Boka av Berit Reisel, Hvor ble det av alt sammen?, har alt fått mykje omtale, og debatten kjem til å vare ei god stund (boka blei meld sist veke i Dag og Tid).

Hvor ble det av alt sammen? handlar om prosessen for at jødar i Noreg skulle få ein omkamp mot den norske staten om erstatning utover det som blei gitt etter krigen. Jødar kunne sjølvsagt søke om erstatning på lik line med alle andre nordmenn, men dei hadde spesielle problem som ikkje blei tatt omsyn til.

Ein serie artiklar av Bjørn Westlie i Dagens Næringsliv skapte oppsikt, også internasjonalt. Den israelske ambassaden omsette artiklane fortløpande, og sommaren 1995 blei Berit Reisel kontakta av ambassaden, skriv ho. Dei ville ha eit møte med Reisel, som var nestleiar i Det Mosaiske Trossamfund, og leiinga for den internasjonale jødiske kanalen World Jewish Congress (WJC). «Meningen var å diskutere et mulig uavhengig jødisk initiativ til en gransking av de økonomiske overgrepene mot den jødiske minoriteten i Norge», skriv Reisel. Først var Reisel skeptisk, men ho lét seg overtale.

Justisdepartementet og andre statlege instansar opplevde eit stadig aukande press for å granske saka. Det var òg kome signal om at jødiske etterkommarar planla å ta ei lang rekke enkeltsaker til retten.

I 1996 blei det sett ned ein kommisjon, det såkalla Skarpnes-utvalet. Det skulle granske handsaminga av erstatningsprosessen mot jødar i Noreg. Utvalet blei til slutt splitta. Dei to som var peikte ut av Det Mosaiske Trossamfunn, Berit Reisel og historikaren Bjarte Bruland, tok dissens og ville ikkje akseptere konklusjonen til fleirtalet.

Det var usemje om premissane for granskinga. Statsminister Kjell Magne Bondevik (KrF) omfamna konklusjonen til mindretalet, som i praksis innebar at erstatninga blei auka frå rundt 110 millionar til 450 millionar 1997-kroner.

Reisels bok handlar om denne erstatningshistoria, i vid forstand. For boka tek òg mange personlege og historiske avstikkarar. Korleis kjendest det å komme «heim» for jødar, når heile nærværet deira i til dømes Oslo nesten var eliminert? Ikkje berre vart nesten 800 jødar drepne. Det konkrete fysiske nærmiljøet deira var konfiskert, splitta opp, selt på auksjon, gitt bort, kjøpt av «gode nordmenn» – kort sagt hadde det gått føre seg ein økonomisk likvidasjon ved sida av likvidasjonen av jødiske personar. Og begge delar var del av ein samla nazistisk prosess for å utrydde jødane.

Reisel skriv godt om kva det brutale brotet med fortida gjorde med det jødiske miljøet. Plutseleg mangla eitt ledd i det som hadde vore ei samanhengande lenke. Kontinuiteten og minnet i forteljinga deira blei borte, fellesskapet og læringa mellom generasjonar eliminert, på det individuelle og det kollektive planet. Det skapte djupe traume.

Etter krigen blei dei møtte av eit stivbeint byråkrati. Dei var i ein situasjon der det mellom anna kunne vere vanskeleg å dokumentere tap, fordi så mange som kunne gjere greie for verdiane, var borte. Verdien av det som forsvann, var ofte sett langt lågare enn den reelle verdien, både då det blei teke, og då det skulle erstattast etter krigen.

Eit spørsmål som reiser seg, er: Blei jødar behandla dårlegare enn andre nordmenn under oppgjeret etter krigen fordi dei var jødar? Reisel har heller ikkje, så vidt eg kan sjå, nokon eintydig konklusjon på dette. Men leiaren for utvalet som skulle vurdere oppgjeret, Oluf Skarpnes (1932–2019), og andre kjem dårleg ut av det i boka hennar.

