Perioden då Noreg som stat både debuterte som verdsutviklar, tok på seg ansvar for å vere med å utvikla 100 land og søkte å verte ei global stormakt i fredsmekling – og vart ein ny heim for flyktningar, asylantar og immigrantar frå dei same utviklingslanda – vart svært formande på nasjonsdanninga.

For korleis denne grunnleggjande endringa vart forstått og snakka om, spelte media ei særs viktig rolle. Alle som har levt i Noreg i desse tiåra, er vortne djupt påverka av medieforteljingane om Noreg i verda, ikkje minst av di skildringar om utviklingsproblem fekk fylgjer for korleis historia generelt vart forstått.

Verda via media

Sidan norsk utviklingshjelp går føre seg på «langt-unna»-stader, fekk media av strukturelle årsaker ei spesiell rolle som formidlar av røyndomen. Det var jo journalistane som førte utviklingslanda til Noreg. Svært få nordmenn hadde vore «i felten», med unnatak av dei som jobba med utviklingshjelp, og journalistane sjølve.

Medan folk flest har personleg røynsle frå kommunepolitikk, sjukehusstrid og vegbygging, og kjenner til land som USA og Spania, var dei fleste heilt utan eiga røynsle frå ofte vanskeleg tilgjengelege område i Afrika og Asia der Noreg dreiv bistand. Dei kunne berre vita det dei vart fortalde, og sjå det dei vart inviterte til å leggje merke til. Det norske folket var bokstaveleg tala overlate til journalistikken.

I slike situasjonar har media sjølvsagt spesielt stor makt, og difor er sjølvstendet til media særs viktig for korleis eit land lærer om omverda og mognar som nasjon. Realiteten var at media var usedvanleg lite uavhengig akkurat på dette feltet.

Det er ikkje uvanleg at dei største og viktigaste media stort sett har skildra utanrikspolitikken til statar i samsvar med perspektivet til statsleiinga. Slik var det i England då London «ruled the waves», i USA lenge då Washington kriga i Indokina på 1960-talet, og under Den kalde krigen i Noreg på 1950- og 1960-talet. Slik var det definitivt òg då den norske politiske leiarskapen gjekk inn for å gjera Noreg til ei bistandsmakt og ei humanitær stormakt.

Men der England og USA hadde opposisjonsaviser mot politikken til statsleiinga, og Nato-Noreg hadde anti-Nato-aviser som Friheten, Orientering og Klassekampen, blei Bistands-Noreg møtt av eit medielandskap som samla støtte om den offisielle målsetjinga og politikken.

Dei største medieføretaka har sjølve vore aktive bistandsaktørar, ikkje berre i samrøre med, men i samarbeid med den politiske leiinga. Det gjaldt både TV 2 og NRK, som knytte politisk leiarskap, kjendisar og humanitære organisasjonar saman i TV-aksjonar. NRK vart ikkje berre garantist for at organisasjonane dei samla inn pengar til, gjorde rette ting. NRK vart sjølv ein formell kontrollinstans for korleis nærare 6 milliardar kroner skulle føre til utvikling. Få institusjonar i Noreg har juridisk og politisk vore meir ansvarlege for å nytta meir pengar til bistand og naudhjelp i samsvar med dominerande tenking om utvikling og hjelp, enn NRK.

Uavhengig maktkritikk

Det journalistiske idealet er sjølvstende og uavhengig maktkritikk. Men på dette feltet er «embedded journalism» regelen. Medan ein slik journalistisk praksis vert kritisert når det gjeld rapportering frå krig, har det på bistandsfeltet snarare vore normalen. Journalistar «på reise» har som regel anten vore direkte betalte av ministeren eller av organisasjonen dei rapporterer om, eller finansierte av det same Utanriksdepartementet.

