KOMMENTAR

Ole Jan Larsen

redaksjonen@dagogtid.no

Institutt for samfunnsforskning (ISF) inviterte i april til lanseringsseminar for to nye rapportar der temaet er kvinner, born og unge som oppheld seg i utlandet mot sin vilje. Innhaldet som forskarane har utarbeidd, vil verte ein del av grunnlaget for neste handlingsplan som skal få slutt på negativ sosial kontroll, kjønnslemlesting, tvangsekteskap og æresrelatert vald.

Ekspedisjonssjef i Arbeids- og inkluderingsdepartementet Lisbeth Fransplass Røren leverte eit lite sukk – eller var det eit resignert smil? – då ho i innleiinga si til seminaret nemnde at vi skal få den sjuande handlingsplanen for dette feltet her i landet, som vil gjelde frå 2025 til 2028. Den første kom i 2008.

Til kvar tid er det mange forskarar, statsfinansierte tenkjetankar og byråkratar som produserer kunnskap som skal danne grunnlaget for politiske tiltak for å betre livskvaliteten til ei sårbar gruppe: norske born og kvinner med minoritetsbakgrunn som oppheld seg ufriviljug i utlandet. Fleire vert utsette for vald, tvang og overgrep. Offera vert påførte skadar, og det gjev store utfordringar i det norske samfunnet på grunn av utanforskap, kriminalitet og manglande føresetnader for å ta del i arbeidslivet.

Har den samvitsfulle innsatsen over snart to tiår verka? Barneombodet kommenterte nyleg (Dag og Tid 5. april 2024) at det ikkje ser ut til å mangle vilje til å kjempe mot ufriviljug opphald i utlandet, men resultata kjem ikkje.

Anja Bredal, anerkjend forskar ved velferdsforskingsinstituttet Nova, brukte sjølv ordet reproduksjon då ho kommenterte rapporten på lanseringsseminaret i april. Ho konstaterte at det ikkje har skjedd så mykje nytt, men at tidlegare funn vert stadfesta, noko som òg har ein verdi for forskarane som følgjer utviklinga. Bredal peika òg på at forskarane kjem med mange av dei same tilrådingane som i tidlegare rapportar.

Transnasjonalt liv

Ein betydeleg del av norsk-somaliske born og unge har delar av oppveksten sin utanfor Noregs grenser for å byggje tette band til eigen familie, kultur og religion. I dei ferske rapportane frå ISF peikar somaliarane seg ut med høge tal. I ein av analysane viser resultatet at per 1. desember 2022 hadde 4652 norske born og unge (0–23 år) med somalisk bakgrunn utvandra utan å vende attende til Noreg.

Det vil seie at då dataa vart tekne ut til undersøkinga, budde 4652 norsk-somaliske born og unge utanfor dei norske grensene. Dette inkluderer dei som kan ha flytta frå Noreg permanent saman med foreldra sine. Det er ikkje slik at det å leve transnasjonalt kan knytast til ufriviljug opphald i utlandet, men det viser at det er utbreitt å flytte mellom ulike land.

Undersøkingane frå ISF viser at norske styresmakter ikkje veit kvar dei fleste somaliske born og unge som har forlate Noreg, har opphalde seg eller oppheld seg (1491). Mange har flytta til Storbritannia (1335), ein del har reist til Somalias naboland Kenya (456), og nesten like mange har busett seg i Somalia (400) for ein kortare eller lengre periode.

I årsrapporten for 2022 frå spesialutsendingen for integreringssaker ved den norske ambassaden i Nairobi vert det stilt kritiske spørsmål ved åtferda til norsk-somaliarar som vel å plassere borna i landet som dei flykta frå: «Det er reiseråd til Somalia, og det er svært utrygt å oppholde seg der på grunn av krigslignende tilstander. Da er det oppsiktsvekkende at foreldrene etterlater sine barn i et land de selv har flyktet fra og fått opphold i Norge på grunn av krig.»

