Statsbudsjett

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Ting kan, som det heiter, tyda på at Trygve Slagsvold Vedum vert ein litt annleis finansminister enn Siv Jensen var. Ja, ting kan til og med tyda på at Jonas Gahr Støre vert ein litt annleis statsminister enn Erna Solberg var. Nei, vi snakkar ikkje om politikk generelt, men om finanspolitikk. Finanspolitikk i stort er å styra statsbudsjetta på basis av stoda i den generelle økonomien.

Dette er ein arv etter den store økonomen John Maynard Keynes, skaparen av moderne makro- og samfunnsøkonomi. Ja, han laga ei rekkje nye omgrep og styringsparameter som er i bruk den dag i dag, men den mest kjende og no banale innsikta han etterlét seg, var at når den generelle økonomien går godt, skal ei regjeringa nytta mindre pengar for slik å hindre overoppheting. Når økonomien derimot går dårleg, skal regjeringar føra meir pengar inn i økonomien, for slik å hindra at økonomiske ressursar, som i alle hovudsak er arbeidskraft, vert ståande ubrukte.

Slik er det

Dette er den grove styringsreiskapen norske finansministrar med varierande suksess og varierande støtte frå varierande statsministar har nytta sidan krigen. Soga kjem nok til å seia at korkje Erna Solberg eller Siv Jensen var særmerkt gode i den vanskelege delen av Keynes’ regelverk: å halda att i gode tider. Det vert rett nok motsvara av at dei var eksepsjonelt gode til å nytta pengar når norske økonomi gjekk litt dårleg.

Som vi veit, er det om hausten statsbudsjett vert ferdigskrivne og lagde fram. Hausten 2013 og hausten 2021 er forunderleg like om vi ser på norsk økonomi. Det tek, som vi no har oppdaga, mykje lengre tid å koma seg ut av ei finanskrise enn ei koronakrise, men hausten 2013 var finanskrisa over. Arbeidsløysa var igjen låg, oljeprisen høg, konsumet endå høgre, og leverandørindustrien gjekk godt.

Hausten 2021 er arbeidsløysa nær rekordlåg, arbeidsdeltatinga høg, og konsumet har teke laust. Og ikkje minst oljeprisen, om vi inkluderer gassen, gjer at Noreg har eit høgre overskot på handels- og driftsbalansen med utlandet enn nokon gong før i norsk soge.

Klassiske døme

Både hausten 2013 og hausten 2021 er klassiske døme på at ei regjering bør halda att på pengebruken det komande året. Nei, ingen norske regjeringar har vore gode til å halda att på pengebruken etter at Oljefondet verkeleg byrja å veksa etter finanskrisa, men både regjeringa Stoltenberg og regjeringa Solberg, då dei la fram sine siste statsbudsjett, var litt mindre ekspansive enn handlingsregelen gav opning for.

Det er to måtar å tolka slike meir eller mindre stramme budsjett på: som fornuftig finanspolitikk eller som snubletrådar. Om ei ny regjering, når dei legg fram tilleggsproporsjonen om endringar i statsbudsjettet, aukar pengebruken, kan den nye opposisjonen seia at regjeringa er økonomisk uansvarleg. Om den nye regjeringa ikkje aukar pengebruken, vel, då har opposisjonen tapt det våpenet.

Kva gjorde Siv Jensen? Og her lyt vi hugsa at Oljefondet var mykje mindre då Siv Jensen tok over 2013. Då var Oljefondet midt på året 5000 milliardar kroner. I år var det på 11.700 milliardar på same dato. Jensen tydde til eit prokuratorknep. Samanlikna med budsjettet som Stoltenberg II og Sigbjørn Johnsen la fram hausten 2013, auka ho pengebruken med 4 milliardar kroner. Stort sett alt gjekk til skattelette. Ho sa at det kunne ho gjera av di Oljefondet hadde gått opp i verdi i tredje kvartal. Få vil seia at det er god finanspolitikk å styra etter tilfeldig svingingar kvartal for kvartal.

Ny tradisjon

Regjeringa Solberg innførte i tillegg ein ny tradisjon i norsk statsskikk. Ho nytta reviderte statsbudsjett nær konsekvent til å auka pengebruken og finna nye gode føremål. Men så, i haust, skifta regjeringa Solberg ham. Ho la fram eit statsbudsjett for 2022 som kutta pengebruken med nesten 113 milliardar samanlikna med i år, og gav ein kraftig såkalla redusert budsjettimpuls.

Ja, dette var sjølvsagt heilt naturleg og rett, etter den store pengebruken under koronaen, men dei nytta ikkje eingong heile handlingsrommet som handlingsregelen gjev, at ein kan taka ut 3 prosent av Oljefondet. Dei nytta «berre» 2,6 prosent. Sagt på ein annan måte: Her kunne Støre og Vedum ha gjort som Solberg og Jensen gjorde då dei tok over: Dei kunne ha nytta meir pengar enn forgjengaren hadde føreslege i budsjettframlegget sitt.

No kan det seiast at Jan Tore Sanners framlegg truleg burde ha vore strammare, sett i lys av både det store overforbruket under pandemien og kor godt norsk økonomi går. Inflasjonssignala og kapasitetsproblem i norsk økonomi er mange.