Dagens Næringsliv avdekte til dømes for nokre år sidan at utviklingsminister Erik Solheim frå 2006 til 2008 brukte nesten 800.000 kroner på reisestøtte til 46 journalistar som reiste saman med han. Heilt fram til 2014 var det Utanriksdepartementet som direkte delte ut reisestipend til journalistane. Sjølv utdanninga av journalistane i utviklingsproblematikk vart i stor grad finansiert av Norad, utan at journalistsmiljøet peika på det paradoksale i at dei som journalistane etter ideala skulle granske, var med på å finansiere utdanninga deira.

Dei siste par tiåra har fleire titals journalistar jobba i organisasjonar og i Norad og UD med informasjon om kva Noreg gjer med utvikling og fred. På same tid har talet på uavhengige journalistar berre gått ned. Stadig oftare er det journalistane i organisasjonane som leverer bilete og anna stoff til NRK, TV 2 og avisene.

Desse journalistane har framleis pengar til å reise, sidan organisasjonane ofte er rike og meir og meir satsar på det dei kallar «historieforteljingar» for å samle inn pengar. Mediedekninga vert difor ikkje meir og meir pluralistisk og sanningssøkjande, slik ein kunne tru. Verda og Noregs relasjon til henne har vorte skildra i tråd med eitt perspektiv: den uklare universalismen til det bistandspolitiske komplekset.

Journalist og hjelpar

I Sør-Sudan vart den nye og særeigne relasjonen mellom journalistikk og det humanitær-politiske prosjektet utstilt uvanleg klart.

Kirkens Nødhjelps (KN) store program i Sør-Sudan vart starta opp og etablert som det største norske distriktsutviklingsprogrammet nokon gong av ein NRK-journalist – Øystein Stabrun. Han hadde nokre år tidlegare laga reportasje om situasjonen for sørsudanarane saman med den då mest kjende journalisten i NRK, Per Øyvind Heradstveit. Det vart til program som vekte den norske bistandsinteressa i Sør-Sudan.

Stabrun og KN fekk tidleg støtte frå utanriksminister Knut Frydenlund, og ei av dei fyrste reisene hans gjekk til Sør-Sudan tidleg på 1970-talet. KN fekk fram til midten av 1980-talet eit par milliardar i 2017-kroner for å utvikla delar av Sør-Sudan etter avtale og i samarbeid med regjeringa i Khartoum.

Einar Lunde, Afrika-korrespondent i NRK frå 1982 til 1986 samstundes som han leia to TV-aksjonar, ein til støtte for KNs prosjekt mellom anna i Sør-Sudan (1986), vart av KN rekna som deira mann på Marienlyst. Ikkje minst fordi han hadde arbeidd under KNs førre generalsekretær, Sigurd Aske, på «Evangeliets Røst», radiostasjonen misjonen dreiv i Etiopia.

Ein annan tidlegare NRK-journalist, Halle Jørn Hanssen, var med på å initiere og leie det største programmet Norsk Folkehjelp (NoFo) dreiv nokon stad, og det var òg i Sør-Sudan. Hanssen var Afrika-korrespondent for NRK (1978–1982) og kom direkte frå stillinga som informasjonsdirektør i Norad. Han og NoFo fekk fleire milliardar frå UD og den amerikanske regjeringa, og desse pengane gjekk frå slutten av 1980-talet til 2005 til å støtta geriljakrigen mot Khartoum.

Ein tredje tidlegare Afrika-korrespondent i NRK, Tomm Kristiansen (1990–1994 og 2002–2006), fekk i 2006 jobb i FN som informasjonsrådgjevar for den fyrste presidenten i det nye Sør-Sudan, Salwa Kiir, etter initiativ og støtte frå den norske politiske leiinga og Hilde Frafjord Johnson. Då han kom tilbake til Noreg, vart han igjen NRKs ekspert på Sør-Sudan.

Fleire av dei mest kjende korrespondentane NRK hadde i Afrika under det internasjonale gjennombrotet, starta altså bistandsarbeid i Sør-Sudan, og i samsvar med det som var statspolitikken. Samstundes organiserte NRK sju store TV-aksjonar til støtte for dei same to organisasjonane og arbeidet deira i Sør-Sudan.