Dømd til å mislukkast?

Kor mange som vert haldne ufriviljug i utlandet, er vanskeleg å kartleggje. I perioden 2017–2022 har dei fire norske ambassadane som har eigne spesialutsendingar for integreringssaker (Amman, Ankara, Istanbul og Nairobi), fått 762 førespurnader som gjeld ufriviljug utanlandsopphald. Dette gjeld både born og vaksne. Truleg er mørketala høge. Dei 762 førespurnadene er berre dei som hadde høve og ressursar til å kome i kontakt med ein av dei fire ambassadane.

Grunnane til at dei vert haldne i utlandet, er fleire: for å ha kontroll med å oppretthalde ære, for å endre oppførsel, som òg inkluderer såkalla disiplineringsanstaltar – og nokre born og unge vert haldne i utlandet med éin forelder (i dei aller fleste tilfella med mor), ifølgje ein av ISF-rapportane. Per 1. januar 2022 var kring 15.000 av norsk-somaliarane her i landet mellom 0 og 17 år, dermed er dei den yngste minoriteten ut frå landbakgrunn. Korleis går det med borna og ungdommane som flyttar til og frå Noreg? Og kor mange er det som forlèt Noreg ufriviljug?

Oslo bystyre handsama i februar eit framlegg om at ingen born og unge skal opphalde seg i utlandet mot sin vilje. Representantar frå dei ulike partia tok til orde for forskjellige tiltak for å betre kompetanse og ressursar for å setje ein stoppar for dette. Og kritikk vart retta mot det norske støtte- og hjelpeapparatet. Politikarane frå dei ulike partia meinte at det trengst meir innsats frå fleire som arbeider i det norske hjelpeapparatet, for å tilby kvinner og born som vert utsette for tvang og vald, eit godt og kompetent støtte- og oppfølgingsapparat.

Kan vi lære av Tyskland?

I Tyskland stiller styresmaktene tydelege krav til trussamfunn, ifølgje den offisielle presentasjonen. Moskear skal bidra til integrering i samfunnet, kjempe mot radikalisering og fremje respekt for lover og tyske verdiar. Det vert kravd at dei skal vere opne om aktivitetar og finansieringskjelder, og det vert oppmoda til tyskopplæring. Styresmaktene oppmodar òg til utdanning av religiøse leiarar i Tyskland, slik at dei har god kunnskap om tyske verdiar og samfunnstilhøve.

Trussamfunn i Tyskland vert finansierte av medlemsavgift, men kan òg få støtte frå det offentlege.

Når eg kontaktar tyske ekspertar på moskear og integreringsprosessar, er svara at den offisielle framstillinga er i overkant positiv. Professor Werner Schiffauer ved Europa-universitetet Viadrina i Frankfurt an der Oder er rask med å slå fast at det er lite å lære av tysk praksis.

– Det er langt frå eintydig kva omgrepa integrasjon og tyske verdiar vil seie, noko som gjev eit stort rom for tolkingar, svarer Werner Schiffauer.

Usemje om kva omgrepa tyder, skaper uklare reglar på den eine sida og ein kultur med mistillit og skepsis på den andre sida. Det er inga felles semje om kva tid reglar er oppfylte. Resultatet er ifølgje Schiffauer at praktisk talt alle moskear er under overvaking av Verfassungsschutz, som er den tyske føderale tryggingstenesta.

Slik avsluttar Werner Schiffauer ved universitetet i Frankfurt an der Oder:

– Beklagar, men det er ein avgrunn mellom den offisielle skildringa og den reelle situasjonen. Kva nordmenn kan lære av Tyskland? Ingenting.

