Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Lewis Lapham røykte Parlaments ved skrivebordet, i dress med nålestriper og silketørkle i jakkelomma. Då eg i 2014 kom inn på kontoret ved Union Square i Manhattan for å byrje som praktikant i tidsskriftet Lapham’s Quarterly, var det som å gå inn på settet til ein gamal Hollywood-film. Her var ope barskap og blyantskjørt, og lange arbeidsdagar som sklei saumlaust over i cocktailar på Paul & Jimmys.

Han hadde ikkje datamaskin. Ein glasvegg skilde kontoret til Lewis frå redaksjonslokala, og der sat han og skreiv for hand og dikterte på ein bandopptakar.

På slutten av dagen gav han bandopptaka til Ann, sekretæren han hadde jobba med i eit halvt hundreår. Det hende Ann delegerte stenografien vidare til ein av oss praktikantane, ei oppgåve eg slett ikkje meistra. Då Lewis såg korleis eg i panikk hadde klort ned gebrokkent nonsens frå eit opptak som gjekk ti gongar raskare enn eg kunne taste, trekte han på skuldrene og sa: Ok. Well, baud på champagne og spurde meg om den åndelege og ideologiske stoda i Noreg.

Eg blei fortald at nabokontoret, etter å ha klaga på røyklukta i årevis, til slutt hadde mista fatninga og tatt hemn. Dei hadde lagt ein daud fisk i ventilasjonsanlegget. Stanken hadde blåst rett inn der han sat i dressen, som sjølv ikkje borna kan hugse å ha sett han utan.

«Eg utfordrar kvar og ein av dykk til å prøve å sjå for dykk far min i shorts eller T-skjorte. Umogleg», sa ein av sønene i minnestunda denne veka, i eit festlokale på Park Avenue. Lewis Lapham døydde i Roma i sommar, 89 år gammal.

«Lapham meinte landet no ikkje berre var styrt av skurkar, men av ein infernalsk moralsk inkompetanse.»

Lapham blei fødd inn i den økonomiske eliten i San Francisco. Familien dreiv med shipping og olje. Bestefaren var borgarmeister i San Francisco under andre verdskrigen, og tok Lewis ut frå skulen for å la han vitje krigsskip og handhelse på admiralar.

Lewis ville bli historikar, men som student på Cambridge og Yale (der han på 1950-talet saboterte si eiga rekruttering til CIA) oppdaga han at han ikkje hadde akademikartemperament. Han hadde ikkje tolmod for fotnotar og slikt. Han ville heller lese seg rundt i ulike tema. Difor blei han journalist og, meiner nokon, ein klassesvikar: I essay etter essay angreip han pengemakta med rasande satire, ofte dei same folka som gav han pengestøtte, med ein tone som aldri nekta seg å vere jålete. Han representerte ei form for åndselite som såg på seg sjølv som motgift mot kleptokrati.

I minnestunda kom eg i prat med ein Wall Street-type med farga hår som hadde blitt henta inn for å få styr på dei radbrekte finansane som Lewis hadde etterlate tidsskriftet sitt med.

– Han kunne spart seg den evinnelege krigen mot Wall Street, sa han, medan eg forsynte meg av fingermaten (miniostesmørbrød og det dei kalla «millionaire bacon»).

– Men var ikkje krigen mot Wall Street halve merkevara hans? Ei merkevare kan vel ein som du verdsette. Trur du namnet hans hadde hatt like stor tyngd i dag, utan den systematiske harseleringa med dumme millionærar, spurde eg.

– Ja, det trur eg faktisk, sa millionæren.

Lapham skulle bli mest kjend som redaktør for Harper’s Magazine, frå 1976 til 1981 og igjen frå 1983 til 2006. Der var han ei av få nasjonale røyster som konsekvent og høglydt var mot Irak-krigen. I Gag Rule: On the Suppression of Dissent and the Stifling of Democracy, ei bok frå 2004, samla han essay som tok til orde for å stemne George W. Bush for riksrett for å ha villeia landet om Irak-krigens årsak og mål.

Seinare, då Trump vann valet i 2016, skreiv han at det ikkje burde kome som ei overrasking på nokon. I boka Age of Folly: America Abandons Its Democracy (2016) skildrar han USA som ein bortskjemd arving som lever over evne på pappas pengar. Han skreiv at Trump var kulminasjonen av ein lang marsj mot idiotveldet som byrja kring 1990, akselerert av ein idiotisk krig mot terror. Lapham meinte landet no ikkje berre var styrt av skurkar, men av ein infernalsk moralsk inkompetanse. Vi lever i ei tid som lagar stjerner av millionærane sine, meinte han, slik folk gjorde det på slutten av 1800-talet, i the gilded age. Han såg at det var eit teikn på dekadanse, på kulturelt forfall.

I Money and Class in America (1988) skreiv han: «Desse essaya skildrar ein idiotiens marsj, dokumenterer moralsk inkompetanse og kriminelle motiv, og fangar karaktertrekka til ein herskande klasse som er fordumma av tilbeding av pengar og blenda av tru på mirakel.» Slik skreiv han, med vekt på moral, men utan moralisme, og vekt på skrifttradisjon, men utan snobberi.

