To gonger om dagen går eit gamalt, lite tog med to vogner mellom den slovakiske byen Kosice og den ukrainske byen Mukasjevo. Til vanleg må ein kjøpe billettar til dette toget på førehand, ettersom det tek berre hundre passasjerar og det alltid er fleire enn det som vil ha billettar.

Så godt som alle passasjerane på denne ruta er ukrainarar. Slovakar som bur nær Ukraina, vil heller reise med lokale elektriske tog, som er mykje meir moderne og komfortable enn dette. Men dei elektriske toga går ikkje eingong til den ukrainske grensestasjonen Tsjop. Målet deira er byen Čorna nad Tisou, den siste slovakiske byen før den slovakisk-ukrainske grensa.

Eg vart overraska over at toget frå Kosice til ukrainske Transkarpatia var berre halvfullt denne gongen. Det var litt uvanleg, men det var ikkje det som overraska meg mest.

Medan eg stod på perrongen og venta på toget, la eg merke til eit velkledd ukrainsk par midt i trettiåra. Kvinna gret og klemde mannen. Dei verka nervøse og diskuterte noko.

Han må vere på veg til Ukraina for å blir innrullert og dra til fronten, tenkte eg.

Sidan 18. mai har ei ny lov om mobilisering vore gjeldande i Ukraina. Ifølgje lova er det slik at alle menn i vernepliktig alder som bur i utlandet, må vende attende til Ukraina og melde seg ved eit kontor for registrering og innrullering. Oftast må dei deretter til helsesjekk og så til militæret.

Da toget tok til å gå, gjekk biletet eg hadde danna meg av paret, i knas. Mannen vart ståande på plattforma, medan kvinna sette seg ned rett mot meg, og gret framleis.

Eg freista skjøne kva som var føremålet med turen hennar. Kan hende skulle ho besøkje slektningar. Kan hende bad han henne om å ta med seg nokre av dokumenta hans frå Ukraina. Men det er godt truleg at ho var på veg attende til Kharkiv eller Kyiv etter eit besøk hos kjærasten – eller var det mannen hennar? – som på eitt eller anna vis hadde klart å forlate Ukraina og ikkje såg ut til å ha planar om å dra attende til heimlandet.

Om lag ein million ukrainske menn har alt forlate landet sidan krigen tok til. Mange menn hadde drege sin veg tidlegare og har budd lenge utanfor Ukraina. Mobiliseringslova tvingar dei alle til å vende attende til Ukraina, men det store fleirtalet aktar ikkje å gjere det. Det fører til at dei alle før eller seinare vil vere utan dokument som viser at dei er ukrainske statsborgarar.

Dersom dei har ny statsborgarskap i landet dei bur i, blir dei ganske enkelt utanlandske personar. Om dei ikkje har nytt pass i det nye landet, blir situasjonen meir dramatisk. Men når alt kjem til alt, vil ingen sparke dei ut av landet dei fullt lovleg slo seg ned i for å bu og arbeide der.

Slik det no er, vil dei ikkje kunne dra attende til Ukraina etter krigen. Men dersom dei gjer det med ukrainske dokument som har gått ut, vil dei sannsynlegvis bli tiltalte for å ha lura seg unna militærteneste og, truleg, få ei fengselsstraff.

Dei ukrainarane som nektar mobilisering, får alt no fengselsstraff på mellom tre og fem år. Hryhorij Sirets, som bur i Ljubesjivskyj-distriktet i Volyn-regionen, vart nyleg dømd til tre år i fengsel. Han nekta å gå inn i militæret fordi han hadde omsorga for den sjuke svigermor si. I den same Volyn-regionen dømde retten i Kivertsi ein 21 år gamal lokal innbyggjar til tre og eit halvt år i fengsel fordi han ikkje møtte opp etter å ha blitt innkalla til militærteneste. Retten tok denne avgjerda før den nye mobiliseringslova, som senka alderen på dei som kan bli mobiliserte, frå 27 til 25 år. Men absolutt ikkje 21 år!

Den obligatoriske verneplikta, som ukrainske menn til vanleg fullførte mellom 18 og 27 års alder, har vore sett på vent etter at krigen starta. 21-åringen frå Kivertsi skulle altså ikkje blitt rekruttert til militæret, og skulle ikkje blitt dømd for å unnvike mobilisering. Forsvararane hans vil utan tvil anke, men kven veit når denne anken blir handsama? Det ukrainske rettsstellet har lidd under ein katastrofal mangel på dommarar i mange år. Nett no manglar det nesten 2500 dommarar. Det finst domstolar som ikkje fungerer i det heile, og andre der to dommarar freistar gjere arbeidet til 24.

Til no har om lag 8000 saker om desertering og over 10.000 saker om uautorisert «manglande oppmøte til militærtenesta» kome i tillegg til dei titusenvis av kriminelle og administrative saker som ikkje har vore oppe i retten på grunn av mangelen på personell.

