk på Oslo S, ei natt då det berre var åtte minusgrader, var iallfall som å sjå på ei mild form for tortur, utført i det sunne sosialdemokratiets namn.

Det er ikkje til å halde ut at nokon, kvar gong dei søkk tilbake inn i seg sjølv, fell i søvn, vekk frå den medvitne omgangen med samfunnet rundt seg, skal bli vekt av ein vektar og fjerna, at dei skal bli straffa for å sovne, for å falle inn i den minst aggressive av alle tilstandar, den aller beste kuren mot korte lunter. Kanskje må eit soveforbod til i visse situasjonar, men på ein plass som Oslo S, der folk kan skli inn i mengda av reisande, utan å vere til plage for nokon, der kunne ein vel ha lov til sove litt i opningstida, som på flyplassar?

Så pass Kardemomme by må ein vel kunne vere at om ein sjølv er trygg og verkeleg ikkje plagar andre, så får ein, om mogleg, vere i fred. Trøytte folk må få lov å sove.