Kommentar

Morten A. Strøksnes

redaksjonen@dagogtid.no

I 1984 flytta Alexandra Hubbard frå California til Broughton-øyriket i den canadiske delstaten British Columbia. Ho hadde vore i området tidlegare for å forske på spekkhoggarar. Under ein slik tur møtte ho Robin Morton, som laga naturdokumentarfilmar og var frå området. Alexandra blei dobbelt forelska: i det som skulle bli ektemannen hennar, og i det spesielle landskapet.

Kystlandskapet i British Columbia har spesielt rike økosystem. Rundt førti tusen store og små øyer ligg gjennomstrøymde av lys og vatn. Frå det opne havet ytst ute og inn smale strete mellom øyene er det eit yrande liv med mange typar kval. Kval, sjøfugl, sel, sjøløver, oter – over tretti typar havpattedyr – lever av dei rike stammane av laks, sild og annan fisk. Inn i landet skjer djupe fjordar seg langt inn, til dei treffer elver som renn ned frå villmarka av skog, fjell og sjøar.

Fleire typar stillehavslaks (mellom anna chinook, chum, sockeye og rosa) er nøkkelartar. Fleire titals andre artar er avhengige av han, frå flokkar av spekkhoggarar til grizzlybjørnar som meskar seg med laks som i millionar går opp strie elver for å gyte og deretter døy. Denne syklusen har gått føre seg i uminnelege tider og har i høg grad òg vore livsgrunnlaget til områdets mange urfolk.

Hit, til det vesle bygdesamfunnet Echo Bay på nordvestsida av Vancouver-halvøya, flytta Alexandra og Robin Morton og den tre år gamle son deira. Dei hadde funne sitt paradis på jorda.

Så melde tragiske hendingar seg. Mens han dreiv og filma kval, drukna Robin Morton under eit dykk (nitrogenforgifting). Alexandra og sonen var i gummibåten på overflata. Då ho skjønte at noko var alvorleg gale, stupte ho uti, fann mannen og fekk han opp, men det var for seint.

Alexandra og sonen blei verande i Echo Bay. Sorga var stor, men livet måtte gå vidare. Området, fullt av liv og rein natur, blei ein terapi i seg sjølv.

For å klare seg økonomisk måtte Morton nokre gonger jobbe på den vesle garn- og linebåten til naboen Billy Proctor. Ho var i nær kontakt med dei lokale fiskarane. Stadig fleire oppdrettsanlegg, med kanskje ei million oppdrettslaks i kvar, blei plasserte ut i det finmaska nettverket av vassvegar mellom øyene. Ikkje lenge etter at dette framandelementet var på plass, begynte ting å hende.

Fiskarar kunne fortelje at dei som jobba om bord på anlegga, dreiv og skaut sel, sjøløver og oter, for at dei skulle halde seg unna – eller rett og slett berre fordi dei tilsette kjeda seg. Uvanlege algeoppblomstringar av giftige algar skjedde hyppigare.

Merdane var lagde der det passa selskapa best, heilt utan omtanke for alle dei andre artane i området. Mange anlegg låg midt i migrasjonsrutene for vill laks. Fiskarar kunne fortelje at chinooken, den mest ettertrakta typen laks, ikkje lenger kom i enorme mengder, slik han alltid hadde gjort. Morton hadde sjølv merka at det hadde blitt mykje færre spekkhoggarar og andre typar kval enn det var før anlegga kom.

Sakte gjekk det opp for Morton at canadiske styresmakter hadde gitt norske oppdrettskonsern løyve til å drive med storskala oppdrett i opne merdar. Dei fylte merdane med atlantisk oppdrettslaks. Marinbiologen hadde vanskeleg for å skjøne at nokon kunne vere så uansvarleg. Ho kjende enno ikkje til den norske oppdrettsindustrien.

Slik kom han i gang, Alexandra Mortons nesten 30 år lange kamp for miljøet for villaksen og habitatet hans, som blei øydelagt av norske oppdrettskonsern som Stolt, Scanmar, Cermaq, Grieg og Marine Harvest, som har skifta namn til Mowi. Det var ikkje Morton som valde saka, det var snarare saka som valde henne.