Vedum overraska

Det er no så. Poenget her er at Vedum har lagt fram eit budsjettforslag som ikkje nyttar éi ekstra oljekrone samanlikna med det Sanner kom med. Regjeringa legg opp til å taka ut 300 milliardar direkte frå Oljefondet, nett som Sanner føreslo. Og denne ramma, seier Vedum, i motsetnad til det Jensen sa og gjorde, vil han skal liggja fast, også etter tingingar med SV. Om han, når førsumaren kjem, heller ikkje nyttar revidert statsbudsjett til auka utgifter og nye tiltak, lyt vi seia at norsk statsskikk og finanspolitikk er attende på meir kjende spor.

Lukkast Vedum og Støre her, har dei altså fråteke opposisjonen og særleg Høgre eit potent våpen: å kunne skulda den nye regjeringa for å føra ei uansvarleg finanspolitikk – det tradisjonelt sett sterkaste våpenet i arsenalet til Høgre. Den setninga Vedum likevel, får vi tru, har hatt størst glede av å få inn i sitt framlegg til nytt statsbudsjett, er nok denne: «Fra 2013 til 2019 økte offentlige utgifters andel av BNP fra 56,4 pst. til 59,9 pst.» Til og med før covid-19 hadde altså Høgre late staten verta mykje større på kostnad av privat sektor.

Tek frå dei rike

Når ein òg veit at Vedum berre har hatt tre og ei halv veke på seg til å laga eit nytt statsbudsjettet, er det i tillegg påtakeleg kor likt budsjettet har vorte det Sp og Ap lovde i Hurdalsplattforma. Ja då, mange mindre grupper har grunn til å vera skuffa, sett i lys av det særleg Vedum lovde i valkampen, men her ser vi på dei større linene og korleis «vanlege» folk kjem ut.

Det største grepet er at det samla skattetrykket på inntektsskatt ikkje går opp, det går ned, og det same gjer avgiftene for «vanlege» folk. Samanlikna med Sanners framlegg går avgiftene ned med 2,3 milliardar, og det altså samstundes som skatt på arbeid vert redusert. Det samla skattetrykket, derimot, går opp med 4,6 milliardar, Det er ikkje til å koma forbi: Dette er eit budsjett som tek frå dei rikaste.

Økonomisk teori

Det er nokså brei semje mellom økonomar om at den meste skadelege skatten er skatt på arbeid. Det er rett nok ein særs naudsynt skatt, sidan den største inntekta i eit samfunn sjølvsagt er arbeidsinntekt. Men eit skattesystem som får folk til å arbeida meir, er eit samfunn som vert rikare.

Det er to grupper, syner mykje empiri, som responderer særleg positivt på skattelette på arbeid: Den fyrste gruppa er dei som tener minst eller står utanfor arbeid. Dei som har lægst inntekt, arbeider meir når dei får meir inn på bankkonto. I tillegg finn folk som ikkje har arbeid frå før, seg lettare lønsarbeid om dei møter låge eller ingen skattar. Regjeringa gjev dei som tener minst eller ikkje har arbeid, ei teneste: Dei aukar innslaget for når du skal betale trygdeavgifta med 25 prosent.

Rike menn

Den andre gruppa som reagere positivt på lægre skattar, er menn med høg lønsinntekt. Det er bra for den samla økonomien. For løn er på mange måtar ein funksjon av produktivitet. Når dei mest produktive arbeider endå meir, vert den samla velstandskaka større. Vedum kompenserer skattelettane for dei som tener minst, ved å taka inn høgre skatt frå dei som har høgst inntekt, men ikkje ved å auka skattane på arbeidsinntekt, nei, nei, men på utbyte.

Ja, vi kan gå så langt som å seia at endringane i skatt på arbeidsinntekt er det vi før rekna som god høgrepolitikk. I praksis får dei aller fleste lønsarbeidarar ein liten nedgang i skatt på lønsinntekt, og dei med lægst inntekt får relativt sett mest. Har du høg gjeld av di du har teke opp store lån for å kjøpa eit stort hus til deg sjølv og familien, kan du trygt ignorera skatteframlegget til Vedum, og det same kvar du har kjøpt huset.

Når vi så i tillegg tek med at regjeringa reduserer elavgifta i vintermånadene, og ikkje aukar bensin- og dieselavgiftene på langt nær så mykje som Sanner la opp til, får mange mest truleg ein betre økonomi enn dei ville ha fått med regjeringa Solbergs budsjettframlegg. Har ein små born i barnehage, får ei til og med lægre utgifter der.

Vinnarane

Dette er altså eit budsjettframlegg som personar med høg utdanning og grei inntekt og som er under 50, typisk slike som bur i større byar, kjem godt ut av. Var det slik det skulle gå med ein finansminister frå Sp? Ikkje eingong dei som tener mellom 1 og 2 millionar og vantar nettoformue, kjem særleg dårleg ut av dette. Gjennomsnittspersonen der får ein auka skatt på lønsinntekt på berre 1900 kroner samanlikna med framlegget til Sanner. Ja, også dei høgtlønte får – om dei har høg gjeld, nyttar mykje straum, køyrer dieselbil og har barn i barnehage – ein betre privatøkonomi enn med budsjettframlegget til Solberg.