Som alle vil skjøna, er ikkje dette nokon kritikk av den einskilde journalisten som ville drive bistand, men ein påpeiking av eit trekk ved tilhøvet mellom journalistikk og politikk då det norske samfunnet møtte verda og Afrika. Om tre sentrale NRK-journalistar hadde byrja å arbeide for Kjell Inge Røkke eller Statoil, ville truverdet til NRK vorte svekt i reportasjane deira om Røkke og Statoil. Om tre sentrale NRK-journalistar hadde byrja å arbeide for Redningsselskapet, og NRK samstundes dreiv innsamlingskampanjar for dei, ville det vorte stoppa.

Når det gjeld utviklingshjelp og norsk politikk i Sudan, eller andre land, gjeld særeigne, men uskrive reglar: Det dreier seg om å hjelpe andre, langt borte, der det er mogeleg å tru at politikken er oppheva. Dette skapte ein historisk konstruksjon der journalistikk og det humanitær-politiske prosjektet smelta saman på særmerkt vis.

Eit tomrom

Ein gjennomgang av norsk pressedekning av Sudan gjer berre éin konklusjon mogeleg: Sør-Sudan vart heile tida sett i samsvar med perspektiva og interessene til dei mest sentrale norske aktørane. Kritiske spørsmål vart ikkje stilte og følgde opp. Ikkje om kvifor det store KN-prosjektet vart knust av det «folket» dei skulle støtte, eller kvifor «dei lokale» ikkje fekk eta saman med nordmennene i kantina før på midten av 1980-talet.

Ingen skreiv om at Noreg støtta to partar i ein langvarig borgarkrig, sjølv om forsking kartla og klarla dette alt i midten av 1990-åra. I alle desse åra og fram til 2011 var det knapt éin artikkel som stilte spørsmål ved lina Noreg hadde i fredsforhandlingane. Og endå meir fundamentalt: Ingen stilte spørsmål ved dei dominerande ideane om utvikling, menneskerettar, rolla til staten, det sivile samfunnet og korleis dei vart forstått og implementerte i Sudan.

Journalistikken har på dette feltet vore ei stabsmakt snarare enn ei fjerde statsmakt. I stor grad ordna ho verda for nordmenn i samsvar med perspektivet til det humanitær-politiske komplekset, eit perspektiv som vart heile nasjonen sitt, ikkje minst takka vera journalistikken.

Eit døme

Etter at eg skreiv artikkelen «Little Norway» i Dag og Tid 29. september, og la fram ein analyse av den særs omfattande innsatsen til Noreg i Sør-Sudan, slo VG opp på nettsida si at eg «snubla i fakta».

I Dag og Tid-artikkelen var eg oppteken av to fakta som dei sentrale norske aktørane har slått fast: Dei har konkludert med at det meste gjekk gale der (etter å ha brukt 15 milliardar kroner av midlane til den norske staten). Men då dei såg seg tilbake og vurderte politikken sin, var dei einige om at dei sjølve hadde handla rett, og at sørsudanarane måtte bera alt ansvaret. Dei same aktørane som i fleire tiår hadde teke æra for å utvikla Sør-Sudan, for å ha skapt fred i Sudan og for å skape den nye staten Sør-Sudan, tok brått ikkje noko ansvar for det som hadde hendt. Poenget mitt med å ta fram denne historia om Noreg i Afrika i serien eg skriv for Dag og Tid, var å syne at slike openberre, men ubehagelege paradoks må forklarast om ein skal skjøne den moderne historia til Noreg.

Trekk ved forståinga av Noregs rolle i verda under det internasjonale gjennombrotet, vart uvanleg tydeleg i Sør-Sudan, ikkje minst sidan den politiske leiinga hadde grunngjeve den tunge innsatsen der med at Noreg hadde heilt spesielle kunnskapsføresetnader om landet. Noreg hadde korkje stats- eller næringsinteresser i dette landet ved Nilen-breidda, men burde og måtte spele ei så sentral rolle, sa regjeringane, av di dei norske aktørane hadde slik røynsle frå og var så kunnskapsrike om landet.

