Kommentar

Over to dagar i byrjinga av desember vart minst 184 menneske – dei fleste eldre – drepne med machete og skytevåpen i Cité Soleil, eit fattig nabolag i Port-au-Prince, hovudstaden i Haiti. Den som stod bak drapa, var ein lokal gjengleiar som mistenkte offera for heksekunstar mot son hans.

I byrjinga av oktober vart 115 menneske – mellom dei born – massakrerte då ein av dei kriminelle gjengane gjekk laus på ein småby utanfor hovudstaden. FN reknar med at rundt 5000 menneske har blitt drepne av kriminelle gjengar i 2024. Tusenvis av kvinner og jenter er valdtekne.

International Organization for Migration reknar med at over 700.000 menneske er internt fordrivne som følgje av gjengvalden. Dette av ein folkesetnad på i overkant av elleve millionar. Port-au-Prince er no så farleg at Legar utan grenser, som ikkje er av den lettskremte sorten, trekte seg ut i slutten av november.

I skuggen av Gaza og Ukraina utspelar det seg ein humanitær katastrofe på den vestlege halvdelen av den tropiske paradisøya Hispanola. Sidan president Jovenel Molse vart myrda i 2021, har Haiti og særleg hovudstaden Port-au-Prince vore lamma av gjengvald av eit omfang som få andre statar har opplevd tidlegare.

Gjengane kontrollerer no 80 prosent av Port-au-Prince og har i lange periodar stengt den nasjonale hamna og flyplassen. Det gjer at det ikkje kjem inn tilstrekkeleg med mat og medisinar til det fattige landet, med katastrofale konsekvensar.

I områda gjengane kontrollerer, bryt helsevesenet saman. Matvareprogrammet til FN melde 30. september at halvparten av alle innbyggjarane i landet – 5,4 millionar – hadde vanskar med å fø seg sjølv og familien dagleg. Av desse står to millionar menneske i akutt fare for svolt, som er den nest alvorlegaste kategorien på svoltskalaen.

Det er snakk om ei av dei aller største og mest alvorlege svoltkrisene i verda. Samstundes melder Unicef at halvparten av dei nye rekruttane til gjengane er born, av di dei ikkje ser nokon annan utveg for å fø seg og familien sin. Haiti er inne i ein endelaus spiral av vald, svolt og naud.

Kva kjem denne gjengvalden av, og kvar er staten? Problemet er at Haiti knapt har nokon stat å snakke om. Landet har ein liten og dårleg utstyrt politistyrke som har lite å stille opp med mot gjengmedlemmer som er væpna til tennene. Gjengane fyller berre maktvakuumet staten etterlèt seg når han forvitrar. Haiti er eit døme på at livet utan staten er som den engelske filosofen Thomas Hobbes skildra i boka Leviathan frå 1651: einsamt, fattig, fælt, bestialsk og kort.

Effektive og sterke statlege institusjonar har aldri fått slå rot etter at haitiarane, som den fyrste slavekolonien i verda, frigjorde seg frå dei franske koloniherrane i 1804. Etter amerikansk okkupasjonsstyre mellom 1915 og 1934 har Haiti veksla mellom diktatur og kupp.

Mellom 1994 og 2000 intervenerte fyrst USA og deretter FN militært for å etablere demokratisk styre. FN vende tilbake med militær- og politistyrkar mellom 2004 og 2017, etter at nok ein president vart kasta i eit valdeleg kupp. No er FN attende med ein liten og mest symbolsk kenyansk politistyrke som ikkje verkar i stand til å utrette noko.

I dag har Haiti ingen permanente og fungerande politiske institusjonar. Det siste parlamentsvalet vart halde i 2015 og det siste presidentvalet i 2016. Parlamentet er for lengst oppløyst, og presidentstolen har stått tom sidan drapet på president Molse i 2021.

Landet vert «styrt» av eit mellombels overgangsråd, som skal organisere val av ny president innan 7. februar 2026. Men korleis skal ein klare å halde demokratiske val når ein ikkje har kontroll over landet, er tom for pengar og ikkje har eit fungerande statsapparat?

Denne hausten har eg som medlem i Veneziakommisjonen, som er ekspertorganet til Europarådet for konstitusjonell rett, arbeidd med overgangsrådet for å lage eit vegkart til folkerøysting om ny grunnlov i 2025 og demokratiske val i 2026. Viljen er der, men dei klarar det ikkje utan hjelp frå verdssamfunnet.

Paradokset er at det Haiti treng for å kome ut av valdskrisa, er å få på plass att fungerande demokratiske og statlege institusjonar som kan handtere gjengane og yte folk grunnleggjande tenester. Før det kan skje, må gjengane vekk frå gatene. Til det treng Haiti hjelp utanfrå. Og det i fleire år framover.

Med historia til Haiti i minnet er det lett å skjøne at både FN, amerikanarane og andre statar vegrar seg for å intervenere militært for å slå ned gjengane. Samstundes er Haiti eit lite land, og valdsproblemet er konsentrert til Port-au-Prince og områda rundt.

Det burde vere ei smal sak for ein godt utrusta, trena og finansiert FN-styrke å slå ned gjengane. Det handlar berre om vilje. Handlingslamminga kan tyde på at verdssamfunnet rett og slett har gjeve opp Haiti – og med det også gjeve opp dei skrekkslagne og svoltne menneska som lever der.

Eirik Holmøyvik er professor ved Det juridiske fakultet ved Universitetet i Bergen.