I dag er vi i starten av ein direkte krig mellom Russland og Nato-landa. I ein slik krig vil Noreg, med militærbasar og våpeneksport til Ukraina, vera eit opplagt mål. Vi er alt i praksis i ein uerklært krig med Russland. Vi har kome langt bort frå dei utanrikspolitiske prinsippa Noreg har fylgt i sytti år.

Det er eit paradoks at Noreg deler ut Nobels fredspris til den folkelege japanske rørsla av overlevande frå atomangrepa på Hiroshima og Nagasaki, samtidig som vi i praksis er langt frå nokon fredsmeklar, men snarare part i Ukraina-krigen, som har ført oss nærare atomkrigen enn kanskje nokosinne.

Øydelegginga

Dei to atombombene over Hiroshima og Nagasaki i 1945 drap rundt 200.000 menneske og skapte ufattelege lidingar. Bombinga vart forsvart med argument om at endå fleire ville ha døydd om ikkje Japan hadde vorte tvinga til ein tidleg kapitulasjon. Men slike rasjonelle rekneskap kunne ikkje fjerna inntrykket av at atombomba hadde ført heile menneskeslekta andlet til andlet med trugsmålet om utsletting gjennom ein frykteleg, kollektiv daude.

«Det verkar som om både frykta for kjernevåpen og redsla for ein tredje verdskrig er svekt.»

Den største kjernefysiske sprengladninga som nokosinne har vorte detonert, er den russiske hydrogenbomba «Tsar Bomba» frå 1961, med ei sprengkraft på mest 4000 Hiroshima-bomber. Soppskya nådde 60 kilometer over bakken. Verknadene av sjokkbølgja var synlege i ein radius på 1000 kilometer.

Medan den detonerte tsarbomba hadde ei sprengkraft på 50 megatonn, var modellen berekna til det dobbelte. På nettsida Nukemap kan ein sjølv laga ei simulering av kva skadar ei slik bombe ville skapa om ho vart detonert over Oslo. Heile bysentrumet med Stortinget og Slottet, alt bygt og levande frå Nesoddtangen til Kringsjå og frå Lysaker til Alnabru, ville vorte tilinkjesgjort i eldstormen og strålinga. Skadane ville nå til Kongsberg og Eidsvoll.

Ei tsarbombe over «Nato-hovudstaden» Håkonsvern ville øydeleggja heile bergensområdet frå Kleppestø til Milde.

Tidlegare i år melde NRK at fleire norske kommunar – Rygge, Bodø og Ørland – kjempar om å verte nordisk kommandosenter for Nato. Men kvifor kan nokon slåst om å verte skandinavisk hovudmål for russiske kjernevåpen under ein storkrig mellom Russland og Nato? Fordi det er utenkjeleg for oss at ein slik krig kan koma.

Og jo meir utenkjeleg det er, desto meir uforsiktige vert vi, og desto nærare kjem krigen.

Full atomkrig mellom USA og Russland ville setja Hiroshima og Nagasaki i skuggen. Med dagens arsenal av langt kraftigare kjernevåpen ville heile verda verte råka. Ein nyare studie anslår at fem milliardar menneske ville døy, blant anna som fylgje av global hungersnaud.

Eit like sannsynleg scenario, der dei store atommaktene USA og Russland av eigeninteresse unngår å råka kvarandre med kjernevåpen, men i staden utkjempar ein krig med Europa som slagmark, ville bety slutten for verdsdelen vår.

Brotsverket

Opplevinga av at kjernefysiske våpen har ført oss over ei grense som aldri skulle ha vore kryssa, fekk eit særleg tydeleg uttrykk hos «atombombas far», fysikaren Robert Oppenheimer. Han skal ha skildra den fyrste prøvesprenginga med eit sitat frå Bhagavadgita: «Now I am become death, the destroyer of worlds.»

Sitatet har ofte vorte oppfatta som at moderne fysikk hadde skapt ein reiskap til å øydeleggja verda. Men tydinga er endå meir illevarslande.