18.000 soldatar svarer til to eller tre divisjonar – ein monaleg militær styrke. Å sende dei alle i fengsel ville berre svekkje fronten. Det er dette som har fått det ukrainske parlamentet til å gjere framlegg om ei ny lov. Denne lova gjer at dei meinige soldatane som har desertert eller gjort noko anna gale for første gong, slepp å straffast som kriminelle. I staden må dei frivillig dra attende til militæreininga si og halde fram med tenesta. Dette gjeld likevel berre dersom kommanderande offiser godtek å ta imot soldaten.

Denne lova løyser to problem på ein gong: Ho gjer at det ukrainske rettsstellet slepp titusenvis av nye kriminalsaker, og aukar talet på tilgjengelege soldatar ved fronten. Men ho omfattar ikkje dei ukrainske innrullerte som freistar forlate Ukraina på ulovleg vis kvar dag. Men sjølv utan denne lova blir dei som er tekne av grensevakter, straks sende til militær registrerings- og innrulleringskontor og til den militære helsekontrollen, der dei til vanleg blir funne skikka til teneste og sende til militæret.

Faktisk er det slik at ein freistnad på å forlate landet ulovleg enno ikkje er eit kriminelt brotsverk, slik det var i Sovjetunionen. Det er eit «administrativt brot», som kvalifiserer til ei bot.

Det juridiske paradokset er at dei fleste som freistar å forlate landet, gjer det nettopp for å «unnvike» militærteneste. Den første «unnvikinga» blir straffa med ei bot og blir med andre ord sett på som eit administrativt brot. Men den andre og følgjande tilfelle av flukt er eit kriminelt brotsverk som blir straffa med fengsel.

Dersom vi ser for oss eit scenario der alle menn i vernepliktig alder som var i utlandet under krigen, bestemde seg for å vende attende til Ukraina etter krigen, ville rettssystemet i Ukraina bryte saman. Eg vil likevel tru at til den tid vil parlamentet ha vedteke ei lov om amnesti for dei som har lurt seg unna militærteneste: både for dei som har kome seg unna krigen inne i Ukraina, og dei som gøymde seg for mobilisering i utlandet. Elles vil Ukraina mangle folk til å byggje opp att landet og skape eit normalt samfunnsliv igjen.

Men så lenge krigen held fram, vil problemet med flukt frå militærteneste finnast, og bli meir og meir påtrengjande.

Ved grensene mellom Ukraina og Romania, Moldova, Slovakia, Ungarn og Polen er det stadig samanstøytar mellom grensevakter og ukrainarar som freistar å flykte frå krigen. Dette er ikkje noko nytt, men samanstøytane blir stadig meir valdelege – og folk på begge sider har alt blitt drepne og skadde.

Å krysse grensa til fots eller ved å svømme over grenseelva Tisza, der titals «innrulleringsflyktningar» alt har drukna på grunn av den sterke straumen, blir etter kvart vanskelegare og meir risikabelt.

Dei «stillferdige» freistnadene på å kome seg vekk frå landet blir erstatta av måtar som inneber skyting og gøyande grensehundar.

Natta mellom førre sundag og måndag gjekk «krigen» på dei vestlege grensene til Ukraina inn i ein ny og farlegare fase. Da køyrde ein lastebil med presenning over lasteplanet og registreringsskilt frå forsvarsdepartementet over grensa til Ungarn. Bilen vart funnen tom på eit ungarsk jorde om morgonen. Kort tid etterpå, i nærleiken av den ungarske byen Barabas, vart 32 ukrainske menn som hadde tatt seg over til EU i ein lastebil, arresterte av ungarsk politi.

Køyretøyet hadde ingen ting med forsvarsdepartementet å gjere. Det var måla i militære fargar og gjeve falske registreringsskilt for ikkje å vekkje oppsikt blant dei ukrainske grensevaktene. Den planlagde flukta frå Ukraina vart ein suksess. Ungarn vil etter ei stund sende attende lastebilen, men mennene vil truleg få flyktningstatus. Dei flykta trass alt frå eit land i krig.

Så, når desse mennene slår seg til i Ungarn eller eit anna EU-land, kjem dei til å be kvinnene og borna om å kome til dei. Konene (om dei ikkje har medisinsk utdanning) og borna vil kunne forlate Ukraina fullt lovleg.

Det kan òg hende at nokon av fluktdeltakarane i lastebilen alt hadde kone og born i Europa. I alle fall vil familiane som har vore delte av krigen og ukrainsk lovgjeving, kome saman att. Ein eller annan gong vil desse familiane bli nøydde til å hente noko frå den ukrainske heimen sin eller besøkje ein eldre slektning.

Da vil mannen sende kona til Ukraina, og begge vil stå gråtande på jernbanestasjonen. Ho fordi å skiljast i krigstid alltid gjer vondt. Han fordi han kan hende aldri vil kunne dra fritt attende til fødelandet Ukraina.

Andrej Kurkov

Omsett av Lasse H. Takle