Artikkeloppslaget til VG desavuerte heile analysen, fordi han, som dei påstod i tilvisinga til artikkelen på nettet, var basert på falske premiss. VG støtta seg på ein kronikk som filtrerte artikkelen min i Dag og Tid på ein måte som gjorde han uattkjenneleg, og som hevda at han inneheldt feil, sjølv om han ikkje gjorde det.

VGs reaksjon, og kronikken han bygde oppslaget på, er eit nytt døme på kor prekært, men vanskeleg, det er å skape eit rom for nasjonal refleksjon over Noregs tilhøve til verda.

VG og Sudan

Korleis har så VG, av mange rekna som landets leiande avis i kritisk journalistikk om Noreg, dekt Sudan i den perioden då Noreg satsa så mykje på landet?

VG hadde ingen kritiske analysar av KN då prosjektet deira vart knust av geriljaen, men rapporterte om at nordmenn vart evakuerte til Nairobi, og at «myndighetene» i Sudan var «meget velvillige» (VG 1. januar 1985). Dei var tause då Noreg tala med to tunger og byrja støtta båe partane i krigen. Og dei dreiv ikkje kritisk, uavhengig journalistikk kring Noregs line for det framtidige Sudan.

I staden skildra VG alt 7. september 2002 minister Hilde Frafjord Johnson som ein politikar med stort potensial i Afrika, sidan ho var «hvit utenpå, men svart inni» (sic!) – som om det er mogeleg, og som om alle afrikanarane tenkjer likt.

Typisk var oppslag som denne leiaren frå 9. januar 2005: «Vi vil likevel gi en ekstra honnør til Hilde Frafjord Johnson for hennes oppriktige og tilsynelatende aldri hvilende engasjement for Afrika generelt og Sudan-konflikten spesielt». Dagen etter, den 10. januar 2005, rapporterte ein av journalistane deira at ho «fortjener fredsprisen» og at Garang, leiaren for SPLA, og som var den mannen som verkeleg gjorde fredsavtalen mogeleg, hadde fortalt VG på telefonen at ho burde få prisen.

Då Frafjord Johnson måtte rømma Sør-Sudan fordi regjeringa ho hadde vore med på å få til makta, ikkje ville samarbeide med henne, og demonstrantar bar plakatar med bilete av henne som part i borgarkrigen, rapporterte ikkje VG om dette, trass i at det – gjeve VGs tidlegare reportasjar – var ei svært dramatisk hending.

I staden trykte VG pressemeldinga til Hilde Frafjord Johnson med ein innleiande kommentar som la vekt på kor vellukka FN-engasjementet hennar hadde vore (31. mai 2014). Så siterte dei rett og slett frå pressemeldinga: «Jeg meddelte presidenten at ved Uavhengighetsdagen i juli, har jeg fullført tre år som spesialrepresentant. Hvilket er svært uvanlig for en spesialrepresentant i fredsbevarende oppdrag av denne typen.»

Denne framstillinga av VGs journalistikk om norsk praksis og politikk i eit land Noreg var med på å skapa, kan avsluttast med eit intervju avisa gjorde med Johnson i 2016 om lina hennar i Sudan. Ho fekk forsvara politikken sin utan kritiske spørsmål, og ho avslutta med at andsynes «voldsdramaet i Sør-Sudan» handla ho heilt rett. Artikkelen hadde då òg overskrifta: «Jeg gjorde det rette» (VG 10. oktober 2016).

Terje Tvedt

Terje Tvedt er historikar.

Tidlegare artiklar i denne serien:

«Flyktar frå landet Noreg skapte» (1. september)

«Når politikarar vil vere spåmenn» (8. september)

«Det nye store ’vi’ og Abrahams born» (15. september)

«Den norske kyrkja som Islamsk Råds støttespelar» (22. september)

Neste artikkel i denne serien kjem i november.