I Bhagavadgita er det hærføraren Arjuna som skildrar seg sjølv som øydeleggjaren, i teneste hos ei frykteleg guddommeleg makt som kjem til syne som «lyset av tusen soler». Metaforen om solene nyttar Oppenheimer for å skildra synet av den fyrste atombomba i Nevada-ørkenen.

Skildringane hans lèt atombomba tre fram som sjølve den kosmiske makta som opprettar og øydelegg verder. Også Oppenheimers kodenamn for detonasjonen av den fyrste atombomba var eit gudsnamn: Trinity, altså Treeininga.

Med atombomba hadde Oppenheimer ført noko uhyrleg og utenkjeleg inn i vår verd, nærast ei makt frå ein annan sfære.

Seinare skal han ha sagt om frambringinga av atombomba at «fysikarane har røynt synda».

Kanskje snakka Oppenheimer om atomvåpenet med omgrep frå religionen og metafysikken ut frå ein intuisjon om at denne nye øydeleggingsmakta nett ikkje er ein daud reiskap for øydeleggingsviljen til menneska, men ei øydeleggjande kraft som vi i det lange løp ikkje kan styra. For det at det er mogleg å utsletta menneskeslekta og øydeleggja kloden for alltid, er både umenneskeleg og overmenneskeleg.

Det irrasjonelle

Det naudsynte i å gå bortanfor fornufta for å forstå bomba, slik Oppenheimer gjorde, tyder på at det bereknande intellektet som frambringa bomba, ikkje er i stand til å kontrollera henne. Det er heller ikkje fornuft og intellekt som styrer krigane. Konfliktar mellom menneske og nasjonar har ofte utgangspunkt i historiske erfaringar og traume, uløyste motsetningar og irrasjonelle lidenskapar, hemntankar og erobringsdraumar, stordomsvanvit, nasjonalistisk galskap og eksistensiell angst. Det er naivt å tru at vi kan kontrollera slike krefter, og at mektige våpen i hendene på ufullkomne menneske aldri kan verte nytta.

Dette irrasjonelle var overtydeleg i dei to verdskrigane i det førre hundreåret, sjølv om det fanst smålege rasjonelle motiv. I 1914 kunne Serbia ønskja seg ein stormaktskonflikt for å fremja ekspansjonsplanane sine, Frankrike kunne næra trongen til revansje etter tapet for Tyskland i 1871, Russland ville ha betre fotfeste på Balkan, England ville demma opp for tysk makt på kontinentet og på verdshava. Men om desse nasjonalistiske motiva kan ha vore rasjonelle nok, utløyste dei eit verdsomspennande helvete som ingen hadde ønskt eller kunne førestilla seg.

Heile nasjonar gjekk jublande og halvblinde inn i sjølvøydelegginga. Ein tenkte seg nokre månaders heroisk krig, litt grenseflytting og medaljeutdeling, og ein fekk eit halvt hundreårs råskap og liding over all forstand, med kanskje to hundre millionar falne og invalide, torturerte og valdtekne, i eit langvarig sivilisasjonssamanbrot prega av fordrivingar, massedrap, konsentrasjonsleirar og folkemord.

Terrorbalansen

Likevel har det, i lys av dei katastrofale fylgjene av atomkrig, vore gjengs å meina at desse våpena neppe vil verte nytta. For så lenge atommaktene kan gjengjelda eit åtak, vil slike åtak vera sjølvutslettande. Dersom ingen har evne til å slå ut kjernevåpena til fienden i eit fyrsteslag, vil den som startar atomkrigen, sjølv verte råka av andreslaget. Difor kan vi rekna med at det aldri vil verta nytta kjernevåpen i storkrigar – slik er tankegangen.

Men verda er ikkje ein rekneskap. Vi kan ikkje berekna framtida, menneskelege handlevis og det tilfeldige i historia ut frå rasjonell tankegang. Vi har eigenleg ingen tryggleik for at atomvåpena ikkje vert sette inn. Det er difor vi lyt sikra oss mot dei for nær sagt kvar pris.