Han blei eit slags kultfenomen. Lisa i The Simpsons hadde bilde av han på skulepermen sin. Kurt Vonnegut kalla han «utan tvil vår fremste satirikar». Han var gjest på Saturday Night Live. Han spelte seg sjølv i den halvdokumentariske filmen The American Ruling Class, der han tar to unge menn under vengen, éin som vil skrive og éin som vil jobbe på Wall Street, og tek dei med til styrerom i skyskraparar der dei møter ekte representantar for den amerikanske makteliten.

Argumentet i filmen, som i så mykje av det Lapham dreiv med, er at USA ikkje er det meritokratiet det gir seg ut for å vere, men ein stad der dei fattige lever som renteslavar under umoglege kår, medan millionærane skor seg på dei.

I 2006 slutta Lapham i Harper’s Magazine og starta Lapham’s Quarterly, eit tidsskrift vigd til idear og historie. Bladet er forankra i credoet om at den som ikkje kjenner fortida, er dømd til å gjenta ho. Og at kuren mot dum populisme ligg i å tru på fortida som ei utømmeleg kjelde til håp, energi og idear.

Fleire snakka om dette i minnestunda, om at den beste kuren mot tristesse og åndeleg forfall er å lære seg noko nytt, at det er det einaste valet ein kan ta når ein er langt nede, som ein garantert ikkje kjem til å angre på. Og nettopp slik kan faktisk Lapham’s Quarterly fungere: som ein angstpille i papirform som gjer himmelen høg, verda stor, summen av det menneskelege vakker og klok.

Eg hadde to hovudoppgåver som praktikant. Det eine var å skaffe rettane til å trykke tekstar som ikkje var gamle nok til å ha blitt offentleg eigedom. Ofte trong eg berre å fylle ut eit skjema på nettet, men det hende òg at eg måtte korrespondere til dømes med ei gammal kone i eit slott på den italienske landsbygda, som sat på the estate of ein eller annan død forfattar, og sende henne konvoluttar med sjekkar på opptil eit par hundre dollar i.

Den andre oppgåva mi var å skanne kasser med notat og aviser frå sekstitalet, frå då Lewis var i India med The Beatles for å skrive reportasjar om bandet si jakt på det åndelege. Alt då framstod Lapham som insisterande gammaldags, også då i dress, i eit mylder av hampkledde hippiar.

Eg blei ikkje godt kjend med nokon der. Eg observerte mest på avstand. Og eg veit eigentleg ikkje om eg syntest Lapham sjølv var spesielt sympatisk, men det har lite med saka å gjere. Eg respekterte det han hadde gjort med korta han hadde fått utdelt. Ein møter ikkje mange arvingar som blir kalla klassesvikar. Om eg ville orientere meg i amerikanske maktkampar, med alle sine usynlege elitar, såg eg at han var ein nyttig karakter å få grep om, såpass sjølvmytologiserande at han framstod som halvt fiktiv.

Lapham’s Quarterly samanstilte tekstar frå alle stader og tider slik at dei meir eller mindre direkte kommenterte vår eiga tid. Ofte måtte ein leite etter samanhengane, men dei var der. Her kunne ein lese greske tragediar side om side med japanske traktatar frå 1100-talet, og sjå samtidsfotografi sette opp mot holemåleri med same tema. Kvart nummer var innleia av eit essay frå Lewis Lapham.

Språket hans er ornamentert, lest med metaforar, i overkant snirklete og høgstemt sjølv for min smak, som ikkje er framand for maksimalisme. Kanskje tenker eg at han var ein litt oppskrytt stilist, men likevel er det noko med grunnhaldningane i tekstane som eg likar både når eg er samd med dei og ikkje. Han unnskylder seg ikkje for å vere lærd på gamlemåten, hiv ikkje inn flåsete referansar for å late som om han er folkeleg. Han skreiv slik han snakka, som om han, same kven han prata med, forventa å møte intelligens i form av genuin interesse for omverda. Tekstane hans tok ikkje ære for idear han fekk frå andre. Han gav seg ikkje ut for å vere ein original tenkar, snarare berre ein elegant og prinsippfast forvaltar av ein tradisjon.

Slikt må det òg vere plass for, tenker eg når eg les han no, i lys av at han er død, og at USA går mot eit val mellom vulgaritet og krigshissing. Om ikkje nokon seier at summen av alt det vakre og kloke menneska har laga, burde ha faktisk makt, så kjem griske idiotar til å fylle tomromma.

I The Pleasures of Reading frå 1975 skriv han: «Når eg opnar ei bok, lyttar eg etter lyden av den menneskelege røysta. I staden for å sjå etter teikn, skapar eg meg eit inntrykk av tonen, og om eg i den tonen kan høyre harmoniar av den menneskelege improvisasjonen som strekker seg gjennom 5000 år i tid og stad, så les eg boka. Med denne teknikken slepp eg å lese det meste av det som vert gjeve ut i løpet av eit år.»

Skodespelaren Alec Baldwin talte i minnestunda for Lewis Lapham.