Skarpnes blir skulda for truslar og skildra som ein mann med dårlege haldningar, og kjelda er Reisels eigne notatbøker. Mange har reagert på dette, mellom anna fordi Reisel her angrip nokon som ikkje kan forsvare seg. Eit anna spørsmål er om den andre som høyrde til mindretalet, altså historikaren Bjarte Bruland, på nokon måte opplevde eit liknande press.

Ein viktig grunn til at fleirtalet kom fram til slutninga si, var at dei var redde for forskjellsbehandling. Svært mange nordmenn hadde lide tap som ikkje blei kompenserte etter krigen, og dei blei møtte med ei stivbeint haldning frå byråkratiet (til dømes krigsseglarar som blei straffeskatta for manglande innbetalingar under krigen).

Fleirtalet meinte òg at den norske staten ikkje var juridisk ansvarleg for det okkupasjonsstyresmakta gjorde mot sivile under krigen. Dessutan var det nesten umogleg å kartlegge lausøyre som vart borte femti år tidlegare, blei det hevda. Men Bruland, som var ekspert på feltet, kom svært langt i dette arbeidet, så kanskje det blant fleirtalet var manglande vilje til å gjere denne jobben?

Langsamt fekk Reisels bok tankane mine til å drive nordover i landet, heimover. Det materielle aspektet i Reisels skildring av øydelegginga av den fysiske verda til jødane, får meg til å tenke på mitt eige heimfylke og kor lite synleg det som skjedde der, har vore.

Reisa blir hjelpt godt på veg av setningar som dette: «Mens de økonomiske tiltakene rettet mot ikke-jødiske nordmenn rammet individer, rammet de anti-jødiske tiltakene hele den jødiske minoriteten som gruppe – noe som fikk helt andre praktiske og økonomiske konsekvenser.»

Eg kjem frå Finnmark. Folk i Finnmark er rett nok ikkje ein minoritet, som jødane. Det bur mange minoritetar i fylket, finnmarkingar utgjer ikkje noka einsarta gruppe. Men blei dei verkeleg berre ramma som individ og ikkje som gruppe?

I oktober 1944 bestemte tyske okkupasjonsmakter seg for å brenne ned alt. Folk blei tvangsevakuerte i båtar og sende sørover i landet. Det finst, spesielt på grunn av erstatningsoppgjeret etter krigen, oversikt over kva som blei brent ned eller sprengt av tyskarane. Her er tala: 11.000 bustadhus (og om lag like mange fjøs/uthus), 420 butikkar, 230 industriverksemder, 306 fiskebruk, 53 hotell, 106 skular, 21 sjukehus/sjukestover, 350 bruer, 180 fyr/fyrlykter, 551 brygger/kaier, 140 forsamlingshus og 27 kyrkjer. Pluss, påstår Wikipedia, 31.500 telegrafstolpar. Alle husdyr vart forresten skotne.

Til samanlikning blei 4000 hus øydelagde i resten av Noreg til saman under krigen.

Kor mange døydde i denne prosessen? Det har vore lite forska på, til liks med så mykje anna rundt dette. Statistisk sentralbyrå oppgir at 33 personar døydde som direkte årsak av evakueringa, men tala er usikre.

Slik skriv historikaren Arvid Petterson om temaet i portalen Norgeshistorie, driven av Universitetet i Oslo: «Det er ikke forsket på hvor mange det var som døde som følge av tvangsevakueringen, overvintringen og krigshandlingene i Finnmark og Nord-Troms den siste krigsvinteren, og vi har dermed ikke eksakte tall. Men vi kan imidlertid med rimelig sikkerhet regne med at omkring 300 menneskeliv gikk tapt.»

I Finnmark og Nord-Troms blei rundt 50.000 tvangsevakuerte, mens om lag 25.000 personar trassa ordren. Forskjellen i tala kjem både av dårleg oversikt og ulik reknemåte. På det tyske krigsskipet «Carl Arp» (oppkalla etter den tyske landskapsmålaren), som var sett inn i evakueringa, var det til dømes 1800 menneske om bord. Det braut ut sjukdom, og mange døydde av mangel på sjukepleie. Slike tilfelle er ofte ikkje med i statistikkane.

