Kulturlandskap

Siri Helle

siri@dagogtid.no

Ved fyrste augekast kan det sjå ut som tida står stille i den romanske landsbyen Viscri. Gata som går gjennom landsbyen, er gruslagd. Husa langs begge sider er tradisjonelle, med store, stengde portar mot gardsrommet innanfor. Vatnet renn i vasstrau som er uthola trestokkar, og kvinnene som kjem ut frå portane, har skaut på hovudet, mennene har heimelaga stokkar.

Men tida går sjølvsagt her òg. Nett no nærmar ho seg åtte, sola kjem med kveldslyset sitt, og stadig fleire portar opnar seg. Bjøller byrjar å ringe i det fjerne. Nokre djupe og langsame, andre lettare og raskare. Nei, det er ikkje kyrkjeklokker. Det er beitedyra som kjem heim: Kvar morgon opnar folk portane og slepper kyr og geiter ut i gata, der dei går saman til eit felles beite. Kvar kveld vert dei førte heim att og kjem spaserande inn i landsbyen nøyaktig klokka 20.00. Slik dei har gjort kvar dag i overskodeleg fortid.  

Og her kjem dei, akkurat i tide. Fyrst ei, truleg sjefen sjølv. Ho snusar litt, men legg i veg, og har ein heil gjeng etter seg. Kyrne luntar sakte oppover gata, stoppar for ein sup vatn i drikketrauet, før dei ei etter ei svingar av – og luntar inn porten der dei høyrer heime.

Desse kyrne veit kor dei bur, og kor dei må gå for å verte mjølka for hand og sette i hus for natta. Ei etter ei forsvinn dei, det er eit fantastisk syn.

Gherman Ion elskar ost og ystar sju dagar i veka.

Og dette høver jo godt med biletet vi har av Romania: eit land som ligg litt etter i utviklinga, som framleis heng att i ein kvardag prega av sjølvberging og byteøkonomi. På mange måtar er det sant.

Nærare ein tredjedel – 32 prosent – av dei registrerte gardsbruka i EU ligg i Romania. Det utgjer over 2,9 millionar gardar. Dette er igjen ei av årsakene til at gjennomsnittsgarden i EU er mindre enn til dømes gjennomsnittsgarden i Noreg. Medan snittet i Noreg er drygt 26 hektar, er snittgarden i EU ikkje større enn drygt 17 hektar. Og mediangarden er endå mykje mindre, berre 5,5 hektar.

I Romania ligg ni av ti gardsbruk under denne europeiske medianen. Landet har vore medlem av EU, inkludert den felleseuropeiske marknaden og landbrukspolitikken, sidan 2007, og det har fått følgjer. Sidan 2005 er over 1,4 millionar gardsbruk nedlagde.

Mange vil nok seie at det er like greitt. Framleis bidreg ikkje jordbruket i Romania med meir enn 3 prosent av produksjonsverdien i EU. Det meste går til lokalt konsum, i eit krinslaup som ikkje alltid inkluderer pengar eingong.

Likevel, småbrukarane er her framleis. Om det er mange fleire bilar enn hestar på vegane, har hestane eg snirklar meg forbi der eg køyrer leigebilen min mellom dei romanske landsbyane, ein funksjon. Vognene dei dreg, er fulle av høy, høy som andre dyr er avhengige av. Portane som stenger innsynet til tuna folk bur i, skjuler ikkje fritidsheimar, men grønsakhagar, maisåkrar, kyr, høner og griser som folk jobbar for og med.

Og bakom, der ligg grasslettene og skogane. Beitemarkene og slåtteteigane. Sauer går i klynger, eg ser gjetarar og vakthundar, kyr som står med rumpene trykte saman kring tre i varmen midt på dagen, men som spreier seg utover når ettermiddagen kjølnar av. Og eg kan ikkje anna enn lure:

Kva skal Den europeiske unionen – og verda – med at matproduksjon vert driven for sjølvberging i Europa i 2024? Korleis fungerer det eigentleg, og ikkje minst har det noka framtid?

