Miljø
Under den glatte yta
Stoffa som gjer steikjepanner glatte og jakker vasstette, kan bli forbodne. Det kan vi takke ein sta bonde i Virginia for.
«Mirakelstoffet» teflon har vist seg å ha nokre alvorlege skuggesider.
Illustrasjon: Wikimedia Commons
Den moderne verda er full av mirakel, dessverre har mirakla ofte ei skuggeside. Stoffa denne artikkelen handlar om, går under namnet PFAS. Dei er òg kjende som ævekjemikala. Dette er av dei mest seigliva molekyla menneska har skapt, og uhyre vanskelege å bryte ned.
PFAS finst truleg i meir enn 10.000 ulike variantar, og du kan finne dei nær sagt overalt: Dei er i teflonpanner og pizzaesker, i datamaskiner og mobilar, i kosmetikk og kontaktlinser. Dei finst i havet og i grunnvatnet, i isbjørnar nord på Svalbard og i albatrossar sør i Stillehavet. Og du kan ta for gjeve at du har dei i blodet ditt.
Kor risikabelt akkurat det er, veit ingen. Men mange studiar tyder på at desse stoffa er kopla til ei rekkje ulike sjukdomar, og forskarane kan ikkje seie sikkert kor den trygge grensa går. No er ein lang kamp for å få eit europeisk forbod mot PFAS nesten i mål. Men utfallet er på ingen måte gjeve. Lobbyistane til industrien kjempar framleis for at produksjonen skal halde fram, og somme av argumenta deira kan finne gjenklang i EU-kommisjonen.
Sterke band
Men kva er desse merkelege, syntetiske substansane kalla PFAS for noko? Den viktigaste av bokstavane i forkortinga er F, som står for fluor. Det fulle namnet på stoffgruppa er «perfluorerte og polyfluorerte alkylstoff». Det alle har sams, er ein grunnleggjande struktur av karbon- og fluoratom. I tillegg kan det vere oksygen eller andre grunnstoff i miksen, det kjem an på kva for ein PFAS vi snakkar om. Men det er dei sterke bindingane mellom karbon- og fluoratoma som gjer desse stoffa så slitesterke – og så nyttige.
Heilt frå dei første variantane vart utvikla i USA seint i 1930-åra, vart desse stoffa sette på som vedundermiddel. Dei kunne lage glatte hinner som lort ikkje festa seg til, med teflonpanner som det mest kjende produktet. PFAS hadde òg sterke brannhemmande effektar, og frå 1960-talet vart desse stoffa vanlege i brannsløkkingsskum. Og fordi PFAS kunne vere vassavstøytande, var det framifrå eigna til impregnering av klede, sko og møblar.
Digital tilgang – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