Om uretten mot jødane er det blitt produsert store mengder forsking, journalistikk, debattar, romanar og annan litteratur – mange titusentals bøker internasjonalt – og andre typar god dokumentasjon (til dømes via Skarpnes-utvalet). Det finst mange institusjonar som jobbar berre med dette, internasjonalt og nasjonalt, som Holocaustsenteret (eit resultat av standpunktet til mindretalet i utvalet). Eg har lese mange bøker som tar for seg holocaust i Noreg, nokre er svært gode, ja, klassikarar, som til dømes Espen Søbyes Kathe, alltid vært i Norge (2003).

La meg understreke at eg ikkje måler holocaust og det som skjedde i Finnmark opp mot kvarandre. Registreringa, innsamlinga, transporten og drapa på jødane skjedde fordi dei var jødar. Holocaust var unikt. Storleiken gjer det òg umogleg å samanlikna, sidan 766 (rundt ein tredel) av dei norske jødane vart drepne, og rundt seks millionar til saman.

Men sjølv om det er ein vesensforskjell mellom dei to hendingane, snakkar vi trass alt om same land, same krig, same valdsmakt – og same krigsoppgjer etterpå. Finnmark blei faktisk heller ikkje brent ned som eit resultat av ein kynisk militær logikk, slik mange av dei som stod bak, hevda etter krigen. Russarane rykte ikkje fram langs kysten, og det meste som blei øydelagt, låg jo der. Det var eit brutalt angrep mot ei sivil befolkning og såleis eit krigsbrotsverk.

Reisels bok får meg altså ikkje til å fundere på kvifor det er gjort mykje rundt holocaust, men kvifor det er gjort så lite på evakueringa og nedbrenninga av Nord-Troms og Finnmark. Merksemd er ikkje eit nullsumspel der mykje omtale av eitt fenomen gjer at det må bli meir stille rundt eit anna.

Det einaste som festa seg i nasjonens merksemd i løpet av dei første 50 åra etter krigen av bøker og filmar, er nok Fimbulvinter av Gordon Hølmebakk og filmatiseringa av boka: Brent jord (1969).

No ser det ut som eit skifte er i ferd med å skje. Fleire gode og interessante bøker om temaet er publiserte: Marion Palmers Bare kirka stod igjen (2010), Asbjørn Jaklins Brent jord (2016), Alf R. Jacobsens Skjebnehøst (2017), Per Kristian Olsens Jevnet med jorden (2020) og Ingunn Elstad Tvangsevakueringa (2020).

Universitetet i Tromsø har starta eit større forskingsprosjekt om krigen i nord. Det rare er at ikkje forskarar generelt har vist større interesse for denne tematikken. Alle vaksne som opplevde hendinga, er no døde.

Seint i fjor haust starta ein debatt i Nordlys om korleis folk, institusjonar og styresmakter, både i nord og sør, har minst og sett krigen i nord. Utgangspunktet var ein doktorgrad ved Universitetet i Tromsø av Joakim Almen Markussen: «Krigshistoriens livsløp. Samspillet, konkurransene og kampene om iscenesettelsen av Nord-Norges krigshistorie».

Debatten var mangefasettert og viste at meiningane om dette er delte også nordpå, om det skulle overraske nokon. Markussen ser til dels kritikken om manglande merksemd og anerkjenning rundt krigen nordpå som eit resultat av ein generell konflikt mellom nord og sør, altså sentrum og periferi. I debatten gav Markussen uttrykk for at mange av krigshendingane i nord har fått den merksemda ein kunne forvente, og at sentrale styresmakter ikkje har underkjent krigen nordpå. Dette provoserte mange i landsdelen, til dømes Per Kristen Olsen og Asbjørn Jaklin.

Eg må forresten nemne ein til: Knut Erik Jensen. Han er frå Honningsvåg og hadde sjølv sine første år på ein oppsamlingsleir utanfor Harstad. Det går an å hevde at nedbrenninga av Finnmark er ein raud tråd i hans kunstnarskap (han har òg skrive ei bok om temaet, saman med Harry Westrheim: Til befolkningen! Brannhøsten 1944 – Gjenreisningen etterpå).