Boka om denne kampen har tittelen Not on my watch – How a Renegade Whale Biologist Took on Governments and Industry to Save Wild Salmon og blei gitt ut på Random House Canada i mars i år. Random House er eit velrenommert internasjonalt storforlag i Penguin-gruppa. Sett i lys av at boka i detalj viser korleis bransjen slår tilbake på åtak, er det all grunn til å tru at det som kjem fram, er sjekka og dobbeltsjekka.

Som marinbiolog fann Morton raskt ut at mistankane som fiskarane og ho sjølv hadde, var riktige. Enorme mengder gifter og patogen (virus og bakteriar) gjekk rett ut i havet og spreidde seg over store område. Villaksen måtte symje gjennom skyer at lakselus og sterkt forureina vatn på veg til og frå elvene. Korkje stor laks på veg for å gyte eller endå mindre smolt på veg ut i havet kunne overleve dette i lengda. Det gjekk føre seg ei biologisk krigføring mot eit stykke unik canadisk natur som Morton hadde knytt nære band til.

Mortons fokus skifta frå kval til laks. Ho kjem frå vitskapen, og i starten trudde ho at oppgåva ho la på seg sjølv, var vitskapleg. Berre ho kunne dokumentere problema på ein objektiv måte, ville den skadelege verksemda bli stansa – tenkte ho.

Ho farta rundt seint og tidleg, i gummibåten sin, for å ta prøver av vatn og både vill- og oppdrettslaks og få dei sende til laboratorium. Oppdrettskonserna ville ikkje la nokon nærme seg merdane. Ho fann restar av oppdrettsfisk utanfor anlegga, fekk rømd oppdrettslaks av fiskarar og kjøpte til og med oppdrettslaks på butikken. Ho tråla vatnet utanfor oppdrettsanlegga med finmaska nett.

Fleire og fleire blei klare over problema, og det oppstod ein brei allianse mot oppdrett.

Oppdrettarane nekta for alt, også etter at funna var dokumenterte i seriøse vitskaplege tidsskrift.

Dette kom ikkje uventa på Morton. Men at ho blei motarbeidd av canadiske styresmakter, inkludert fiskeridepartementet, kom derimot som ei overrasking. Ho blei trua med arrest når ho tok opp nokre smolt frå vatnet for å forske på dei, men fekk høyre at det canadiske fiskeridepartementet ikkje kan gje oppdrettarane bøter, same kva dei gjer. Kvifor var dei så klart på parti med dei norske oppdrettsgigantane, mot viktige og unike økosystema i Canada?

Morton gav seg ikkje, slik mange ville gjort. Ho fekk oppretta Salmon Coast Research Station og heldt fram den vitskaplege aktiviteten. (Ho har vore med i meir enn tjue vitskaplege artiklar om villaks og sjukdom). I tillegg blei ho ein aktivist fordi det kjendest som om ho ikkje hadde noko val. Saka dreidde seg ikkje om vitskap, slik ho hadde trudd. Ho ville heller ha vore i fred i øydemarka med spekkhoggarklanane sine enn å stille opp i viktige nyheitsprogram som 60 Minutes.

Ein gjenganger i historia er viruset PRV (Piscine orthoreovirus). PRV er eit vanleg virus hos norsk oppdrettslaks og kan føre til den dødelege infeksjonen HSMB (hjarte-, skjelett- og muskelbetennelse). Det går til åtak på blodcellene, sprenger dei og fører til hepatitt. Laksen blir gul og døyande.

Så begynte gul, døyande villaks å dukke opp i British Columbia. Han viste alle teikn på HSMB-sjukdommen og var for svak til å symje opp elvene og gyte.

Morton fann ein rapport som forskarar i det canadiske fiskeridepartementet har vore med på å skrive. Der er det blir påvist at PRV-viruset kan gje nett slik sjukdom hos chinookvillaks. Morton og andre forskarar fann sterke indikasjonar på at det var den norske mutanten av viruset som tok livet av canadisk villaks. Og i ei av rettssakene gav Mowi frå seg dokumentasjon som viste at alle klekkeria deira, minus eitt, var infisert med PRV. Smitten var ført inn i Canada med norske egg. Med vitande og vilje hadde selskapet sendt smitten vidare, ut i eit av verdas mest produktive havområde.