Men er det ikkje nett terrorbalansen og dermed atomvåpena som har berga oss frå ein tredje verdskrig? Atter ein tankeleik, eit framlegg: Det kan like gjerne ha vore røynsla med verdskrigane som har halde politikarane attende frå å sleppa laus eit nytt inferno.

Er det slik, er vi ille ute. For no som menneska med røynsle frå 1914–1945 er borte frå alle leiande posisjonar, verkar det som om både frykta for kjernevåpen og redsla for ein tredje verdskrig er svekt.

Røynslene

Det er ikkje berre dei konkrete krigsrøynslene som åtvarar mot atomkrigen. Også det vi veit om kor nær vi har vore ulukka, lyt vera eit varsel. Sidan 1945 har vi vore nær bruk av eller ulukker med kjernevåpen fleire gonger.

Det mest kjende høvet er Cuba-krisa. Då var både den amerikanske presidenten John F. Kennedy og den russiske leiaren Nikita Khrusjtsjov under press frå krigsvillige militære og tryggingspolitiske rådgjevarar. Slik James W. Douglas fortel i boka JFK and the Unspeakable, var det kontakten mellom Kennedy og Khrusjtsjov, formidla gjennom utradisjonelle kanalar og utanom dei militære maktsentera i begge land, som hindra utbrotet av atomkrigen.

Dei to statsleiarane gjekk ikkje berre imot sine eigne tryggingsrådgjevarar. Dei visste kva krig var, og var klare til kompromiss.

I dag verkar det som om både Russland og USA har krigsvillige strategar, men ikkje fredselskande leiarar. Korkje Joe Biden eller Vladimir Putin har erfart nokon verdskrig.

Det har heller ikkje norske politikarar som stiller opp i Debatten på NRK og tevlar om kven som vil kjøpe mest våpen til Ukraina. Våpen for 30 milliardar? 100 milliardar? «Vi har 105 milliardar. Nokon over?»

Det er umogeleg ikkje å tenkja på Bob Dylans protestsong «Masters of War», om våpenprodusentane – ein tekst det er naturleg å utvida til å omfatta våpensponsorane. Ikkje eingong Jesus, song Dylan i 1963, vil tilgje dykk.

Nye tider

I november gav Joe Biden klarsignal for at Ukraina kan nytta det amerikanske missilsystemet Atacms mot mål djupt inne i Russland. Samstundes sende USA teknisk personell inn i Ukraina, slik at amerikanske våpensystem kan utføra reparasjonar på staden. Slik er Nato-landa alt direkte deltakarar i krigen.

Russland på si side har senka terskelen for bruk av atomvåpen ved å utstasjonera taktiske atomvåpen i Belarus og endra offisiell politikk til å kunna nytta kjernevåpen som svar på eit konvensjonelt åtak frå ei atommakt.

Russarane seier dermed at amerikanske rakettar djupt inne i Russland, utsende frå Ukraina, kan utløyse bruk av russiske atomvåpen på slagmarka.

For å understreka trugsmålet gjorde russarane 21. november den ukrainske byen Dnipro til målet for eit nytt, såkalla hypersonisk våpen, laga for å bera kjernefysiske sprengladningar. Missilet går gjennom den øvre atmosfæren og kan vanskeleg stansast av luftvern. Sjølv med konvensjonelle sprengladningar ville dette våpenet kunne skapa like store skadar som mindre taktiske atomvåpen, sett vekk frå fylgjeverknader i form av stråleskadar.

Slik militær opptrapping er etter naturen gjensidig og fylgjer ikkje folkeretten eller internasjonale regelverk, men er dynamikken til ran og frykt. Av samanbrotet til Sovjetunionen fylgde Natos utviding og Ukrainas drift mot Vesten, noko som førte med seg indre motstand i Ukraina og Russlands åtak, med Natos våpen- og eksperthjelp som konsekvens. Og då det militære presset på Ukraina auka, vart den vestlege støtta trappa ytterlegare opp, til russarane varsla bruk av det mest effektive konvensjonelle våpenet dei har.