Denne veka gjer han dei siste opptaka til ein spelefilm om det som skjedde hausten og vinteren 1944–45 i Finnmark: Lengsel etter nåtid. Den renommerte regissøren har i ti år freista å få støtte frå Norsk Filmfond til dette prosjektet, men har kvar gong fått avslag. Det kan ikkje vere motvilje mot filmar om krigen som ligg bak, iallfall ikkje om dei handlar om Milorg-operasjonar. No har han reist pengane sjølv.

Nedbrenninga av Finnmark og Nord-Troms er ikkje lokalhistorie, men ein skulle nesten tru det. Alle bøkene eg lista opp, er skrivne av nordnorske forfattarar og intellektuelle. Apropos lokalhistorikarar: Eg veit at mange av dei har gjort mykje viktig arbeid, ikkje eit vondt ord om dei.

«Medlidenhet med befolkningen er ikke på sin plass», stod det i ordren Josef Terboven mottok frå Berlin. Dei som trassa ordren og gøymde seg for tyskarane, flytta mange stader inn i hòler, der dei blei buande utover vinteren 1944–45. Berre på Sørøya var det fem hundre menneske som budde slik midt på vinteren i arktiske Finnmark.

Mange fraus i hel. Folk venta på at norske styresmakter skulle få fram forsyningar til dei, no som tyskarane var borte. Det skjedde stort sett ikkje, og det kom heller ikkje nokon informasjon. Mange var bitre etter krigen. Og mange var nok ramma av det som seinare er blitt diagnosen posttraumatisk stressyndrom. Og det var ikkje det siste kapittelet, med evakuering og nedbrenning. Min heimby Kirkenes er, etter Malta, den plassen i Europa som blei bomba flest gonger (320), under heile den andre verdskrigen.

Kva gjorde den totale øydelegginga av Nord-Troms og Finnmark med hovudet til folk nordpå? Kvifor var så mange eldre folk ofte ganske så sprøe, gjerne med ein heimlaus glans i auga?

Kanskje det ikkje er så rart. Samfunnet og kulturen deira – små særeigne og sårbare plassar heilt i den ytste periferien av Europa – blei totalt øydelagde, jamna med jorda framfor auga på dei. Folk blei slyngde rundt i landet, der dei ofte var avhengige av velviljen til andre. Ofte var den imponerande, men ikkje alltid, for mange hadde det sjølv trongt og vanskeleg, og ikkje så mykje overskot at det berre var greitt å få ein skokk finnmarkingar i hus. Mange av dei evakuerte blei buande i brakkebyar i mange år.

Visste du at det i mange år etter krigen fanst fleire flyktningleirar i Nord-Noreg for finnmarkingar? Den største blei etablert på Trondenes og gikk under namnet «Finnmarksbyen». 1600 menneske budde i desse provisoriske langbrakkene i løpet av åra 1945 til 1951.

Dei fyrste som drog tilbake, flytta inn i ein ruin eller i eit telt, i eit polart klima, kanskje med familie. Utan jobb og utan noko. Etter nokre år var dei fleste tilbake, slik systemet la opp til.

Folk måtte bygge seg nye liv. Korleis var den psykiske tilstanden til folk, individuelt og kollektivt? Eg trur ikkje nokon har undersøkt det ordentleg, og mykje av dette materialet er anekdotisk. Men sjølvsagt var mange traumatiserte og skadde. Det meste blei lagt lokk på, både lokalt og nasjonalt.

I eit ganske nyleg nedbrent fylke fekk borna høyre at krigen handla om kongens innsats og «gutta på skauen», som regel frå unge lærarar sørfrå som ikkje kjende til kva som hadde skjedd. Så vidt eg veit, har det aldri stått særleg meir enn bisetningar her og der om øydelegginga av Finnmark under krigen i norske skulebøker.

I ein viss forstand kunne ingen komme heim. Mange hamna etter kvart i Oslo, der dei ofte kunne lese: «Bill. mrk. ikke nordlending» i bustadannonsane.

