Hundrevis av russiske bomber blir sleppte over ukrainske byar og landsbyar kvar einaste dag, og dei er ikkje lenger sette på som nyhende. Det er ein dagleg «normalitet», nett som ei mengd daglege eksplosjonar frå russiske missil og dronar.

«Bomba» som eksploderte 21. september, var heimleg og meir som ei «informasjonsbombe». Men «trykkbølgja» frå henne byrjar spreie seg i det ukrainske samfunnet, som er slite, radikalisert og luta lei av krigen.

Den 21. september kom ein kjend offentleg aktivist, bloggar og grunnleggjar av litteraturfestivalen Vydelka Fest, Sergij Gnezdilov, med ei kunngjering. Han annonserte at etter fem års teneste i det ukrainske militæret, med mange månader ved frontlina, «forlét han den militære eininga si utan løyve og avslutta militærtenesta si». Med reine ord: Han deserterte offentleg frå det ukrainske militæret.

Han gjorde dette offentleg for å reise ein open debatt om reglane for mobilisering og demobilisering, som i dag ikkje eksisterer.

Den aktive delen av det ukrainske samfunnet vart splitta i to leirar av denne utsegna: dei som støtta Gnezdilov, og dei som stempla han som provokatør og forrædar. Men det må seiast at sjølv den negative reaksjonen på det han gjorde, ikkje var særskilt aggressiv og høgrøysta. For saka om mobilisering og demobilisering er pinsam for kvar einaste meinig i det ukrainske militæret.

Sjølv tok Sergij Gnezdilov studiefri frå universitetet i Lviv i 2019, der han studerte journalistikk, for å gå frivillig inn i militæret og ta del i forsvaret av det ukrainske sjølvstendet. Han gjorde teneste på dei verste stadene i krigen – i Pesky nær Donetsk og i Bakhmut. Men etter fem års teneste og krig braut han saman, som det heiter. Han kunngjorde avgjerda si om på eiga hand å avslutte militærtenesta si i ein diskusjon på Idé-festivalen.

«Styresmaktene finn på ting som har med rekruttering å gjere, økonomisk utveljing, skjema og svake mobiliseringslover, medan dei utslitne og desperate infanterisoldatane leitar etter grunnar til å halde frontlinene dei har ansvaret for», sa han. «Styresmaktene har bestemt seg for å trekkje seg frå denne saka, og verdfull tid er tapt.»

«Det er ikkje nasjonen som dreg til fronten, men taparane, dei som vart tekne av militære tenestemenn som driv med innrullering. No skryter friske muskelmenn i treningsstudio til kvarandre om kor mykje (pengar) og til kven dei har betalt for å kome seg unna det som ikkje er ‘deira krig’. Vi treng sterke tiltak og likskap mellom borgarane ikkje berre når det gjeld rettar, men òg ansvar. Vi tapar territorium og kostbar tid på grunn av den kriminelle handlingsløysa til styresmaktene.»

Orda hans vekte ikkje bitter fordøming i det ukrainske samfunnet, for dei peikar mot sanninga om den verkelege situasjonen i Ukraina.

For eit år sidan trudde ukrainarane at fulle restaurantar i Kyiv og Lviv, at folk levde livet sitt «fullt ut» trass i eksplosjonane frå missil og dronar, var prov på at samfunnet ikkje hadde gjeve etter for panikk og med stort mot heldt fram med å leve som før krigen, utan omsyn til farane. At nattklubbane er opne, at menn får trimma skjegget i barbersalongar, og at unge atletar trenar i treningsstudio, får nå mange til å reagere på motsett vis – med harme og tvil om at det finst rettferdig mobilisering.

I Kyiv er det slik at militære innrulleringsfolk ikkje stoggar forbipasserande på gata. Dei sjekkar heller ikkje dei militære ID-korta som den nye ukrainske lova krev at alle menn mellom 18 og 60 skal bere på seg. Men dette skjer i andre byar og landsbyar, og til og med midt på landevegen, der kva bil som helst kan bli stogga for ein sjekk av slike dokument på førar og passasjerar.

Det audmjukande omgrepet «bussifisering» har dukka opp. Ordet viser til at menn blir stogga med makt på gata og plasserte i ein minibuss, som fraktar dei til eit mobiliseringssenter. Derifrå går det berre éin veg – til eit militært treningsanlegg. Dette ordet blir alt brukt av folkevalde i parlamentet, sjølv om ordet i seg sjølv er krenkande for både representantar for militæret og offera for denne jakta på folk.

Representantar for dei militære registrerings- og innrulleringskontora som står for mobilisering, blir oppfatta av mange ukrainarar som fiendar, som inngrodd korrupte folk i dei bakre tenestene. Ulikt soldatar og offiserar som er ved fronten eller nær han, blir representantar for innrulleringstenestene behandla utan respekt, og stundom beint fram med fiendskap.

I dei seinaste månadene har det vore mange hendingar med innrulleringsfolk i samband med dokumentkontroll på gata eller «bussifisering». Mange av dei har vore utsette for åtak, nokre har opplevd at det er blitt sett fyr på bilen deira, eller dei har motteke trugsmål. Som eit resultat har registrerings- og innrulleringsfolk fått rett til å bere våpen og skyte for å drepe om det er fare for eige liv.