Viscri er ein av dei 259 saksiske landsbyane i regionen Transilvania, sentralt i Romania, eit område som vart kolonisert av saksiske tyskarar på 1100-talet. Med seg på lasset hadde dei handverkstradisjonar, kunnskap og erfaringar så sterke at kulturen vart både respektert og verande. Opp gjennom hundreåra fekk desse områda ein autonomi som få andre oppnådde, i ein region styrt av tunge monarki og einevelde.

Nokre stader fekk likevel ein knekk med kommunismen. Til dømes dalen Angofa. Mellom dei skog- og graskledde åsane låg det ein gong 28 heimar, men då innbyggarane vart kalla inn til arbeid i fabrikkane, tok dei husa med seg på flyttelasset, og dalen vart forlaten.

Då organisasjonen Fundatia Adept kjøpte opp alle dei 200 hektara her kring år 2000, stod det berre to tomme hus att. At dei etablerte seg nett her, var ikkje fyrst og fremst for produksjonsverdien. For sjølv om dei 150 Black Angus-kyrne produserer godt med kjøt, produserer dei fyrst og fremst noko heilt anna: eit biologisk mangfald som er blant dei rikaste i heile Europa.

Ein måler biologisk mangfald ved å avgrense ein flekk på til dømes 60 x 60 centimeter og telje kor mange artar ein finn. På eit europeisk gjennomsnitt finn ein kanskje 15–20 artar i ei natureng, på sådd mark kanskje 6–8. Her, i det transilvanske jordbrukslandskapet, er det ikkje uvanleg å finne 70–80 artar. Totalt er det dokumentert over 1100 artar i dette landskapet. Over 90 av dei er registrerte som truga enten på europeisk eller på nasjonalt nivå, og eit sekstital er det ein kallar endemiske – altså artar som berre har eitt leveområde, og det er akkurat her.

– Sjølv om busetnaden forsvann, vart området framleis brukt, fortel ein biolog i Fundatia Adept, Madalina Marian, om Angofa-dalen:

– Her er det gjerne slik at når bønder oppdagar at eit område er forlate, lèt dei dyra sine beite der. Difor var noko av mangfaldet bevart. Men vi har sett – og dokumentert – at endå fleire artar har kome til og auka i mengde etter at vi byrja å forvalte det aktivt igjen, fortel ho.

I ein gamal Suzuki med imponerande firehjulstrekk snirklar vi oss oppover bakkane. Madalina og kollegaen Ben Mehedin vil vise meg utsikta frå toppen, og det er verdt køyreturen: Grasmarkene spreier seg utover så langt ein kan sjå. I enden kan ein så vidt skimte Făgăraşfjella.

Men makrolinsa er minst like nyttig her som vidvinkelen.

– Sjå, ein big blue! utbryt dei to, idet ein temmeleg stor og temmeleg blå sommarfugl flyg forbi og set seg på ein blome – ein kvit bakkeknapp, i seg sjølv ein indikator på at her er det ei grasmark i god økologisk balanse.

Eigentleg er eg for seint ute for det mest spektakulære synet: Når dei ti orkidéartane som finst her, blømer i mai–juni, er fargespelet på sitt vakraste. Men framleis er noko i blomst, og dei 27 truga sommarfuglartane har sitt å jobbe med. Madalina plukkar opp ei fjør frå bakken og identifiserer ho som tårnuglefjør – og ei til, frå magen på ein musvåk.

Ho er van med dette. Året rundt har ho med seg alt frå skuleelevar og naturvitskapsstudentar til lokale bønder for å syne fram kva mangfald som bur i dette landskapet. Særleg spanande kan det verte nattetid. Ein ting er at det bur godt med bjørnar her, endå meir spanande kan det verte med dei 32 flaggermusartane.