Mot slutten av Not on my watch er mengda villaks som når opp for å gyte i ei av elvene Morton og andre har overvaka, nede i 0,1 prosent av eit vanleg år. Då er stammen så godt som utrydda, og radmagre grizzlybjørnar begynner å komme ned frå fjella.

Morton har gått til sak sju gonger (!), for å få canadiske styresmakter til å følgje sine eigne lover og teste oppdrettslaksen mot PRV. Sjølv når ho vann, lét dei vere å følgje rettsavgjerda. Dei norske oppdrettskonserna har freista, heilt klart mot betre vitande, å gje små stimar av stingsild skulda for luseutbrot. Og dei har freista å hevde at villfisk kan ha smitta oppdrettslaksen deira med PRV. I ein «vitskapleg» komité som skal granske PRV-viruset, får bransjen vere med på å røyste om PRV fører til HSMB i British Columbia!

Kampen gjekk vidare år etter år. Store delar av tida var Morton blakk. Ho er heilt klart ein sjeldan energisk og ressurssterk person, men hardkøyret kosta. Mot slutten av boka møter ho veggen av å kjempe mot ein industri som har styresmaktene i ryggen og dessutan har råd til å betale toppadvokatar til å manipulere alle prosessar og forskarar til å så tvil om alle fakta. Venskap og alliansar gjekk i oppløysing.

Men nett då vakna ei anna kraft. Urfolka i området hadde sett kva veg det gjekk med miljøet og villaksen. Dei okkuperte fleire lokalitetar og gav selskapa klar melding om at dei ikkje lenger var velkomne. Her må sjølvsagt Mowi og dei andre selskapa trø forsiktig for å unngå ein PR-katastrofe av dimensjonar.

Noko av det Morton fekk sjå når ho saman med demonstrerande urfolk i full «regalia» tok seg inn til merdkantane med videokamera, er reine skrekkfilmar. Store mengder halvdød og død fisk sym sidevegs rundt i sin eigen skit. Dei er blinde, har kvite augeeple, opne sår, blemmer, svulstar og øydelagde finnar. Fleire plassar var det òg mykje vill fisk i merdane. Botnfisk eller sild var blitt fanga på innsida.

Dei norske oppdrettskonserna hadde drive splitt og hersk med urfolk og signert avtalar med personar som kanskje ikkje snakka på vegner av heile nasjonar, men likevel var interesserte i pengane. (Det er sjølvsagt ein myte at urfolk aldri er interesserte i verdsleg rikdom, og mange av samfunna vi snakkar om, er fattige.) Dette har skapt mykje vondt blod mellom folk og mellom stammar. Men den laust organiserte urfolksaksjonen mot norske oppdrettarar gjorde at eldgamle politiske strukturar mellom stammane blomstra opp igjen.

Stakkars canadiarar, tenkjer kanskje nokre som les dette. Men alt det Morton skriv om av juks, manipulasjon og miljøøydelegging, er godt kjent frå Noreg. Industrien køyrer til dømes svertekampanjar mot «negative» journalistar og forskarar som finn «feil» vitskaplege resultat. Eit av mange eksempel er professor Are Nylund i Bergen, som Morton møtte då ho vitja Noreg. Han rådde henne til å vere forsiktig, etter alt han og forskarkollegaer måtte gjennom då dei viste at eit ILA-virus blei overført frå Noreg til Chile slik at den chilenske oppdrettsindustrien kollapsa. (Sjå til dømes Morgenbladet/Harvest-artikkelen «En forskers mareritt» frå 2018.)

Som i Canada veit oppdrettskonserna i Noreg at mange politikarar og byråkrater aktivt arbeider for saka deira. Mange heva augebryna då Per Sandberg, som fiskeriminister, kalla universitetsforskarar «mørke motkrefter». Men Sandberg var berre spesielt lausmunna. Andre fiskeriministarar og toppleiarar i forvaltninga har hatt akkurat same haldning, og mange av dei har sjølve tent mange millionar på oppdrettsaksjar.

Selskapa får sjølv kontrollere utslepp, miljøbelastning, lus, rømming og sjukdom ved anlegga. Ein skulle ikkje tru det gjekk an. For du trur vel ikkje at det eigentleg er lov å øydeleggje andre artar og sleppe enorme mengder gift og patogen rett ut i naturen, for å tene pengar i Noreg?