Dei enorme kollektive og personlege trauma som ramma Finnmark og Nord-Troms, har i liten grad blitt behandla. Det var samfunn som forsvann. Historia til Nord-Troms og Finnmark blei utradert. Samanhengane som ordna folks liv, som forma historiene om kven dei var, blei eliminerte. Koplinga til tidlegare generasjonars liv og arbeid blei borte over natta. Rammene og røtene forsvann, all fortid, all vertikalitet gjekk opp i røyk. Tradisjon blei viska ut, nedfelte organiske samanhengar – organiske i den forstand at dei var mange hundre år gamle – blei kasta på bålet. Heile arven av fysiske referansar, økonomiske og sosiale nettverk, som gjer små stader til eigne univers med ein distinkt identitet, brann til oske som bles bort med vinden. Fint vovne nettverk av samhald rakna.

Den materielle arven var fletta saman med den menneskelege. Det er dette Reisels bok om jødane sine erfaringar etter krigen får meg til å kjenne på.

Folk kunne ikkje dra heim, for det var ingen heimar att å vere heime i.

Kor viktige slike koplingar til fortida er, ser ein mange andre stader som vart øydelagde av krigen. I polske byar som Warszawa, Gdansk, Wroclaw, eller ein tysk by som Dresden, blei det brukt enorme ressursar frå skrapa statskasser til å bygge opp kopiar av øydelagde gamlebyar. Dei visste at identiteten deira var nært kopla til dei spesifikke materielle miljøa som eksisterte før alt blei bomba og brent.

I Finnmark forsvann alt, for evig. Berit Reisel tar feil når ho påstår at erstatninga til ikkje-jødiske nordmenn berre handla om dei som individ. Det var kanskje meir enn noko kollektivet som blei ramma.

Berre for å gjere det klart: Eg klandrar ikkje Reisel for denne generaliseringa. Hennar ønske var å få merksemd rundt uretten mot jødane, og ei ny erstatning, ei ny anerkjenning. Kanskje ho ikkje eingong kjenner særleg godt til korleis det var i Nord-Troms og Finnmark, til liks med dei fleste sørpå?

Også i Finnmark var det nokre heilt spesielle problem. Mange mangla tilgang på dei intellektuelle ressursane for å ta opp ein kamp mot statleg byråkrati. Ikkje alle kunne lese og skrive, og mange hadde ikkje eingong norsk som førstespråk, men samisk eller kvensk. Kontora dei måtte ha med å gjere, låg som regel langt unna.

Erstatningane var ikkje i nærleiken av det som skulle til for å bygge opp att det som var borte. Mange mangla tinglyst dokumentasjon. Nokre måtte skrive under på ein festekontrakt med staten for å få husbanklån, på eigedom dei meinte familien hadde eigd i hundre år (kan ein lese i NRK-reportasjen «En skjebnesvanger underskrift» frå 2016). Eigedommen deira blei i realiteten ekspropriert av staten, som eit resultat av at Finnmark blei eit tysk bål.

Ei ikkje heilt utypisk observasjon: «Byråkratene og jeg har ikke gått på samme regneskole, for krigsskadeerstatningen ble en utgift for meg. Jeg vet ikke hvor lenge gjenreisingen varte. Den begynte i 1945, og jeg er ikke ferdig ennå, 53 år etterpå.» (Frå bloggen «Hit og Dit», skriven av Solveig Hansen, som siterer far sin.)

Det låg forresten enorme mengder ammunisjon og sprengstoff overalt. Sjølv på 70-talet var dette eit problem i til dømes Sør-Varanger, der eg voks opp. Bjørnevatn vart bygd på ein ammunisjonsdump. Det kunne vere farleg å tenne bål i skogen, det kunne ligge bombekastargranatar rett under torva. I øydelagde bunkerar låg det krut og ammunisjon som var ein magnet for gutar. Det var mange sprengingsulykker – for ikkje å snakke om nestenulykker.