Dette er det vitskapen og EU kallar for jordbrukslandskap med High Nature Value, forkorta HNV og omsett til landskap med høg naturverdi. HNV-jordbruk har etter kvart fått høg prioritet både i den felleseuropeiske jordbrukspolitikken, CAP, og særleg den delen som har fått namnet Green Deal: Dette programmet kjenner vi best gjennom store bondeprotestar mot karbonskattar og andre avgifter, men han inneheld òg meir fredelege verkemiddel.

24. juni vart naturrestaureringslova – Nature Restoration Act – godkjend i EU-parlamentet. Ho forpliktar medlemslanda til å restaurere 30 prosent av alle naturområde innan 2030 og 100 prosent innan 2050. I arbeidet som ligg bak lova, finst mellom anna tal som viser at 80 prosent av habitata i EU er i dårleg stand. Ein av tre sommarfugl- og bieartar er i nedgang. Men det fins òg oppsider: For kvar euro ein investerer i naturrestaurering, får ein mellom 4 og 38 euro attende, har lovskrivarane funne ut.

Profitten kjem frå betre økosystemtenester som mattryggleik, betre motstand mot og tilpassing til klimaendringar og betre folkehelse.

Å restaurere natur er mogleg – men det er også dyrt. Mykje dyrare enn å ta vare på verdifulle naturområde som alt finst – som dei ekstensivt drivne HNV-jordbruksområda i Transilvania. Her har bevaring alltid vore ein del av driftsmetoden.

Treng dei eigentleg EU for å fortelje dei korleis dei skal forvalte landskapa her? Madalina og Ben fortel at det alltid har vore ein generell regel å ikkje ta fyrsteslåtten før 1. juli. Skal ein ta ein andreslått, skal det skje etter 1. september.

Med biologar på tur: Ben Mehedin finn ein “big blue”-sommarfugl i det artsrike jordbrukslandskapet han forvaltar i Angofa-dalen i Transilvania.

Alle foto: Siri Helle

– Folk har alltid vore klar over at naturen må få tid til å fornye seg, fortel dei.

No kjem EU og seier at om ein til dømes har fuglen åkerrikse på markene sine, får ein ikkje slå før etter 1. august – noko som gjer at graset ein slår, vert nærast ubrukeleg som fôr. EU betaler bøndene for fôrtapet. Men er det naudsynt å bryte opp eit fungerande krinslaup for noko som fungerer best på papiret?

Bonden Lavinia Schuster synest det er lite hjelp å hente frå EU-systemet – eller offentleg stønad i det heile. Ho fortel mellom anna om korleis ho nyleg mista sjansen til å motta subsidiar for fem år framover fordi kua hennar var éin månad for ung på registreringstidspunktet.

Lavinia Schuster er stolt av det fargerike mangfaldet på garden sin, men usikker på om han er liv laga i framtida.

– Det er så firkanta, sukkar ho.

Schuster driv garden BioMosna økologisk og med massevis av idealisme. Ho og mannen levde som omsettarar i hovudstaden Bucuresti, men mannen hadde ein draum om å drive berekraftig jordbruk – både for samfunnet og for dei fem borna sine. Difor kjøpte dei tolv hektar i landsbyen Mosna, skaffa seg ti mjølkekyr, hausta korn og roseblad (til te, syltetøy og kosmetikk) og grønsaker og lærte seg å yste. Lett var det ikkje:

– Vi gjorde nok det meste feil i starten, fortel Lavinia.

Lettare vart det ikkje då mannen for fire år sidan døydde av kreft. Likevel har ho drive vidare:

– Eg er stolt av det vi har bygd opp, og håpar son min vil ta over garden. Han er nett ferdig utdanna frå jordbruksskulen – men eg likar ikkje så godt retninga han har lært der, fortel ho.