Regjeringa har freista betre biletet av folk frå registrerings- og innrulleringskontora etter fleire høgt profilerte korrupsjonsskandalar. Nokre vart sende som krigsveteranar frå fronten for å halde fram i teneste etter å ha kome seg etter alvorlege skadar. Metodane og teknikkane for mobilisering er likevel dei same, og «bussifisering» er ikkje erstatta av noko som er mindre audmjukande. Difor har heller ikkje samfunnet si haldning til innrulleringsverksemda endra seg.

Ein kjend advokat og meinig i det ukrainske militæret, Masi Nayem, tok del i diskusjonen med Sergij Gnezdilov.

«Først og fremst er det umoralsk i høve til dei som døydde og vart skadde», sa han til den «offentlege desertøren». «Dei gav ikkje liv og helse for at frontlina skulle bli overgjeven til fienden. Det er òg urettferdig overfor våpenbrørne som vart verande på frontlina, i teneste. Det er synd at samfunnet har løyst seg frå ansvaret for krigen, i trua på at donasjonar og Facebook-meldingar er nok!»

Masi Nayem vedgjekk likevel at fråværet av reglar for demobilisering er eit faktum som irriterer delar av samfunnet.

Andre meiningsmotstandarar skulda Sergij Gnezdilov for at det er folk som han som får talet på desertørar til å auke. No er det alt 80.000 av dei. Men dette talet er diskutabelt. Mest truleg kom det til ved å multiplisere reelle data med kjensler.

Når alt kjem til alt, vart berre 1577 vernepliktige dømde for desertering i Ukraina i heile 2023.

Det får vere som det vil, men denne diskusjonen blir følgd av hundretusenvis av soldatar ved fronten og millionar av ukrainarar i baktroppen. Sergij Gnezdilov veit at han braut lovene, og at ulovleg fråvær frå ei eining er desertering. Det kan gje frå fem til tolv år i fengsel. Det verkar som han er klar for dette.

Den 23. september kunngjorde riksadvokaten opning av ei kriminalsak på grunn av utsegna til Sergij Gnezdilov om hans eiga avgjerd om å avslutte militærtenesta si. Så langt har ikkje riksadvokatkontoret freista arrestere han, men det har vore freistnader på å «snakke med han».

Det er klart at styresmaktene ventar på at diskusjonen Gnezdilov starta, skal døy av seg sjølv. Å setje han i fengsel no ville gje denne historia enda meir merksemd. Korkje forsvarsdepartementet eller presidentkontoret vil at saka skal skape meir bråk.

Samstundes har det vore gravferd for den 39 år gamle veteranen frå den russisk-ukrainske krigen, Oleg Latysjev, i den gamle byen Ostrog. Denne gravferda var òg årsak til ein skandale fordi ho gjekk føre seg utan militære æresteikn, utan soldatar til stades og utan skot mot himmelen med Kalashnikov-gevær.

Oleg Latysjev tok del i militære operasjonar i Donbas i 2014–2015. Da fullskalakrigen som Russland starta mot Ukraina, tok til, vart han innkalla igjen. Han var med i kampar om Butsja, i Sumy-regionen og i Bakhmut, der han vart alvorleg såra. Etter åtte månader på sjukehus vende han heim til Ostrog, der han døydde på grunn av skadane, til liks med broren Taras, som døydde av skadar for eit år sidan.

Det synte seg at den offisielle statusen til Oleg Latysjev var desertør, ettersom han hadde forlate eininga si utan løyve. Det var fordi han reiste rett heim etter det siste sjukehusopphaldet, utan å dra attende til den militære avdelinga si for å gjere unna det byråkratiske papirarbeidet. Nettopp dette var årsaka til at han vart plassert på lista over desertørar av si eiga avdeling.

Resultatet vart at gravferda hans gjekk føre seg utan militær heider, noko som vekte raseri blant alle som kjende han og slost med han ved fronten. Kan hende omfattar talet 80.000 av dei soldatane som, etter å ha vore månader på sjukehus på grunn av skadane sine, ikkje hadde og ikkje har styrken som skal til for å returnere til dei militære einingane sine for å søkje om demobilisering på grunn av dårleg helse?

Den 20. august i år vedtok det ukrainske parlamentet ei lov som fritok soldatar frå straff for desertering i tilfelle der det skjedde for første gong, dersom soldaten bestemde seg for å vende attende til den militære eininga si før dommen var forkynt, og dersom sjefen i den militære eininga gav retten skriftleg samtykke til at soldaten kunne returnere til teneste.

Før det, i april i år, vedtok parlamentet ei lov om mobilisering. Opphavleg hadde denne lova ein paragraf om demobilisering etter 36 månader med militær teneste. Denne paragrafen vart fjerna frå lova etter oppmoding frå forsvarsminister Umerov og øvstkommanderande over dei ukrainske væpna styrkane, general Syrskyj.

Som svar på sinnet blant soldatar i april vart dei lova ei eiga lov om demobilisering. Til i dag finst det ikkje offisielt ei slik lov.

Andrej Kurkov

Omsett av Lass H. Takle