I minnestunda talte vener, familie og kollegaer. Skodespelaren Alec Baldwin talte om kor mykje vennskapen og dei lange middagane med Lewis hadde betydd for han, han som kunne så lite. Baldwin såg herja ut, kanskje på grunn av rettssaka og trugselen om fengselsstraff etter at han ved eit uhell hadde skote og drepe ei kvinne på eit filmsett med ein rekvisittpistol han ikkje kunne vite var ladd.

Baldwin sa at om han hadde vore like kunnskapsrik som Lewis, så hadde han ikkje vilja snakke med andre enn seg sjølv. Men nettopp dette var jo poenget, tenkte nok mange med meg då: Dei som har den mest fruktbare omgangen med kunnskap, er jo nettopp dei som alltid er klare for å la seg overraske.

Det var slik eg tolka dette at han alltid gjekk like fancy kledd: Alle møte var like viktige, kvar dag og kvart menneske like verdig til ein seremoni. Lapham hadde eit par idiotar rundt seg, det skal seiast; nokre sjølvrettferdige arvingar frå kultureliten, like arrogante som dei var talentlause, til tider sadistiske i møte med det einaste dei hadde å herse med: praktikantane. Men Lapham sjølv verka radikalt demokratisk; han møtte alle med den same forventninga om at dei hadde noko viktig å komme med, at dei kunne forbløffe, kanskje endre det heile.

Det var dette han hadde understreka heile karrieren: «Demokrati» er ein idé, aldri eit fullbyrda prosjekt, noko ein heile tida måtte kjempe for, for å halde griske og smålege folk med ambisjonar om å vere allmektige unna makta. Som mange andre samanlikna han USAs utvikling med Romarriket og andre falne imperium, for å vise at dei same mønstera av overmot, sjølvbedrag og misbruk av makt gjentek seg, om enn i nye former.

I minnestunda såg vi gamle videoklipp der Lewis stod framfor tvillingtårna i World Trade Center og leverte svulstige replikkar som i ettertid høyrdest litt profetiske ut. I fjørekanten i Brooklyn, med tårna bak seg på andre sida av elva, snakka han om eit Amerika som hadde lurt seg sjølv til å tru at det var væpna med eit himmelsk mandat til å føre krig.

I neste klipp stod han framfor Det kvite huset og sa: «Kva skulle USA gjort utan russarane? I så mange tiår har dei vore den føretrekte fienden vår, like naudsynt for den amerikanske økonomien som General Motors og mais frå Iowa, like fundamental for ideen om ’Amerika’ som grunnlova og The Fourth of July.»

«Eg syntest synd på Zelenskyj som no hadde mista USAs merksemd.»

Morgonen før minnestunda hadde eg kanskje sett handa til Zelenskyj utanfor tårnet til Trump, der dei to treftest den morgonen for eit møte om krigen. Det var første gong dei møtte kvarandre etter den pinlege perioen rett etter telefonsamtalen då Trump bad Zelenskyj om å skaffe han grums om Hunter Biden.

Politiet hadde sperra gata framfor tårnet, og i sidegatene svirra Secret Service-agentar i blå dress. Først ramla eg over oppstyret tilfeldig, på veg til ei leilegheit eg skulle låne nokre dagar, med kofferten på slep.

Det var først seinare, då eg låg på sofaen og åt graut og drakk kaffi, at eg las at Trump og Zelenskyj akkurat då sette seg ned i lag der inne bak den glorete staffasjen på andre sida av gata, at det var difor alt var sperra av. Eg storma ut igjen og stilte meg i lag med ein flokk journalistar som var vane med å vente i timevis for å få eit glimt av historie. Eg prata med ein frå The New York Post som sa, som så mange andre eg prata med, at det i år var «komplisert» å velje kven ein skulle røyste på. Han ville røyste Trump på grunn av innvandring, men Harris på grunn av abort.

Nokon vinkar frå ein bil ved Trump Tower, kanskje Zelenskyj, kanskje Trump, kanskje nokon andre.

Foto: Ida Lødemel Tvedt

Omsider såg vi ein kortesje av svarte bilar forlate åstaden. I den midtarste var det nokon som vinka til oss, ei einsleg hand pressa mot vindauget. Eg spurde ei vakt. Han sa det var kortesjen til Zelenskyj. Eg såg på bilde eg hadde tatt av handa, tenkte det kan jo vere kven som helst, og syntest synd på Zelenskyj som no hadde mista USAs merksemd. Tidlegare i krigen hadde han blitt møtt som ein gud i New York; no vakla det. Han blei lunkent møtt både her og der. Dagen før hadde han vore i Det kvite huset.

Kikkertar, kanskje også våpen, var retta mot oss frå ein liten paviljong med Gucci-logo på. Heile scena minte om eit Lewis Lapham-argument: Når grandiose dumrianar blir kjendisar fordi dei er millionærar, og så får politisk makt fordi dei er kjendisar, då gjeld det å ta for seg av rike tradisjonar som minner oss om at merksemda vår fortener betre ting å sjå på enn dette, og at folk fortener betre elitar.