For nokre år sidan fekk ho alltid besøk på garden av elevar frå nett den skulen. – No har elevane berre vitja stordrifter, fortel Lavinia. Sjølv om ho framleis ystar, slår og dyrkar korn, kjem stadig meir av inntekta hennar frå dei to barneromma ho har bygd om til utleige.

Vil BioMosna overleve? Lavinia er usikker. Landsbygda blir avfolka. I år fekk ho ikkje hausta rosene sine, som vanlegvis gjev ei god inntekt, fordi ho ikkje fekk tak i arbeidskraft. Med Europa ope reiser ikkje ungdommen berre til hovudstaden, men ut av landet. Og i dag er 44 prosent av romanske bønder over 65 år.

Blant dei som slåst for å bevare både levemåten, produksjonen og landskapet, er organisasjonen Fundatia Adapt. Drifta i Angofa-dalen er eit demonstrasjonsbruk: I over 20 år har dei jobba saman med både bønder og styresmakter for å finne dei beste overlevingsteknikkane.

Ein av dei som har fått hjelp av organisasjonen, er mjølkebonden og ystaren Gherman Ion. Ion elskar mjølk – og ost. Han set si ære i å kunne kjenne på mjølka i ystekjelen – lukte, smake, føle – og vite korleis han best skal nytte ho.

Men han elskar ikkje byråkrati, noko det er mykje av i eit Romania med éin fot i austblokka og éin i Vesten. Papirarbeidet er uoverskodeleg:

– Eg hadde aldri klart det om ikkje Ben Mehedin hadde vore med rundt på dei ulike kontora.

I dag driv Gherman Ion einmannsysteriet Brânzeturi Hoghilag i eit nedlagt industrianlegg i landsbyen Dumbrăveni. Kvar dag foredlar han 400 liter mjølk, mykje av det frå sine eigne kyr, til fire ulike typar ost.

Men osten han lagar, er ikkje heilt tradisjonelt rumensk.

– Eg synest ikkje rumenarar får det beste ut av mjølka. Dei er ikkje nøyaktige nok, fortel Gherman, som reiste til Italia for å lære å yste slik han ville. I fleire år studerte han teknikkar før han returnerte for å sette draumen ut i livet: å bruke italiensk detaljtruskap til å lage ein ost tilpassa rumenske ganar.

– Rumenarar vil ha ein meir intens smak, meiner Gherman.

For sjølv om han finn på noko nytt, vil han respektere tradisjonar. Difor lagar han røykt ost, og ost med chili – berre på ein litt annan måte. Slik tradisjonar alltid har vore handheva: i utvikling.

Er det ein sommarfugl i ringveng-familien? Blomen er i alle høve ein ryllik.

Slik utviklar òg dei aller mest tradisjonelle saksiske landsbyane seg. Ved kyrkja i landsbyen Malancraw treffer Madalina og eg på sjølvaste gjetaren. Men han er ikkje lenger på veg for å hente kyrne heim att til landsbyen, slik vi trudde.

I Malancraw har dei i alle år latt dyra gå saman på beite, nett slik som i Viscri. Men nyleg kom dei saman om ei stor avgjerd: Alle mjølkebøndene i landsbyen bestemte seg for å gå til innkjøp av mjølkemaskiner. I staden for å ta dyra heim og mjølke dei for hand, ville dei samle dei ved beitet og mjølke dei med maskin i ei kve. Saman fekk dei ein avtale med meierikonsernet Hochland: Kvar kveld leverer dei 3000 liter mjølk samla til ein mjølkebil. For mjølka får dei betalt 2 leu – om lag 4,80 kroner – per liter. Den prisen hadde dei aldri fått om dei hadde levert kvar for seg, meiner gjetaren Vasile.

Konene slepp å yste, og osten vert ikkje lenger ysta. Tradisjonar endrar seg, med konsekvensar i både den eine og den andre retninga. Men noko står fast:

– Vi er det siste landskapet i Europa med eit slikt artsmangfald. Vi er berre nøydde til å ta vare på det, avsluttar Madalina Marian.