«Ikkje dialogmøte»

Kva gjer norske moskear for å hindra at norske born og unge oppheld seg i utlandet mot sin vilje? Trengst det meir aktiv oppfølging og tydelegare reglar for å sikra at moskeane tek skikkeleg tak i dette problemet? Når eg tidlegare har snakka med den profilerte norsk-somaliaren Abdullai Mohammed Alason, som både er aktiv politikar for Arbeidarpartiet i Kristiansand og tilsett i Integrerings- og mangfaldsdirektoratet (IMDi), har han vore krystallklar på at det trengst tydelegare reglar for alle trussamfunn, moskeane medrekna. Han ønskjer ikkje dialogmøte, men samarbeidsmøte som stiller krav, og at moskear og andre trussamfunn må akseptere at i Noreg gjeld spelereglar som må følgjast. Og når staten løyver pengar, så følgjer det med krav og forventingar om kva pengane vert brukte til.

Alason er oppteken av at vi ikkje må bidra til ytterlegare stigmatisering, men leggje vekt på gode løysingar som betrar tilhøva for norsk-somaliarane og styrkjer samfunnsdeltakinga. Han seier at det er ein større prestasjon å kome opp med konstruktive løysingar enn å avdekkje klankonfliktar i norsk-somaliske miljø. Alason meiner at staten må vere mykje meir offensiv for å sikre likestilling i alle trussamfunn, kristne kyrkjelydar medrekna.

Tiltakskjeder

I dei ferske rapportane frå ISF vert det foreslått omfattande tiltak i det offentlege hjelpe­apparatet for å betre kvaliteten på behandling og oppfølging av born, unge og kvinner som har opphalde seg ufriviljug i utlandet. Det involverer institusjonar som flyktningtenesta, barneverns­tenesta, Nav, kommunane og andre offentlege verksemder. Blant framlegga til førebyggjande tiltak er det eitt framlegg som handlar om moskeane: «Det bør vurderes å kurse imamer om ufrivillig utenlandsopphold.»

I Oslo ligg Noregs største moské, somaliske Tawfiiq Islamsk Senter. Moskeen er ein maktbastion for norsk-somaliarar i hovudstaden. Mange oppsøkjer gudshuset for å få råd og rettleiing, åndeleg fellesskap og for å treffe landsmenn.

Dag og Tid har tidlegare i år publisert artiklar om utfordringar med integrering av somaliarar i det norske samfunnet og om norsk-somaliske born og unge som vert tekne ut av skulen og oppheld seg ufriviljug i utlandet.

Kva tenkjer moskéleiinga om utfordringane? Eg sender e-post og ringjer til moskeen, men ingen svarer. Då eg oppsøkjer moskeen, får eg namnet og telefonnummeret til forstandar Abdi Hakim. Han ringjer meg tilbake og undrar kva eg vil. Eg seier at eg er interessert i eit intervju, og at eg har nokre artiklar om integrering og ufriviljug utanlandsopphald som eg kan sende til han.

Han seier at han vil lese artiklane. Då eg etter ei tid kontakta han att, hadde han ikkje fått lese artiklane og bad meg om å sende dei på nytt. Det har eg gjort.

Kan hende fører det til eit intervju med Abdi Hakim, slik at vi får høyre refleksjonane hans kring transnasjonal oppvekst og utfordringar med tvang og vald? Og kva tenkjer Tawfiiq Islamsk Senter om rolla dei har når det gjeld integrering og kampen mot vald og tvang blant norsk-somaliarar?

Ole Jan Larsen er prosjekt­-
redaktør og journalist.

Kjelder:

Hilde Lidén, Dorina Damsa, Jan-Paul Brekke, Maria Forthun Hoen, Rapport 2024:4 «Trøblete utenlandsopphold. Barn og unge voksne tilbakeholdt i utlandet: fenomenforståelse og oppfølging»

Hilde Lidén, Kathinka Fossum Evertsen, Jan-Paul Brekke, Maria Forthun Hoen, Rapport 2024:6 «Kvinner og deres barn holdt tilbake mot sin vilje i utlandet. Fenomenforståelse og mulig bistand»