Vi blir dagleg minte om at Russland har gått til ein brutal invasjon og fører ein krig utanfor alt som heiter folkerett. Eg er vel ikkje den einaste som slår på Dagsnytt kvar morgon i ei blanding av otte og håp: Kan noko tyda på at dette endar snart? Men det er lite nytt, og svært lite godt nytt frå austfronten.

Ein strategi er å halda kvardagen i gang; insistera på kvardagens oppgåver, ikkje la krigarane vinna over tankane også. Men det er ein tvitydig måte å greia seg på. For krigen fører med seg umerkelege og farlege endringar.

Vi har sett korleis det totalitære Russland strammar grepet der dei kan. Politisk ukorrekte ordval er nok til straff, open kritikk er direkte livsfarleg. Og dei freistar å spreie tankekontrollen til naboland og allierte; og modige menneske protesterer.

Vi reagerer på dette med avsky, men kanskje også med ein slags argumentativ triumf: No kan alle sjå kva slags styre dette er, og kva slags politikar Putin er, der han reiser på eiga jernbanelinje mellom bunkeren sin og dei få romma han framleis torer å syna seg i. Den skrekken han brukar for å styra andre, har slått inn i hola hans, og snart er han like isolert som Stalin i sine siste veker.

Andre tankemønster

Men krig er etter sitt vesen totalitært, og dei vestlege samfunna kan også bli freista til å la krigens store sak leggja andre viktige saker i mørke. Det er lettast å sjå i sjølve debatten om krigen. Medan den ytringsliberale ideen er at det opne ordskiftet alltid er best, fordi også feilvurderingar på lengre sikt vil gagna sanninga, ser vi heilt andre tankemønster no.

Kaj Skagen skreiv innsiktsfullt om dette etter debatten om Rødts syn på våpenhjelp til Ukraina. I den saka vart det klart at det å formulera sjølv ein moderat skepsis til våpenhjelp – frå eit parti som ikkje har praktisk innverknad på utanrikspolitikken – vart oppfatta som støtte til Russland. Då har ei slags militærtaktisk vurdering overteke for ytringsfridommen. Det å problematisera den offisielle politikken er i seg sjølv utanfor demokratisk skikk og nærmar seg sviket. Men dette forsøket på å jaga folk ut av debatten liknar meir på russisk presseskikk enn på ytringsfridom.

Energipolitikk

Men verknadane av krigen slår inn også på andre måtar. Krigsrealitetane er grufulle bortanfor alle proporsjonar. Dei er politikkens første faktum. Men dette faktumet kan då brukast taktisk i forhold til andre saker.

Dette ser vi i energipolitikken. I heile etterkrigstida har det vore ei spenning mellom utbygging og naturvern. Fosen-saka set dette på spissen på grunn av urfolksrettane. Men forholdet mellom utbygging og vern har heile tida vore diskutert. Erkjenninga av at urørt natur både er truga på global basis og at dette trugsmålet går inn i økologisk katastrofe-scenarioa, la grunnen for ein forsiktig optimisme på miljøsida.

Vern av natur har no dekning i FN-systemet, og miljøministeren, eller kva vi skal kalle han, har meldt entusiastisk tilbake om framgang i forhandlingane. Den gode Espen Barth Eide sa til og med, då Montrealavtalen endeleg var klar, at han ynskte seg endå sterkare grenser for produksjon av fossilt brensel.

Men krigen gjer sitt stille arbeid. Den same miljøministeren har ingen innvendingar mot at vi byggjer ut nye felt og satsar storstilt på olje og gass. Dei grensene han ville setja på utvinning av fossil brensel, handla berre om måten ein vinn ut olje og gass på. Kan ein gjera det utan fossilt brensel, er det berre å kosta på. At olja og gassen faktisk skal brennast til slutt, og dermed forureina, er ikkje vårt problem, det må andre land ta ansvar for. Slik er miljøprofilen til regjeringspartia.

Og no får dei drahjelp av krigen. Den viktigaste grunnen til at vi må utvinna mest mogeleg olje og gass, og det fort, er at dette er vår innsats i krigen. Slik skal vi berga Europa og hjelpa Ukraina. Det gode med krigen, sett frå dette «miljø»-perspektivet, er at naturvern kan karakteriserast som putinisme. Dersom vi ikkje byggjer ut, og det fort, støttar vi Putin.

Nøkternt forbruk

Det same gjeld energipolitikken generelt. Dei tidlege miljøvernarane argumenterte for å avgrensa uttaket og bruken av energi. Det er ingen grenser for kor mykje energi ein kan bruka; ein kan varma opp bygater og motorvegar for å unngå is og snø, ein kan dyrka bananar på Finnmarksvidda om ein har varme nok.

Men desse gamle tullingane – Arne Næss, Sigmund Kvaløy Setreng, Erik Dammann og kva dei no heitte – meinte at vi skulle ha eit nøkternt forbruk. Det var ikkje uttaket som skulle opp, det var forbruket som skulle ned. Ikkje slik at folk frys i husa sine, men ein må sjå i augo at ein svært stor del av fritidslivet i bil og båt er heilt unødvendig forbruk. Og dei argumenterte for enkle gleder, med fotturar og overnatting på straumlause hytter.

Det er lett å fnysa av dette. Men no treng ein ikkje lenger gjera det. Ein kan visa til krigen. Krigen har vist at energiproduksjonen må aukast nærast i det uendelege. Ikkje berre skal vi erstatta russisk gass, men vi skal også produsera bitcoin i Vaksdal og TikTok på Hamar. Vi skal produsera bilbatteri og annan kraftkrevjande industri. Vi vil ikkje ha snakk om naturvern og miljø no. Diskusjonen er utsett inntil vidare.

Krigen som gjeld

Og den viktigaste av alle saker – korleis ein skal arbeida for å unngå krig – er også utsett. Trass i at vi no får demonstrert krigens demoni kvar dag, er svaret militært, og langsiktig arbeid for å byggja ned konfliktar blir sett på med overberande forakt. For no er det krigen som gjeld.

Krigen har slått inn i tankemåten. Overvaking og tryggingstenester må få frie hender, som dei hadde på femtitalet. Folk som snakkar om fred, må isolerast og uskadeleggjerast. For diskusjonen er utsett inntil vidare.

Men nettopp som frie, vestlege demokrati må vi halda oppe diskusjonen, ikkje stengja ned debatten, også i tider der handlingstvangen er sterk, og støtta til den okkuperte staten må stå fast.

Jan Inge Sørbø er professor ved Høgskulen i Volda og fast skribent i Dag og Tid.