Mykje av gjenreisinga blei organisert gjennom Husbanken. Folk som mista heimen sin, fekk ikkje erstatning som gjorde dei i stand til å bygge nytt hus. Dei fekk banklån, og huset måtte mange bygge sjølv. Det var stor materialmangel og skyhøge prisar. Andre flytta inn i ferdighus som blei fabrikkerte sørpå og skrudde saman nordpå, så snart montørane dukka opp, kanskje mange månader forseinka.

Det var ofte eit kaos, noko eg synest er forståeleg, for dette var ei stor oppgåve for ein liten nasjon som hadde vore gjennom mange år med okkupasjon og krig. Mange mangla dokumentasjon på kva som hadde blitt borte. Inflasjon etter krigen krympa òg verdien av erstatningane.

Norsk politi og den sivile naziforvaltninga spelte så absolutt ei sentral rolle også i denne aksjonen. Det var eit krigsbrotverk, og ein visste kven som stod bak, både av tyskarar og nordmenn. Norske styresmakter viste svært laber interesse for å etterforske og tiltale dei skuldige etter krigen, til fortviling for mange.

Tyskaren som hadde hovudansvaret, generaloberst Lothar Rendulic, blei frikjend for dette av amerikanarane i Nürnberg. I Noreg blei det ofte ikkje tatt ut tiltale for det som skjedde i Finnmark. Riksadvokat Sven Arntzen meinte nordmenn ikkje kunne skuldast for det tyskarane hadde gjort, slik det kjem fram i Per Kristian Olsens bok (sjå over).

Tyskland brende ned ein landsdel, men den samla kompensasjonen til Noreg var 14,2 millionar dollar (1938-kroner). I 1960 betalte Tyskland også om lag 1200 millionar kroner i erstatning til norske statsborgarar som sat i konsentrasjonsleir i Tyskland. Om fangane var døde, gjekk erstatninga til etterkommarar.

Det er lett å sjå at Skarpnes-utvalet opplevde mange dilemma. At fleirtalet hadde andre vurderingar enn Reisel og Bruland, treng ikkje komme av dårlege haldningar, slik Reisel ofte insinuerer. Det er heilt vanleg at statar ikkje vil ta ansvar for vonde ting som blir gjorde. Eg skjøner godt at Noreg, slik Skarpnes-utvalets fleirtal la vekt på, ikkje kunne ta formelt ansvar for behandlinga av jødane i ei tid då landet var okkupert av Nazi-Tyskland.

Etter krigen ville sjølv ikkje Tyskland ta på seg moralsk ansvar for det Nazi-Tyskland hadde gjort etter krigen. Tyskland blei einig med Israel om erstatning i 1951, men i avtalen står det at «den overveldande delen av tyskarar avskydde brotsverka som blei gjorde mot jødane, og deltok ikkje i desse». Det står også at mange tyskarar gjorde så godt dei kunne for å hjelpe medmenneska sine mot nazistane.

Korleis ville det blitt om Noreg som stat, det vil seie på vegner av alle, tok ei form for ansvar for det som skjedde i Noreg med jødane under krigen? Ville ein ikkje då ha viska ut det heilt avgjerande poenget at landet faktisk var okkupert av ei framand makt som også overtok statsapparatet? Det kunne fått merkelege utslag. Eitt slikt er at alle, inkludert dei finnmarkingane som var reine offer for den same krigsmaskina, ville vore med på å bere denne skulda. Sjølv om ho er aldri så indirekte og abstrakt, ville vel ikkje det på nokon måte vore rimeleg?

Det er rart at det i Noreg har vore forska, undervist, skrive og diskutert så lite rundt konsekvensane av Nazi-Tysklands utsletting av Nord-Troms og Finnmark.

Kva effekt hadde det på mentaliteten i Finnmark at ein måtte starte som frå år 0? For økonomien, for sjølvtilliten og moralen? For klassestrukturen, for industri og arbeid eller for stemninga mellom folk? For psykiske helse?

