Flaumkatastrofen i Libya slår mot oss frå media, i den grad katastrofen får plass mellom dei norske habilitetsskandalane. Ekstrem nedbør skapte for stort press på demningar, og då dei brast, utsletta vatnet fleire bydelar på nokre minutt.

I skrivande stund er meir enn 20.000 døde, og tala er både usikre og aukande. Det er stor fare for utbrot av sjukdom. Diskusjonen om årsakene er i gang. Ein talsmann for det hardt prøvde rettsvesenet i Libya uttaler at dei som er skuldige i dette, skal finnast og straffast.

Skamfór infrastruktur

Det var norske kampfly som bomba Libya i 2011, og som skamfór infrastrukturen der, på oppdrag av Nato. Dei hadde skaffa seg eit FN-mandat, men kritikarane seier at dei gjekk langt utover dette. Dei skulle verna sivilbefolkninga, etter at det kom påstandar om massakrar, som seinare er dregne i tvil.

FN-mandatet omfatta ikkje å fremja systemskifte. Men det blei systemskifte; Muammar al-Gaddafi var fanga og drepen, og det harde regimet hans vart erstatta av ein borgarkrigsaktig tilstand, med to regjeringar i to ulike byar. Ulike væpna grupper står mot kvarandre, og den øydelagde infrastrukturen er på ingen måte ført tilbake til nivået før bombinga.

«Human intervensjon»

I det første tiåret på 2000-talet nydefinerte Nato si rolle. Dei to første bokstavane i namnet, som viser til nordatlantisk, gjaldt ikkje lenger. Nato vart no USAs globale reiskap og kunne i staden kalla seg USAs globale allianse. Men i staden for å justera namnet fann dei opp omgrepet «human intervensjon» som skulle erstatta det gamle krigsomgrepet. Det var store demonstrasjonar i Europa mot det såkalla nye Nato, og alliansen mot det var brei. Mellom andre uttrykte Kåre Willoch ein varsam kritikk, han var avgjort tilhengar av det tradisjonelle Nato, men stilte seg spørjande til den nye rolla.

Dette var i den arabiske vårens tid. Optimismen rådde: No skulle dei arabiske statane blir moderne demokrati, og dei gamle diktatura fall eitt etter eitt. Men demokratiaspektet i våren varte ikkje lenge. Dei islamistiske gruppene kom fort på banen, og særleg i statar der USA og Nato var aktive, vart den islamistiske motstanden sterk. IS etablerte seg i Irak og Syria og fekk ei kortvarig rolle også i Libya. Seinare kasta Taliban ut dei vestlege frigjerarane og innførte eit av verdas verste diktatur, som i realiteten held halve befolkninga i husarrest.

«Fylgde mandatet»

Når ein ser konsekvensane av desse humane intervensjonane, skulle ein tru at det var mogeleg å formulera ein sjølvkritikk hos dei som var med på dette. I tilfellet Libya gjaldt det statsminister Jens Stoltenberg og utanriksminister Jonas Gahr Støre. Det vart også sett ned eit utval, leia av tidlegare høgreleiar og utanriksminister Jan Petersen, som skulle vurdera den norske innsatsen i Libya.

Utvalet leverte rapporten sin i 2018, og dei godkjende det norske bidraget på alle punkt. Noreg hadde fylgt mandatet til Nato og FN, det var ingenting å utsetja på dei. På spørsmål om ikkje dei faktiske konsekvensane var dårlege, svara Petersen at mandatet for vurderinga ikkje var å sjå på konsekvensane, men å sjå etter at dei hadde fylgt mandatet.

Etter lanseringa av evalueringa sa Jens Stoltenberg til NRK at avgjerda om å intervenera var rett, og at han ville gjort det same igjen (14. september 2018). Då var han på plass i Nato. Om han hadde vonde draumar om kva folk i Libya faktisk har gått gjennom, både under dei 600 bombetokta og i tida etter at landet vart ein oppløyst stat, så spela det inga rolle for hans offentlege standpunkt.

Ufattelege tapstal

Men no melder Libya seg på ny. Demningane som brast etter ekstremnedbøren, har ikkje vore skikkeleg vedlikehaldne sidan årevis før Gaddafis fall, og slikt vedlikehald vart uråd etter den «humane intervensjonen». (Stoltenberg la i 2018 særleg vekt på at det aldri var tale om ein krig – det var så å seia berre ein militær spesialaksjon.)

Øydeleggingane er massive, tapstala ufattelege. Årsakene er nok samansette, i den forstand at katastrofen var utløyst av ekstrem nedbør, som er heilt uvanleg i denne delen av verda. Men det var ikkje ein rein naturkatastrofe i noko tilfelle. Krig er ikkje natur, det er valde menneskelege handlingar, enten ein no kallar det humane intervensjonar eller spesialoperasjonar.

Og det ekstreme vêret, som har synt seg i så å seia alle delar av verda denne sommaren, er heller ikkje uavhengig av menneskelege handlingar. Klimaendringane er menneskeskapte, og Libya har utmerkt seg med særleg skiten oljeproduksjon. Men også her har oljenasjonen Noreg eit ansvar – ved å insistera på å halda fram produksjonen av fossilt brensel. Vi kamuflerer problema med dette ved å bokføra utsleppa hos kjøparane og ikkje hos seljarane.

Den aktuelle situasjonen, med Russlands åtak på Ukraina, har gjort det vanskeleg å formulera nokon slags kritikk av våre eigne og våre allierte sine handlingar. Men det er ikkje formuleringa av slik kritikk som trugar Nato og dei demokratiske ideala. Det er forteiinga av våre eigne misgjerningar og feilvurderingar. Når ein held store brotsverk unna gransking og juridisk vurdering på vestleg side, svekkjer ein den moralske posisjonen sin, og ein blir meir og meir lik den motparten ein tek avstand frå.

Den norske regjeringa har løyvd 25 millionar til hjelpearbeid i Libya. Det er godt. Men det betaler på ingen måte den moralske gjelda vi står i, til det landet vi var med på å øydeleggja.

Jan Inge Sørbø er professor ved Høgskulen i Volda og fast skribent i Dag og Tid.