Ein skal vera nokså ideologisk innstilt i hovudet om ein hevdar at dette skatteopplegget fører til mindre arbeidsinnsats i den norske folkesetnaden. Det måtte i tilfelle vere av di folk får betre råd og dimed tek seg meir fri. Men teorien seier at det nok heller vil koma ein viss auke i arbeidsinnsatsen, av di skatt på lønsinntekt samla går ned med 3,36 milliardar kroner.

Taparane

Dei som derimot kjem til å merka framlegget, er dei som har spart seg opp formue og har lite gjeld, typisk dei litt eldre i øvre mellomlag, og dei som har mykje realkapital og framleis bur i Noreg. Nei, John Fredriksen og Stein Erik Hagen, som har overført formuen til døtrer i Sveits, vert ikkje råka. Men for dei som framleis bur i Noreg, går skatt på formue og utbyte opp med heile 7,28 milliardar. Det er nesten forunderleg mykje, for det er her SV kjem til å stramma skrustikka i Stortinget. Sjølv om skatteauken er høg, må sjølvsagt SV byda høgre.

Men auken i utbyteskatten kan forsvarast med skatteteori, eit stykke på veg. Finansdepartementet ser på utbyte og lønsinntekt som langt på veg det same, og det er det i og for seg òg om ein tenkjer makroøkonomi. Men reint skatteteknisk er utbyte ei kapitalinntekt, og kapitalinntekt, i motsetnad til lønsinntekt, gjev ikkje trygdepoeng, som rett nok dei verkeleg rike truleg ikkje bryr seg så mykje om – alderspensjonane frå folketrygda er ikkje så høge. Alderspensjon tener du opp på lønsinntekt opp til 7,1 G, som det heiter. No er den summen på 755.000 kroner. All trygdeavgift og arbeidsgjevaravgift etter dette er bortkasta om du tenkjer Nav-pensjon.

Advokaten

Lat oss seia at du driv eit advokatfirma for deg sjølv og tener fleire millionar i året. Då gjev du deg sjølv ei lønsinntekt på 755.000, inntekt utover dette tek du som utbyte, om du møter ein lægre skatteprosent. Dette vert kalla skattetilpassing, og det liker økonomar flest ringt. Dei seier at marginalskatt på all inntekt bør vera lik. I dagens system er det slik at marginalskatten nesten er lik på utbyte og lønnsinntekt, dersom vi held arbeidsgjevaravgifta, som reelt sett er ein direkte skatt på løn, utanfor.

Marginalskatten på utbyte pluss skatt på overskott, som er 22 prosent, endar med dagens system på 46,7 prosent, marginalskatten på lønsinntekt endar på 46,4. Men om du inkluderer arbeidsgjevaravgift, vert marginalskatten på lønsinntekt 53,0 prosent. Då gjer advokaten lurt i å gje seg sjølv løn på 755.000 og taka ut eventuell meirinntekt som utbyte. I framlegget til Vedum aukar marginalskatten på utbyte til 49,5 prosent.

Dimed må tannlækjarar, privatpraktiserande lækjarar og advokatar som tener godt på eigen praksis, ut med meir i skatt, insentivet til å driva skatteplanlegging vert mindre. Det urettvise er sjølvsagt at dei må betale inn meir, utan å få meir i pensjon frå Nav. Men heller ikkje dei som har lønsinntekt på over 755.000, får eit einaste pensjonspoeng ekstra på inntektene over 7,1 G. Slik er velferdsstaten. Dei 10 prosentane som betaler mest i skatt, dekkjer 40 prosent av utgiftene. Vedum har laga eit meir harmonisk skattesystem.

Dei som taper

Så kjem det litt meir triste for familieverksemder, ja, verksemder eigd av nordmenn generelt: Dei møter no ein skatteauke på fleire frontar. For det fyrste går formuesskatten generelt opp, frå 0,85 prosent til 0,95 prosent. For det andre vert formuesskatterabatten på aksjar og driftsmiddel redusert. Før måtte du betala 0,55 av formuesskatteraten på slikt, no skal du betala 0,65.

Dimed får du mindre rabatt på ein pris som har gått opp, til ein samla kostnad på over 7 milliardar kroner.

Om vi skal spå, som vi ikkje bør, kjem valkampen i distrikta i 2025 til å handla mykje om denne nokså sterke skatteauken. Ja, Vedum aukar også formuesskatten på bustadar som er verde over 10 millionar, og på sekundærbustadar. Men folk med såpass verdfull bustadmasse røysta nok korkje Sp eller Ap i utgangspunktet.

Det spanande no er kor mykje SV får skattane vidare opp. Finansråden i Finansdepartementet heiter Hans Henrik Scheel. Han leidde i si tid ein skattekommisjon som kom med framlegg som likna dei Vedum no har lagt fram. Vedum har nok fått god hjelp til å laga det nye framlegget til skattendringar.