Heile strukturen i fylket blei endra. Tvangsevakueringa heldt på mange måtar fram etter krigen, som ei pålagd sentralisering, gjennomført av nasjonale strategar i sentrale strøk. Folk i utkantane blei ikkje tilbodne nytt hus, elektrisitet, vatn og veg. Dei fekk tilbod om erstatning om dei flytta til nye og gamle sentrer i Nord-Troms og Finnmark.

Det er sjølvsagt andre enn eg som har gjort seg liknande observasjonar rundt temaet. Her til dømes frå eit innlegg i avisa Nationen i 2019, skrive av finnmarkingen Torill Olsen, redaktør i nettmagasinet Sett Nordfra: «I voksen alder har jeg tenkt mer og mer på hvorfor det ble lagt et lokk av taushet over krigshandlingene i Finnmark. Her hvor folket måtte lide mest, her hvor krigen faktisk utspant seg i sin verste grusomhet. Her hvor traumene sto i kø snakket de om alt annet enn krigen. […] Men jeg tror ikke våre toppledere forstår Finnmark. Jeg tror ikke de anerkjenner at det kollektive krigstraumet fremdeles ligger i folkesjela. Jeg tror ikke de vet eller fatter omfanget av det som skjedde i krigsårene. […] Men for folk flest og nye generasjoner er denne skjebnetid i ferd med å forsvinne inn i en tåke av glemsel.»

Eg trur ikkje denne hendinga i norsk historie hadde fått så lite merksemd, vore så perifer, om titusenvis av hus og all infrastruktur hadde blitt øydelagde sør i landet og folk evakuerte nordover.

På Steilneset i Vardø opna for ti år sidan eit monument som kosta 69 millionar kroner. Det var til minne om at 91 «hekser» blei avretta i regionen på 1600-talet. Monumentet er originalt, gjennomtenkt og skaper ei spesiell stemning. Det ligg vakkert plassert i naturen.

Men kvifor laga dei eigentleg dette når det ikkje finst eitt einaste monument over at Nord-Troms og Finnmark blei øydelagt i 1944? Det er jo ei mykje meir sentral hending i historia til landsdelen – og nasjonen Noreg? Det skjedde i vår nære fortid, kravde langt fleire offer og kom av ein minst like barbarisk ideologi som hekseprosessane.

Gjenreisningsmuseet i Ham­merfest opna rett nok i 1998. Men når ein tenker på kor omfattande krigshendinga var, er det etter mitt syn påfallande at det ikkje finst noko monument i det heile.

Kan den manglande historiske interessa både for lagnaden til dei norske jødane (fram til 1990-talet) og for krigen i nord ha litt av den same bakgrunnen? Milorg hadde avdelingar i alle fylke i landet, bortsett frå Finnmark. Det var ikkje i nord Heimefronten gjorde sine dådar, og Finnmark fekk aldri nokon viktig plass i hjartet eller geografien til dei som i høg grad skreiv historia om krigen.

Eg har ein mistanke om at litt av «feilen» med historia er at Finnmark blei frigjord av russarane. Motstandskampen i Finnmark vart i tillegg organisert og gjennomført av kommunistiske partisanar. Dei har heller ikkje fått særleg mykje merksemd, men dei fekk ei orsaking av kong Harald i 1992, for svikarstempelet dei fekk i Noreg etter krigen. Sjølv ikkje i eit nytt stort verk om nettopp den kommunistiske motstanden (Terje Halvorsens Forfulgt, fordømt og fortiet. Historien om den kommunistiske motstanden i Norge 1940–45) er det funne plass til dei.

Eg har i denne teksten brukt Reisels bok som springbrett til å snakke om det som skjedde nordpå. Konklusjonen er det same som utgangspunktet: Dei to hendingane bør behandlast kvar for seg. I akkurat det som handlar om den materielle dimensjonen, kan det likevel finnast nokre felles trekk og erfaringar, i alle fall overflatisk sett.

I nord fekk ein landsdel eliminert alle spor av si eiga fortid, sitt eige kollektive minne, alt det som gjorde heimstaden til den spesielle staden i verda deira. Kontinuiteten blei broten. Og skadane er gått i arv, overalt.

Morten A. Strøksnes er journalist og forfattar og fast skribent i Dag og Tid.