Og på eit anna område er det mange likskapar mellom Noreg og Canada. Folk nede i systema hos fylkesmenn, tilsyn, direktorat og departement får signal om at det ikkje er meininga at dei skal gjere jobben sin skikkeleg, noko som gjer mange tilsette frustrerte.

I Noreg som i Canada går oppdrettskonserna fri for prinsipp som gjeld andre lover, som at forureinaren skal rydde opp, og at ein skal nytte «best mogleg»-praksisar.

I boka til Morton er orda Norway og Norwegians brukte fleire hundre gonger, og ein gong vitjar ho også Noreg for å snakke med forskarar og med Mowi. Morton er ikkje ein sint person, merkeleg nok – det som driv henne, er lyse kjensler, ikkje mørke. Samstundes er ho litt forvirra over at dei tilsynelatande miljømedvitne menneska ho ser i Oslo og Bergens gater, lar dei vakre og verdsberømte norske fjordane bli utsette for statleg sanksjonert miljøkriminalitet. Av norske vitskapsfolk få ho høyre at Noreg i praksis har ofra villaksen og fjordmiljøa, og at det kjem til å bli konsekvensen i Canada.

Har vi verkeleg teke denne avgjerda? Har vi med opne auge ofra miljøet i fjordane på eit tidspunkt i historia der vi er rikare enn nokon gong tidlegare, og der toppforskarar snakkar om at vi er inne i ei sjette global masseutrydding av jordas artsmangfald? Eg vil ikkje tru så vondt om nokon.

Oppdrettskonserna er rett nok ikkje berre norske. Nokre av dei er børsnoterte konsern, overnasjonale som kapitalen sjølv. Cermaq er eigd av Mitsubishi, og Mowi er kontrollert av kyprioten og skatteflyktningen John Fredriksen. Men hovudkvartera ligg i Noreg. Som nasjon er vi vel medskuldig i miljøvandalismen som dei «norske» oppdrettskonserna står bak, heime og andre plassar i verda?

Norske ambassadar er òg lakseambassadar, der lakseseljarar frå Noregs sjømatråd har eigne kontor og diplomatpass. Dei har også klare omfattande beredskapsplanar for å møte «dårleg PR». Vi sender også dei kongelege og parlamentarikarar rundt i verda for selje dette produktet, også til stader der dei blir møtte av sinte demonstrantar, slik kongeparet blei då dei var i Chile i 2019. Der har folk tidlegare opplevd økokollaps på grunn av oppdrett.

Oppdrettskonserna brukar Noreg som merkevare med full politisk støtte. Dette har store kostnader for «merkevaren» Noreg.

I fleire stammeområde, inkludert i Mortons heimområde Broughton, er oppdrett no i ferd med å bli utfasa. Det same har skjedd på andre sida av grensa, i den amerikanske delstaten Washington.

Då den canadiske statsministeren Justin Trudeau i valkampen i 2019 sa at han ville forby lakseoppdrett i opne merdar innan 2025, var det nesten for godt til å vere sant. Dåverande Mowi-sjef Alf-Helge Aarskog gjekk då ut og sa at Trudeau kom til å endre syn. Og etter at sigeren var sikra, innsette statsministeren ein ny fiskeriminister, og slik ho såg det, handla dødlina i 2025 om å kome med ein plan om å utfase oppdrett i opne merdar.

Alexandra Morton får meg til å tenkje på amerikanaren Rachel Carson (1907–1964). Også ho var eigentleg marinbiolog og skrev fleire flotte bøker om havet. Men Carson blei verdskjend med Den tause våren (1962), som gjorde folk merksame på korleis syntetiske kjemikaliar mot ugras òg tek livet av insekt og fuglar og skadar menneske.

Eg veit ikkje om Mortons bok kan gjere noko liknande med vårt syn på lakseoppdrett i opne merdar. Men boka hennar er full av vitskap, integritet og kjærleik til levande natur, og ho kjem til å bety mykje for folk som kjempar liknande kampar over heile verda, inkludert i Noreg.

Morten A. Strøksnes er journalist og forfattar og fast skribent i Dag og Tid.