Så kvar kjem vi på neste trinn?

«No er det berre Jürgen Habermas som er redd atombomba, og han er 95 år gammal og skal snart døy.»

Ekspertane roar ned

Medan faren for ein tredje verdskrig synest større enn nokosinne, kan vestlege kommentatorar som til dømes den amerikanske krigshistorikaren Philips O’Brien meina – i ei X-melding 21. september – at den militære utviklinga i krigen syner at Putins «raude liner» ikkje finst, og at vestlege land ikkje treng å setja grenser for våpenhjelpa si.

Russarane vil same kva ikkje svara med atomvåpen, meiner O’Brien. Putin har måtta sjå tanks, kampfly, avanserte rakettar, dronar og tilmed okkupasjon på russisk territorium utan å svara med atomvåpen, som han har trua med.

«Den røde linja er ikke der», heitte det i Dagbladet 2. september. Der seier ein tidlegare sjef for den norske generalstaben at han ikkje trur på Putins trugsmål om å nytta atomvåpen. «Flere militære eksperter» avisa har snakka med, «mener truslene om bruk av et kjernevåpen vil være en desperat bløff for å skremme Vesten fra å støtte Ukraina». Korleis veit dei det? Dei veit det ikkje.

Slik skråsikker haldning i samband med væpna konflikt mellom Nato og Russland er noko nytt. Før 2022 frykta vi atomkrigen, og knapt nokon trudde på ramme alvor at Russland hadde planar om noko erobringstokt vestover. I dag er det motsett. No er det berre Jürgen Habermas som er redd atombomba, og han er 95 år gammal og skal snart døy.

Det er godt kjent at utvidinga av Nato austover etter Sovjetunionens samanbrot av mange vart oppfatta som farleg politikk. Redaktøren av The National Interest, Owen Harris, kalla Natos ekspansjon an act of outstanding folly (ei eineståande tåpeleg handling). I 2018 meinte Kåre Willoch at Nato-medlemskap for Ukraina nødvendigvis måtte oppfattast av russarane som eit trugsmål.

Varsemda med å føra Vesten, Nato og USA for tett opp mot Russlands grenser sprang ut av overtydinga om at Russlands krigserfaringar ville vekkja ei russisk oppleving av å stå overfor eit eksistensielt trugsmål, fordi russiske elitar er overtydde om at Nato har fiendtlege intensjonar.

Redsle mot redsle

Oppfatninga om at redsla for Nato og USA kan motivera russisk politikk, er no erstatta av overtydinga om at hovudmotivet for Putin ikkje er å verna Russland, men å utvida russisk territorium vestover.

I pressedebatten kan Putin verta samanlikna med Hitler, og forslag om kompromissløysingar i konflikten vert omtala som «eit nytt München». Færre nemner at utløysinga av fyrste verdskrigen skjedde gjennom Serbias nasjonale strev saman med nettet av stormaktsalliansar. Kunne vi ikkje like gjerne som eit «München» snubla ut i eit «Sarajevo» – ei relativt avgrensa handling i eit lite land som kasta heile kloden ut i krig?

Slik står redsle mot redsle, ikkje berre på slagmarka, men i debatten om krigen. Nokre av dei dominerande førestillingane verkar så overdrivne at dei understrekar innslaget av irrasjonalitet. I debatten mellom Donald Trump og Kamala Harris sa sistnemnde at om Trump hadde vore amerikansk president, ville Putin «be sitting in Kyiv with his eyes on the rest of Europe, starting with Poland». Ho ymta altså om at Russland har til hensikt å erobra heile Ukraina og deretter resten av Europa.

Slike skrekkvisjonar av russiske barbarar som strøymer over det forsvarslause Vesten, fører til irrasjonell politikk som held den øydeleggjande krigen i Ukraina i gang, og som med søvngjengaraktig visse tek oss skritt for skritt nærare den utenkjelege katastrofen.

Det gjeld å vakna før vi har gått for langt.

Kaj Skagen er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.